08/01/2020
Μήπως πάσχετε από ιδεοψυχαναγκαστικές διαταραχές;
Το παρόν άρθρο αναφέρεται σε μια ομάδα διαταραχών που περιγράφεται με τον όρο «φάσμα των ιδεοψυχαναγκαστικών διαταραχών».
Τις τελευταίες δεκαετίες διαπιστώθηκε ότι μια ομάδα ψυχικών διαταραχών εμφανίζει αρκετά κοινά χαρακτηριστικά με την ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή. Αυτή η ομάδα διαταραχών ονομάζεται:«φάσμα των ιδεοψυχαναγκαστικών διαταραχών» (obsessive compulsive spectrum disorders) και χαρακτηρίζεται από ομοιότητες που αφορούν την κλινική συμπτωματολογία, την επιδημιολογία, τη συννοσηρότητα, τους εμπλεκόμενους βιολογικούς συντελεστές και την ανταπόκριση στη φαρμακευτική αγωγή.
Στις διαταραχές που έχουν προταθεί και συγκροτούν το φάσμα των ιδεοψυχαναγκαστικών διαταραχών περιλαμβάνονται:
η σωματοδυσμορφική διαταραχή, η υποχονδρίαση, η ψυχογενής ανορεξία, η ψυχογενής βουλιμία, η αυτιστική διαταραχή, η διαταραχή Tourette, η τριχοτιλλομανία, η παθολογική χαρτοπαιξία, η κλεπτομανία και μια σειρά άλλων διαταραχών.
Από τις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας παρατηρείται αυξημένο ερευνητικό και κλινικό ενδιαφέρον από την παγκόσμια ψυχιατρική κοινότητα για την ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή (ΙΨΔ). Αντίστοιχο ενδιαφέρον υπάρχει και για μια ομάδα διαταραχών, οι οποίες αν και ανήκουν σε διάφορες κατηγορίες διαταραχών, φαίνεται να σχετίζονται με την ΙΨΔ και συγκροτούν μια ομάδα διαταραχών που συχνά αναφέρεται στη διεθνή βιβλιογραφία ως «φάσμα ιδεοψυχαναγκαστικών διαταραχών».
Φαίνεται ότι οι διαταραχές αυτές έχουν κοινά χαρακτηριστικά με την ΙΨΔ και πιο συγκεκριμένα χαρακτηρίζονται, εκτός των άλλων, από ιδεοληπτικού τύπου σκέψεις και ψυχαναγκαστικού τύπου συμπεριφορές. Σε αυτήν την ομάδα διαταραχών φαίνεται ότι υπάρχουν κοινά χαρακτηριστικά και σε άλλες παραμέτρους, όπως: στη συννοσηρότητα, τους βιολογικούς αιτιοπαθογενετικούς παράγοντες και τη φαρμακευτική ανταπόκριση στη θεραπεία, ειδικά με εκλεκτικούς αναστολής επαναπρόσληψης της σεροτονίνης (SSRIs).
Σε πιο ευρύτερα πλαίσια και όρια του φάσματος των ιδεοψυχαναγκαστικών διαταραχών έχει προταθεί να συμπεριληφθεί και σειρά άλλων διαταραχών, όπως: η αποπροσωποποιητική διαταραχή, η παραληρητική διαταραχή (σωματικού και ζηλοτυπικού τύπου), η σχιζοτυπική και η οριακή διαταραχή προσωπικότητας. Όμως, για τις παραπάνω διαταραχές δεν υπάρχει έως σήμερα επαρκής βιβλιογραφική τεκμηρίωση .
Η – Ψυχαναγκαστική Καταναγκαστική Διαταραχή – χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη ψυχαναγκασμών ή και καταναγκασμών που προκαλούν στο άτομο έντονη ενόχληση και μείωση της λειτουργικότητάς του. Ο βαθμός της σοβαρότητας της διαταραχής αυτής ποικίλει. Πράγματι, μπορεί να είναι ελαφριάς μορφής, όπου (π.χ. το άτομο πλένει λίγες φορές τα χέρια του την ημέρα), αλλά και σοβαρής μορφής, όπου το άτομο αφιερώνει πολλές ώρες την ημέρα στο πλύσιμο των χεριών, με συνέπεια να υφίσταται έκπτωση της λειτουργικότητας του σε τομείς όπως οι διαπροσωπικές σχέσεις και η εργασία. Ο επιπολασμός της διαταραχής είναι 2,5% στο γενικό πληθυσμό.
Οι ψυχαναγκασμοί είναι ιδέες, σκέψεις ή εικόνες που εισβάλλουν στο «εγώ» και προκαλούν άγχος και δυσφορία στο άτομο. Οι πιο κοινοί ψυχαναγκασμοί αφορούν σκέψεις μόλυνσης (π.χ. μόλυνση από μικρόβια χρησιμοποιώντας λαβές, καθίσματα στα μέσα μαζικής μεταφοράς, χρήση δημόσιας τουαλέτας κ.ά), σκέψεις τακτοποίησης (π.χ. το άτομο νιώθει δυσφορία αν συγκεκριμένα αντικείμενα δεν είναι συμμετρικά τοποθετημένα, τακτοποιημένα), σκέψεις βίας και επιθετικότητας (π.χ. μια μητέρα έχει ιδέες ότι μπορεί να τραυματίσει τα παιδιά χρησιμοποιώντας μαχαίρι), σκέψεις αμφιβολίας (ανησυχία μήπως η πόρτα δεν κλειδώθηκε, τα φώτα είναι ανοιχτά, η ηλεκτρική κουζίνα δεν είναι κλειστή, το αυτοκίνητο δεν είναι κλειδωμένο κ.ά.) επίμονες σεξουαλικές εικόνες (π.χ. ένας άνδρας έχει εικόνες ότι συμμετέχει σε ομοφυλόφιλες σεξουαλικές επαφές).
Το άτομο συχνά προσπαθεί να αντιμετωπίσει και να «εξουδετερώσει» τις ιδέες αυτές πραγματοποιώντας συγκεκριμένες πράξεις ή σκέψεις, οι οποίες ονομάζονται καταναγκασμοί. Σε περίπτωση που δεν πραγματοποιηθεί η καταναγκαστική πράξη το άτομο βιώνει έντονη δυσφορία. Στην ουσία με τον καταναγκασμό επέρχεται προσωρινή ανακούφιση από το άγχος αλλά θα πρέπει σύντομα να επαναληφθεί η πράξη αυτή, με αποτέλεσμα το άγχος να συντηρείται.
“Έχουν αναφερθεί πολλά και διαφορετικά είδη καταναγκαστικών πράξεων από ασθενείς με Ψυχαναγκαστική Καταναγκαστική Διαταραχή. Οι πιο συχνοί καταναγκασμοί είναι συμπεριφορές καθαρισμού, πλυσίματος, απολύμανσης, τακτοποίησης, προσευχής, μέτρησης και ελέγχου…”
Σύμφωνα με τα διαγνωστικά κριτήρια κατά DSM-IV για την Ψυχαναγκαστική Καταναγκαστική Διαταραχή:
οι ψυχαναγκασμοί είναι επαναλαμβανόμενες και επίμονες σκέψεις, παρορμήσεις ή εικόνες που το άτομο τις βιώνει ως εισβολή και που προκαλούν έντονο άγχος ή υποκειμενική ενόχληση. Οι σκέψεις, παρορμήσεις ή εικόνες δεν είναι απλώς υπερβολικές ανησυχίες για πραγματικά προβλήματα ζωής. Το άτομο αναγνωρίζει ότι οι σκέψεις, παρορμήσεις ή εικόνες είναι προϊόν του μυαλού του.
Το άτομο προσπαθεί να αντιμετωπίσει ή να εξουδετερώσει τις σκέψεις, παρορμήσεις ή εικόνες με κάποια άλλη σκέψη ή πράξη. Αντίστοιχα, οι καταναγκασμοί είναι επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές (π.χ. τακτοποίηση, έλεγχος) ή νοητικές πράξεις (π.χ. μέτρημα, προσευχή) τις οποίες το άτομο νιώθει την ανάγκη να πραγματοποιήσει ως απάντηση σε ένα ψυχαναγκασμό ή σύμφωνα με κανόνες που πρέπει να τηρηθούν αυστηρά. Οι συμπεριφορές ή οι νοητικές πράξεις έχουν στόχο είτε να μειώσουν είτε να αποτρέψουν την υποκειμενική ενόχληση ή κάποιο γεγονός που το άτομο φοβάται. Οι καταναγκασμοί είτε δεν είναι συνδεδεμένοι κατά ρεαλιστικό τρόπο με αυτό που είναι σχεδιασμένοι να εξουδετερώσουν ή να αποτρέψουν είτε είναι σαφώς υπερβολικοί.
Η – σωματοδυσμορφική διαταραχή (body dysmorphic disorder) – χαρακτηρίζεται από επίμονη ενασχόληση του ασθενούς με ένα φανταστικό (μη ρεαλιστικό) ελάττωμα που αφορά στην εμφάνιση (κυρίως στο πρόσωπο, αλλά και στα άκρα ή το μέγεθος του σώματος), προκαλεί σημαντική ενόχληση στον άνθρωπο και επηρεάζει σημαντικά την λειτουργικότητά του. Η κλινική εικόνα των ασθενών με σωματοδυσμορφική διαταραχή κυριαρχείται από ιδεοληπτικού τύπου ενασχόληση του ατόμου σε ό,τι αφορά στην εμφάνιση (ερωτήσεις για το φανταστικό τους ελάττωμα στην εμφάνιση), όπως και ψυχαναγκαστικού τύπου συμπεριφορές (π.χ. κοιτάζονται συχνά στον καθρέφτη).
Οι ασθενείς με σωματοδυσμορφική διαταραχή απασχολούν μεγάλο μέρος του χρόνου τους με το υποτιθέμενο ελάττωμα στην εμφάνισή τους. Τους προκαλεί έντονο άγχος και δυσφορία, δυσκολεύονται να ελέγξουν και να αντισταθούν σε αυτή τη σκέψη και τις επακόλουθες συμπεριφορές, στοιχεία που αναγνωρίζονται πολύ συχνά και σε ασθενείς με ΙΨΔ. Η ενασχόληση με τη «συμμετρία» της φυσικής εμφάνισης στους ασθενείς με σωματοδυσμορφική διαταραχή παρουσιάζει ομοιότητες με τις ιδεοληψίες της ανάγκης για συμμετρία που αναφέρεται σε κάποιους ασθενείς με ΙΨΔ.
Η – ψυχογενής ανορεξία (anorexia nervosa) – χαρακτηρίζεται από την άρνηση του ασθενούς να διατηρήσει το σωματικό του βάρος στα επίπεδα του ελάχιστα φυσιολογικού για την ηλικία και το ύψος του. Υπάρχει έντονος φόβος του ασθενούς ότι το βάρος του θα αυξηθεί ή ότι θα γίνει υπέρβαρος, ακόμη κι αν το βάρος του είναι κάτω από τα φυσιολογικά επίπεδα. Υπάρχει επίσης η διαταραχή του τρόπου με τον οποίο βιώνεται το βάρος ή το σχήμα του σώματος από τον ασθενή.
Ο υπερβολικός φόβος της αύξησης του σωματικού βάρους, η έντονη ενασχόληση με την εικόνα του σώματος, το σωματικό βάρος και την πρόληψη της τροφής έχουν χαρακτήρες που μοιάζουν με έναν ιδεοληπτικό τρόπο σκέψης. Η αυστηρή δίαιτα, η σωματική άσκηση, οι πολλαπλές ιεροτελεστίες στο φαγητό και το επαναλαμβανόμενο κοίταγμα στον καθρέφτη παραπέμπουν σε ψυχαναγκαστικού τύπου συμπεριφορές.
Μια σημαντική διαφορά της ψυχογενούς ανορεξίας σε σύγκριση με την ΙΨΔ είναι ότι στους ασθενείς με ψυχογενή ανορεξία τα συμπτώματα αυτά δεν προκαλούν την ένταση και τη δυσφορία που προκαλούν τα ιδεοψυχαναγκαστικά συμπτώματα στους ασθενείς με ΙΨΔ.
Η – ψυχογενής βουλιμία (bulimia nervosa) – χαρακτηρίζεται από επανειλημμένα επεισόδια υπερφαγίας σε συγκεκριμένο χρόνο με συνοδό αίσθηση απώλειας του ελέγχου. Συχνά συνυπάρχει επανειλημμένη αντισταθμιστκή συμπεριφορά, όπως π.χ. έμετοι ή και χρήση καθαρτικών, προκειμένου να αποτραπεί η αύξηση του σωματικού βάρους. Τα επεισόδια πρόσληψης τροφής και οι συμπεριφορές αποτροπής που έχουν οι ασθενείς αυτοί φαίνεται να έχουν χαρακτήρες επαναλαμβανόμενης συμπεριφοράς ψυχαναγκαστικού τύπου.
Η – διαταραχή Tourette – χαρακτηρίζεται από πολλαπλά κινητικά και φωνητικά τικ που προκαλούν ενόχληση στους ασθενείς και έκπτωση της λειτουργικότητάς τους. Τα (τικ)που εμφανίζουν οι ασθενείς φαίνεται να μοιάζουν με τις ψυχαναγκαστικού τύπου συμπεριφορές που έχουν οι ασθενείς με ΙΨΔ.
Η – αυτιστική διαταραχή – χαρακτηρίζεται από έκπτωση στην κοινωνική συναλλαγή, στην επικοινωνία και από επαναληπτικά και στερεότυπα πρότυπα συμπεριφοράς. Η επαναληπτικότητα και η στερεοτυπία μοιάζουν με τις ψυχαναγκαστικού τύπου συμπεριφορές των ατόμων με ΙΨΔ.
Η – κλεπτομανία – χαρακτηρίζεται από αποτυχία του ατόμου να αντισταθεί να κλέψει αντικείμενα που δεν τα χρειάζεται. Η παθολογική χαρτοπαιξία χαρακτηρίζεται από επαναλαμβανόμενη χαρτοπαικτική συμπεριφορά την οποία το άτομο αδυνατεί να ελέγξει.
Η – τριχοτιλλομανία – χαρακτηρίζεται από επαναλαμβανόμενη απόσπαση τριχών από το τριχωτό της κεφαλής. Οι παραπάνω παρορμήσεις όπως και οι ιδεοληψίες αντίστοιχα βιώνονται συχνά ως επαναλαμβανόμενες, παράλογες, παρείσακτες, με δυσκολία του ατόμου να αντισταθεί σε αυτές και συνοδεύονται από άγχος.
Στις παραπάνω διαταραχές αναγνωρίζονται συμπεριφορές που μοιάζουν με αυτές των ψυχαναγκασμών τους οποίους εμφανίζουν ασθενείς με ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή (Ρούκας, Δ.Κ. και Κονταξάκης Β.Π. 2005).
Επίσης, πολλά ερωτήματα που χρειάζονται περαιτέρω διερεύνηση και επιστημονική μελέτη δημιουργούνται σχετικά με τη σεξουαλική υγεία και ειδικά με κάποιες από τις διαταραχές της, αν και κατά πόσο εντάσσονται στο «φάσμα» των ιδεοψυχαναγκαστικών διαταραχών.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν – ο καταναγκαστικός αυνανισμός και οι διαφόρου τύπου συμπεριφορές εθισμού στο σεξ – όπου παρατηρείται παρορμητικότητα, επαναληπτικότητα, που είναι χαρακτηριστικές συμπεριφορές ψυχαναγκαστικού τύπου.
