Rethink Self Development & Counselling Centre

28/11/2025

🧠 માનસિક સ્વાસ્થ્ય માટે જાગૃતિ:

મનોચિકિત્સક (Psychiatrist), ક્લિનિકલ સાયકોલોજિસ્ટ (Clinical Psychologist), સાયકોલોજિસ્ટ (Psychologist) અને કાઉન્સેલર (Counsellor) ચાર વચ્ચેનો સ્પષ્ટ તફાવત

માનસિક સ્વાસ્થ્યની વાત કરીએ ત્યારે મોટાભાગના લોકોને તફાવત ખ્યાલ હોતો નથી
ઘણી વ્યક્તિઓને આ ચાર શબ્દો એકસરખા લાગતાં હોય છે… પણ હકીકતમાં દરેકની તાલીમ, કાનૂની સત્તા અને જવાબદારી અલગ છે.

સરળ રીતે સમજીએ:

🔷 1. મનોચિકિત્સક (Psychiatrist) કોણ?

મનોચિકિત્સક એટલે મેડિકલ ડોક્ટર,
જે મગજ અને મનના રોગોમાં વિશેષતા ધરાવે છે.

અભ્યાસ માર્ગ :

MBBS (5.5 વર્ષ)
ત્યારબાદ MD / DNB / DPM (Psychiatry)
NMC અને State Medical Councilમાં રજીસ્ટ્રેશન ફરજિયાત.

મુખ્ય કામ :

– માનસિક રોગોનું મેડિકલ નિદાન
– મગજની રાસાયણિક પ્રક્રિયા (Brain chemistry) અનુસાર દવા લખવી અને ડોઝ નક્કી કરવો
– જરૂર પડે ત્યારે હોસ્પિટલમાં દાખલ કરવું અને ECT જેવી મેડિકલ સારવાર આપવી
– Schizophrenia, Bipolar Disorder, Psychosis, Severe Depression, Suicidal Risk જેવા ગંભીર કેસ સંભાળવા

સત્તા :
✅ દવા લખી શકે
✅ મેડિકલ ટેસ્ટ અને સ્કેન માટે રેફર કરી શકે
✅ ગંભીર અને કોમ્પ્લેક્સ કેસની મુખ્ય જવાબદારી

📌 નોંધ:
ઘણા મનોચિકિત્સક ટોક-થેરાપી (Talk Therapy) પણ આપે છે, પણ બધા નહીં એ તેમની વ્યક્તિગત તાલીમ પર નિર્ભર કરે છે.

🔷 2. ક્લિનિકલ સાયકોલોજિસ્ટ (Clinical Psychologist) કોણ?

ક્લિનિકલ સાયકોલોજિસ્ટ એ મેડિકલ ન હોય છતાં ઉચ્ચ તાલીમ મેળવેલો માનસિક સ્વાસ્થ્ય પ્રોફેશનલ છે, જે evaluation અને evidence-based થેરાપીમાં નિષ્ણાત હોય છે.

અભ્યાસ માર્ગ (ભારતમાં):

BA / BSc (Psychology)
MA / MSc (Psychology / Clinical Psychology)
ત્યારબાદ RCI recognised M.Phil / Professional Clinical Psychology course
અને Rehabilitation Council of India (RCI) સાથે નોંધણી ફરજિયાત

👉 નોંધ: ભારતમાં “Clinical Psychologist” બનવા માટે RCI સાથે નોંધણી ફરજિયાત છે.

મુખ્ય કામ :

– માનસિક મૂલ્યાંકન (Psychological Assessment)
– ડાયગ્નોસ્ટિક પરીક્ષણો (Diagnostic Tests)
– Depression, Anxiety, Trauma, OCD, Bipolar જેવી સમસ્યાઓ માટે થેરાપી
– CBT, Behaviour Therapy, Family Therapy વગેરે
– સારવાર યોજના (Treatment Planning) અને પુનર્વસન કાર્ય (Rehabilitation)

સત્તા :

✅ થેરાપી અને કાઉન્સેલિંગ આપી શકે
✅ Psychological Tests કરી શકે અને રિપોર્ટ તૈયાર કરી શકે
❌ દવા લખી શકતા નથી
➡️ જરૂર પડે ત્યારે મનોચિકિત્સક પાસે રેફર કરે છે

🔷 3. સાયકોલોજિસ્ટ (Psychologist) કોણ?

જો કોઈએ Psychologyમાં PG કર્યું હોય તો લોકો તેને સામાન્ય રીતે “Psychologist” કહે છે. પરંતુ કાયદા મુજબ આ શબ્દ વાપરવા માટે ખાસ લાયસન્સ અથવા સરકારી રજીસ્ટ્રેશન ફરજિયાત નથી.
(Clinical Psychologist માટે ફરજિયાત છે)

અભ્યાસ :

BA/BSc + MA/MSc (Psychology)
(Clinical / Counselling / Educational / Organisational વગેરે ક્ષેત્ર)

કામના ક્ષેત્ર :

– શિક્ષણ અને સંશોધન (Teaching & Research)
– HR અને Corporate Training
– માનસિક માર્ગદર્શન (Guidance)
– Awareness Programs
– Basic Counselling (જો યોગ્ય તાલીમ અને સુપરવિઝન મેળવેલી હોય તો)

મર્યાદા :

MA/MSc હોવું એટલે જ ક્લિનિકલ થેરાપી કરવાની કાનૂની સત્તા મળતી નથી.
ગંભીર માનસિક રોગ માટે Clinical Psychologist અથવા Psychiatrist વધુ યોગ્ય છે.

🔷 4. કાઉન્સેલર (Counsellor) કોણ?

ભારતમાં “Counsellor” બનવા માટે કાયદાકીય રીતે ફરજિયાત રજીસ્ટ્રેશન હોતું નથી,

Psychology, MSW, Education, Nursing, Psychiatry જેવા ક્ષેત્રના લોકો
યોગ્ય તાલીમ મેળવી કાઉન્સેલિંગ આપે છે.

મુખ્ય કામ :

— સંબંધ સમસ્યાઓ (Relationship Issues)

– સ્ટ્રેસ મેનેજમેન્ટ (Stress Management)

– કારકિર્દી ગુંચવણ (Career Confusion)

– ભાવનાત્મક સહાય (Emotional Support)

– જીવન સંબંધિત નિર્ણયોમાં માર્ગદર્શન
– ટોક થેરાપી

ક્યાં કામ કરે છે?

— કાઉન્સેલિંગ, માર્ગદર્શન, લાઇફ સ્કિલ્સ, પ્રીવેન્સન (preventive) મેન્ટલ હેલ્થ વર્ક, NGO, સ્કૂલ, પ્રાઇવેટ પ્રેક્ટિસ, વર્કશોપ વગેરે.

મર્યાદા :
❌ દવા લખી શકતા નથી
❌ Psychosis, Severe Bipolar, Suicidal Crisis જેવા ગંભીર કેસ એકલા હેન્ડલ ન કરવો જોઈએ
✅ આવા કેસમાં Clinical Psychologist અથવા Psychiatrist પાસે રેફર કરવું ખૂબ જરૂરી છે

🔷 તફાવત:

મનોચિકિત્સક (Psychiatrist) → દવા અને મેડિકલ સારવાર
ક્લિનિકલ સાયકોલોજિસ્ટ (Clinical Psychologist) → થેરાપી અને Psychological Assessment
સાયકોલોજિસ્ટ (Psychologist) → માનસિક માર્ગદર્શન અને શિક્ષણ
કાઉન્સેલર (Counsellor) → રોજિંદા જીવન અને ભાવનાત્મક સહાય.

📌 મહત્વપૂર્ણ નોંધ:
ગંભીર માનસિક રોગોમાં
Counsellor અથવા Psychologist નહીં,
પરંતુ Clinical Psychologist અથવા Psychiatrist જરૂરી છે.

અને છેલ્લે...

માનસિક સ્વાસ્થ્ય
માત્ર સારવારથી નહીં…
પરંતુ કેટલીક જરૂરી સ્પષ્ટતા અને સમજણથી મજબૂત બને છે.

માનસિક આરોગ્ય માટે મદદ લો તમે એકલા નથી. Counselling માટે ...RETHINK Self Development & Counselling Centre આપની સાથે છે.

“આ પોસ્ટ સામાન્ય જાગૃતિ માટે છે, વિવિધ સ્રોતોના અભ્યાસ અને સમજ પર આધારિત.”

~ વર્ષા

01/08/2025

ડિપ્રેશન સંદર્ભે મોટાભાગે બધા બહું મોટી ગેરસમજ ધરાવતા હોય છે. એ ગેરસમજ એ કે માનસિક ટેન્શન હોય તો જ ડિપ્રેશન આવે. પરંતુ ડિપ્રેશન તો શારિરીક સમસ્યાને કારણે પણ આવી શકે છે. અને શારિરીક કે માનસિક સમસ્યા ન હોય છતાં પણ ડિપ્રેશન આવી શકે આ અંગે જાગૃતિનો અભાવ છે.

ડો. શૈલેષ જાની MD psychiatrist આ અંગે એમનાં પુસ્તકમાં સરસ માહિતી આપી છે.👇

દુનિયામાં કોઈપણ ખૂણે વસતા માનવી, સ્ત્રી, પુરુષ, બાળક કે વૃદ્ધ, ભણેલા કે અભણ, ગરીબ કે તવંગર તમામને ડિપ્રેશન થઈ શકે છે. એવું જરૂરી નથી કે જો તમોને ટેન્શન, ચિંતા કે ઝઘડો થયો હોય તો જ ડિપ્રેશન આવે પરંતુ કંઈપણ ટેન્શન વગર પણ ડિપ્રેશન આવી શકે છે. કારણ કે આ એક પ્રકારની મગજની બિમારી જ છે કે જેમાં મગજની અંદરનાં ન્યુરોકેમિકલની ઉણપને લીધે થાય છે. આમાં તમે કોઈ વ્યક્તિ, કુટુંબ કે સંજોગોને હંમેશા દોષ ન આપી શકો. હા, ક્યારેક એવું બની શકે કે કોઈ પ્રતિકૂળ સંજોગો, ઝઘડો, દેવું, કુદરતી હોનારત, શારીરિક બિમારી કે વ્યસન જેવા કારણો બાદ ડિપ્રેશન આવતું હોય છે. પરંતુ આ પ્રકારનાં ડિપ્રેશનમાં પણ મગજની અંદરનાં ચોક્કસ પ્રકારનાં રાસાયણિક ફેરફારો ડિપ્રેશન માટે જવાબદાર હોય છે.મનોચિકિત્સક તરીકે જ્યારે દર્દીને હું કહું કે તમને ડિપ્રેશન નામની બિમારી છે તો તેનો પહેલો જવાબ એ હોય છે કે મને ડિપ્રેશન હોઈજ ન શકે કારણ કે મને કોઈ પણ પ્રકારનું ટેન્શન નથી ત્યારે મારે તેને સમજાવવું પડે છે કે ટેન્શનથી જ માત્ર ડિપ્રેશન થાય એવું નથી. જે રીતે ડાયાબિટીસ, બ્લડપ્રેશર, અલ્સર થાય તેવી જ રીતે કંઈ પણ કારણ વગર ડિપ્રેશન પણ થઈ શકે. વળી, ડિપ્રેશનનું નામ સાંભળતા જ દર્દીનાં સગા-સંબધી – મિત્રો તેના ઉપર સલાહની ઝડી વરસાવે છે તું ટેન્શન લેમાં. પણ ચિંતા વગર પણ ડિપ્રેશન આવી શકે છે એ બહુ ઓછા લોકો જાણતા હોય છે.
~ વર્ષા

(Mental health awareness
Video credit to its owners)

09/01/2024