25/08/2025
Факоэмульсификаци мэс заслын машиныг Чарльз Келман 1960-аад онд хэрхэн бүтээсэн бэ: Шинээр үнэлж дүгнэсэн нь
Чарльз Келман (Charles Kelman, 1930–2004) 1960-аад онд шүдний багаж болох Cavitron хэт авианы төхөөрөмжийг өөрчилж, катарактыг эмульсжүүлж авахад ашигласнаар факоэмульсификацийн аргыг боловсруулжээ [1,2]. Анхны факоэмульсификацийн төхөөрөмж нууцаар хийгдсэн учир уг аргын хөгжлийн үе шат, цаг хугацааг бие даасан эх сурвалжуудаар нарийвчлан үнэлээгүй байдаг.
Келманы өөрийнх нь бичсэнээр бол тэрээр 1962 онд жижиг зүслэгтэй катарактын мэс заслыг судлах зорилгоор гурван жилийн тэтгэлэгт өргөдөл гаргаж, 1963 оны эхээр санхүүжилт авсан гэж дурджээ [3]. Гэвч бидний доор дурдсанаар бол энэ үйл явдал нэг жилийн дараа болсон байна.
Келмантай ярилцсан нэг сэтгүүлчийн бичсэнээр бол тэрээр Cavitron төхөөрөмжийн тухай мэдсэн үед түүний тэтгэлгийн хугацаа дуусахад ердөө гуравхан сар үлдсэн байжээ [4]. Харин Келманы өөрийн өгүүлснээр бол Cavitron түүний асуудлын шийдэл болохыг ойлгосон мөчид “тэтгэлэг дуусахад ердөө хэдхэн сар үлдээд байсан” үе тохиолдсон бөгөөд Cavitron корпораци түүнд катаракт авах зориулалттай соруулах систем бүхий төхөөрөмж нийлүүлэхэд мөн “тэтгэлгийн зөвхөн хэдхэн сар үлдсэн” байсан гэжээ [5,6].
Олон зохиогч Келман факоэмульсификацийг 1964 онд [7], 1965 онд [8], эсвэл “1966 оны сүүлээр” [9] хийж эхэлсэн гэж бичсэн байдаг.
Бид Келманы судалгаанд санхүүжилт олгосон John A. Hartford Foundation-ийн архивын материалуудыг хянан үзсэн [10]. Мөн 2023 оны 9 дүгээр сараас 12 дугаар сарын хооронд Келманыг сайн мэддэг хэд хэдэн хүнтэй ярилцлага хийсэн. Үүнд түүний анхны эхнэр Жоан Бернштейн (Joan Bernstein) болон тэдний охин Лесли Кёппел (Lesley Koeppel) нар орсон.
Бид мөн нүдний эмч Керри Кун (Kerry Kuhn, MD)-тай ярилцсан. Түүний эцэг Ларри Кун (Larry Kuhn, DDS, 1923–2012) нь Келманы гэр бүлийн шүдний эмч байсан бөгөөд эцэг, хүү хоёр Кун Келманы судалгаанд Ларри Куны оролцоо ямар байсныг ярилцаж байжээ.
Бид Норман Медоу (Norman Medow, MD)-той ч уулзсан. Тэрээр 1969 оноос Келманы дэргэд резидентээр ажиллаж эхэлсэн бөгөөд 1972–1973 онд түүний хамтрагч байв.
Мөн бид Уильям Банко (William Banko, MD)-той ярилцсан. Түүний эцэг Антон Банко (Anton Banko) нь Cavitron корпорацийн инженер бөгөөд анхны факоэмульсификацийн машиныг бүтээсэн хүн юм. Банко бидэнд эцгийнхээ факоэмульсификацийн талаарх өмнө нь хэвлэгдэж байгаагүй лекцийн тэмдэглэлүүдийг өгсөн юм.
1965 он гэхэд Келманы лабораторид ажиллаж байсан хоёр хүнийг бид ярилцлагадаа оролцуулсан. Тэд бол Рональд Б. Одрих (Ronald B. Odrich, DDS) – шүдний эмч, Шерил Жалберт (Cheryl Jalbert, née Chase) – лаборант нар байв.
Бид Cavitron корпорацийн (Long Island City, NY) үйлдвэрлэсэн Cavitron Ultrasonic Dental Unit төхөөрөмжийг тухайн үед Келманы лабораторид хэрэглэж байсан нэрээр нь буюу зүгээр л “Cavitron” гэж нэрлэхээр тохирсон. Учир нь тухайн оролцогчид бүгд энэ нэршлийг ашигладаг байв.
Келман болон Кун хоёрын гэр бүлд хоёроос дээш хүн дурдагдаж байгаа тул заримдаа ойлгомжтой болгохын тулд анхны нэрийг нь ашигласан.
Бид Келманы өмнөх түүхэн бичлэгүүдийг ч мөн хянан үзсэн. Үүнд Келманы өөрийн бичсэн бүтээлүүд [1,3,5,6,11–14] болон 1972 оны нэгэн нийтлэл [15], 2010 оны баримтат кино [16] зэрэг эх сурвалжууд багтсан бөгөөд эдгээрт Келман болон Ларри Кун хоёрын мэдэгдлүүд орсон байдаг.
Судалгааг VCU Office of Research Subjects Protection-оос ёс зүйн зөвшөөрөл авсны дараа хийсэн.
3. Үр дүн
3.1. Шүдний эмч ба түүний туслахтай уулзсан нь (1961–1962)
Келман болон түүний анхны эхнэр Жоан 1961 оны аравдугаар сард, Келман 31 настай, Жоан 20 настай байх үед нэгэн ресторанд танилцжээ. Жоан 17 наснаасаа хойш Нью-Йорк хотын Күинс дүүргийн Беллероуз дахь 247-06 Union Turnpike хаягт орших Лоуренс (Ларри) Кун (Lawrence “Larry” Kuhn)-ы шүдний эмнэлэгт, гэрийнхээ эсрэг талд ажиллаж эхэлсэн байна. Ахлах сургуулиа төгссөний дараа тэрээр уг эмнэлэгт бүтэн цагаар ажиллаж, нэмэлт сургалтанд хамрагдан, шүдний рентген зураг авах, гипсээр шүдний хэв авах зэрэг ажил хийдэг шүдний туслах болжээ.
Жоан 1962 оны нэгдүгээр сараас эхлэн Келмантай хийх хуримдаа бэлтгэхийн тулд Куны эмнэлэгт ажиллахаа больсон байна. Тэр үед Келман тус эмнэлэгт зочилж, Кунтай уулзаж байсныг Жоан санаж байжээ. Хожим Келман бичихдээ:
“Ларри Кун бол Жоаныг надтай танилцах үед ажиллаж байсан шүдний эмч байсан. Жоан намайг түүнтэй танилцуулахад, би түүний хошин шогийн мэдрэмж, амьдралын баяр баясгаланг үнэхээр таашаасан …” [6] гэжээ.
Жоан дурсахдаа Кун тэдэнтэй хошигнож, Чарли (Келман)-г өөрийн эмнэлгээс түүнийг “хулгайлж байна” хэмээн хэлж байсан гэдэг. Мөн тэрээр 1962 оны эхээр Келман Куныг өөрийн шүдний эмчээр сонгож, үнэндээ Келманы гэр бүлийн хүүхдүүд ч 1960-аад онд Куны эмнэлэгт шүдээ цэвэрлүүлдэг байсан хэмээн тэмдэглэжээ.
3.2. Крио мэс засал (1962–1963)
1962 оны аравдугаар сараас 1963 оны дунд үе хүртэл Келман St. Barnabas эмнэлэгт мэдрэлийн мэс засалч Ирвинг Купер (Irving Cooper)-ын лабораторид амьтан дээр хийгдсэн торлогийн хууралтын (retinal detachment) крио мэс засал, мөн хүн дээр хийгдсэн катарактын крио мэс заслыг судалжээ [10].
1963 оны дунд үеэс хойш Келман гаднын санхүүжилтгүй байсан ч Manhattan Eye, Ear, and Throat Hospital-д нүдний судалгааны ажлаа үргэлжлүүлсэн байна [10]. Гэвч 1963 оны сүүлчийн үе хүртэлх түүний судалгааны цар хүрээ тодорхойгүй байна.
3.3. Hartford Foundation-ийн тэтгэлэг эхэлсэн нь (1964 оны 1 сар)
1963 оны арваннэгдүгээр сарын 18-нд Келман John A. Hartford Foundation-д судалгааны тэтгэлэг авах өргөдөл гаргажээ. Энэ тэтгэлэг 1964 оны нэгдүгээр сарын 15-наас албан ёсоор хүчин төгөлдөр болсон байна (Зураг 1) [10].
Келманы санал болгосноор “катаракттай болрыг авах шинэ мэс заслын арга нь эмнэлэгт хэвтэх хугацааг хоёр долоо хоногоос ердөө 24 цаг болгож богиносгоно” гэсэн зорилготой байв [10]. Тэрээр жижиг зүслэгтэй катарактын мэс заслыг хийхдээ дараах хоёр аргыг санал болгосон:
• тусгай хоёр урсгалт тариур (special two-way syringe)-аар болрыг соруулах,
• эсвэл болрыг өмнөд камерт байрлуулсан хуванцар уутанд буталж авах.
Эдгээр нь анхны байдлаараа бүгд криоэкстракцийн хувилбарууд байв. Учир нь Келман эхлээд болрыг хөлдөөж, дараа нь өмнөд камерт шилжүүлэн гэсгээсний дараа аспираци хийх эсвэл буталж авах үйлдлийг хийхээр төлөвлөж байжээ.
Келманы 1963 оны арваннэгдүгээр сарын өргөдөл болон 1965 оны дөрөвдүгээр сарын явцын тайланд багтсан аргууд нь шүдний эмнэлгээс санаа авсан (жишээ нь өрөм, цахилгаан сойз, хэт авиан чичиргээ гэх мэт) шийдлүүдтэй ямар ч холбоогүй байсныг тэмдэглэх нь зүйтэй [10].
Мөн анхаарах нэг зүйл бол тэтгэлэг албан ёсоор 1964 оны нэгдүгээр сарын 15-наас хэрэгжиж эхэлсэн хэдий ч Келман энэхүү төслийн саналыг 1963 оны намар боловсруулж, тухайн үед эмнэлгийн судалгааны зөвлөлийн дарга Херберт М. Катзин (Herbert M. Katzin, MD)-д танилцуулан батлуулж байжээ [10]. Түүнчлэн Келман 1963 оны хоёрдугаар хагаст Manhattan Eye, Ear, and Throat Hospital-д өөрийн зардлаар судалгаа хийж байсан бөгөөд магадгүй албан ёсоор тэтгэлэг хэрэгжиж эхлэхээс өмнө ч зарим санаагаа хэрэгжүүлж эхэлсэн байх боломжтой [10].
3.4. Шүдний эмнэлгээс санаа авсан катаракт авах аргууд (1965 оны 2 сар хүртэл)
Келманы өгүүлснээр, нүдний мэс засалд Cavitron ашиглах санаа төрөхөөс ч өмнө тэрээр катаракт авах үйл явцыг шүдний цоорол болон шүдний чулуу авахтай зүйрлэж, өрөм, шүдний сойз зэрэг шүдний багажуудыг катарактын мэс засалд ашиглаж болох юм гэж төсөөлж байжээ. Келман нэгэн сэтгүүлчид:
“Би цахилгаан өрөм, цахилгаан шүдний сойз, жижигхэн Waring төрлийн блендерүүдийн янз бүрийн хувилбаруудаар туршиж үзсэн, гэхдээ аль нь ч ажилласангүй” хэмээн ярьсан байдаг [15].
Цахилгаан шүдний сойз АНУ-д 1960-аад онд нэвтэрч эхэлсэн. Одрих (Odrich) 1960 онд periodontitis-ийн эмчилгээнд “цахилгаан шүдний сойз (Broxodent)” ашигласан судалгааг нийтэлсэн [17], гэвч тэрээр Келмантай Broxodent-ийн тухай ярилцаж байснаа санахгүй байна гэжээ.
Келманы дурсамжид: “Тэтгэлгийн хоёр дахь жилийг өрмийн жил гэж нэрлэж болох байх. Би хэрэв шүдний эмч шүдийг өрөмдөж чаддаг бол би ч бас катарактыг өрөмдөж чадна гэж таамагласан… жижигхэн нүх гаргаад, жижигхэн шүдний өрөм оруулж, катарактыг шингэрүүлээд сорж гаргана… Үүнийг яагаад өмнө нь бодоогүй байсан юм бол?.. Тэтгэлгийн мөнгөөр би өндөр хурдны шүдний өрөм худалдаж аваад туршилтаа эхэлсэн.” [6, х.104] хэмээн бичжээ.
Келманы дурсамжууд нь Одрихийн дурсан ярьсантай нийцдэг. Учир нь тэдний нөхөрлөлийн эхэн үед Келман Одрихийн эмнэлэгт шүдээ цэвэрлүүлэхээр очиж, тэр үед Одрихт Cavitron хараахан байгаагүй, харин Келман түүний эмнэлгийн бүх шүдний багажийг маш их сониучирхан үздэг байсан гэдэг.
Санхүүгийн архивт үлдсэн хамгийн эртний бичгээр батлагдсан баримт нь 1965 оны 7 дугаар сарын 31-нээс 1966 оны 1 дүгээр сарын 31 хүртэлх хугацааг хамарсан зардлын тайланд 1,491.50 ам.долларын үнэтэй “өрөм” гэсэн зүйл бүртгэгдсэн байв [10]. Гэвч Келман Cavitron-ыг ихэвчлэн “өрөм” гэж нэрлэдэг байсан тул энэ зардал нь жирийн механик өрөм байсан уу, эсвэл хэт авиан төхөөрөмж байсан уу гэдэг нь тодорхойгүй байна.
1965 оны 4 дүгээр сарын 19-ний Санхүүгийн явцын тайланд шүдний эмч нарын хэрэглэдэгтэй адил багажийн тухай дурдаагүй боловч 1966 оны 4 дүгээр сарын 5-ны дараагийн тайланд катарактын мэс засалд механик өрөм болон Cavitron хоёуланг нь ашиглаж үзсэн талаар дурджээ. Келман мөн туршсан өрмийнх нь нэгийг тухайн эмнэлгийн нүдний эмч Мигель Мартинез (Miguel Martinez) өөрт нь зориулан хийж өгсөн гэж тэмдэглэсэн байдаг.
3.5. Cavitron хөтөлбөрийн суурь тавигдсан нь (1965 оны 2 сараас өмнө)
Келман болон Одрихын аль аль нь Келманы жижиг зүслэгтэй катарактын мэс заслыг амжилттай болгох ёстой гэсэн их дарамтыг мэдэрч байсан гэж дурссан байдаг [6,16]. 1962 оны 1 дүгээр сараас 1965 оны 2 дугаар сарын хооронд, аль нэг үед нь катарактын мэс засалд Cavitron хэт авиан шүд цэвэрлэгчийг ашиглах санаа төржээ. Cavitron хэт авиан шүд цэвэрлэгч 1957 онд худалдаанд гарсан байв [18].
Келман катарактын мэс засалд Cavitron ашиглаж эхэлсэн хугацааг тодруулахад тус болох бас нэг эх сурвалж нь түүний хоёр дахь тэтгэлгийн өргөдөл юм. Энэ өргөдөл нь анх 1966 оны 9 дүгээр сарын 30-нд бичигдэж, 1967 оны 1 дүгээр сарын 31-нээс хэрэгжүүлж эхлэхээр санхүүжилт хүссэн байжээ [10]. Тэр өргөдөлдөө Келман:
“Гурван жилийн өмнө судлаачдад John A. Hartford сангийн тэтгэлэг олгох үед, крио мэс засал нь офтальмологийн салбарт бараг мэдэхгүй талбар байсан юм.” [10] хэмээн бичсэн байна.
Энэ өргөдлийг бичих үеийн нөхцөл байдлаар, анхны тэтгэлэг олгогдоод 33 сар, албан ёсоор хэрэгжиж эхлээд 32 сар өнгөрсөн байсан боловч хоёр тэтгэлгийн хооронд нийт 36 сар өнгөрсөн байв. Келман цааш нь:
“Энэхүү судалгааны зорилго нь сүүлийн хоёр хагас жилийн турш Hartford сангийн дэмжлэгээр тус судлаачийн олсон техникийг төгөлдөржүүлэхэд оршино… Өмнөх Hartford Foundation-ийн тэтгэлгийн хүрээнд хөгжсөн хамгийн ирээдүйтэй арга нь өндөр давтамжтай тусгай зүү ашиглах бөгөөд энэ нь секундэд 25,000 удаа чичирч, 1 инчийн 7/1000 хэмжээтэй замналтай байлаа.” [10] хэмээн тэмдэглэжээ.
Хожим нь Санхүүгийн архивт хадгалагдсан захидлуудад Келман энэхүү эхний өгүүлбэрийг факоэмульсификацид хамааруулан тайлбарласан байдаг. Келманы өөрийн бичсэнээр “тэтгэлгийг гурван жилийн өмнө авсан” ба “шинэ аргыг хоёр хагас жилийн өмнө нээсэн” гэсэн зөрүү нь факоэмульсификацийн аргыг анхны тэтгэлэг хэрэгжиж эхлээд зургаан сарын дараа буюу 1964 оны дунд үеэр нээсэн байж болзошгүйг илтгэнэ. Гэвч Келманы бичгийн хэллэгийн тодорхой бус байдал нь энэ асуудлыг бүрэн баталгаатай гэж үзэхэд эргэлзээ үлдээдэг.
Келман Cavitron төхөөрөмжийн талаар олон эх сурвалжаас сонсож мэдсэн байж болох юм. Жоан дурсахдаа, тэрээр Куны эмнэлэгт ажиллаж байх хугацаанд тэнд Cavitron үргэлж байдаг байсан гэжээ. Гэхдээ Жоан өөрөө ашигладаггүй, харин ариутгагч (hygienist)-ууд ашигладаг байв. Тэрээр 1962 онд гэрлэхээсээ өмнө ч Келманд ажлынхаа талаар ярихдаа хааяа Cavitron-ыг дурдаж байсан бөгөөд Келман түүнд сонирхолтой ханддаг байжээ.
Cavitron-ийн талаар мэдээлэл авах өөр нэг эх сурвалж нь Келманы найз, пародонтологич Рональд Одрих (Ronald Odrich) байв. Тэр Келмантай адил хөгжим тоглодог байсан бөгөөд тэд хоёрыг хамт хөгжим тоглодог нэг хүн танилцуулсан гэдэг. Энэ нь 1962 оны сүүл эсвэл 1963 оны эхээр Бронксын St. Barnabas эмнэлэгт ажиллаж байх үед болсон хэрэг. Одрих дурсахдаа, тэд танилцсанаар, удалгүй Келман өөрийн шүдийг цэвэрлүүлэхээр түүний эмнэлэгт ирсэн бөгөөд эмч, ирээдүйн зохион бүтээгч хүний хувьд Келман түүний эмнэлэгт байсан бүх шүдний багажинд ихээхэн сониучирхан хандсан гэжээ. Гэвч тэр үед Одрих Cavitron-той байгаагүй. Пародонтологичийн хувьд, тэрээр Cavitron-ыг буйлны доорх хэсэгт ашиглавал шүдний үндсийг дулааны гэмтэлд хүргэж болзошгүй гэж санаа зовдог байсан. Гэсэн ч Одрих Жоантай санал нийлж, Чарли (Келман) энэ үед Cavitron-ыг мэддэг байсан гэдгийг баталсан.
Хөгжим тоглоогүй үедээ Келман, Одрих хоёр өөрсдийн ажлын талаар ярилцдаг байжээ. Одрих Келманы нүдний мэс заслын крио зондыг пародонтын эмчилгээнд хэрэг болж болох юм гэж төсөөлдөг байсан. Тэрээр Келманы лабораторид очиж, түүний хийж байсан нүдний криоэкстракци мэс заслыг үзэж, арга барилын талаар илүү ихийг мэдэж авчээ. Үнэндээ, 1965 оны 4 дүгээр сарын 19-нд Санхүүгийн тайланд дурдагдах үед Одрих Келманы лабораторид “зочин шүдний эмч”-ээр оролцож байв [10].
Одрих дурсахдаа:
“Тэр маш нууцлаг байдлаар, катаракттай болрыг задлан устгах, гаргаж авах янз бүрийн бутлагч багажуудтай ажиллаж байсан. Тэр нарийн бүтэцтэй нүдний дотоод орчинд ашиглаж болохоор тохируулсан Cavitron-оор ажиллаж эхлэхийн даваан дээр байсан.” хэмээн хэлжээ.
Одрих долоо хоногт нэг удаа Келманы лабораторид ажиллаж, пародонтын крио эмчилгээг хөгжүүлж байв. Сонирхолтой нь, 1967 онд Келман шүдний багаж болох Cavitron-ыг нүдний мэс засалд ашиглаж болох тухай нийтлэл хэвлүүлсэнтэй зэрэгцэн, Келман болон Одрих нар хамтран нүдний багаж болох крио зондыг шүдний эмчилгээнд ашиглаж болох талаар өгүүлсэн өгүүллийг нийтэлжээ [19]. Мөн Одрих Келманы муурын нүдэнд хийсэн туршилтын заримд нь мэдээ алдуулалтын ажилд тусалсан байдаг.
Медоу (Medow) дурсахдаа, Келман болон Одрихийн хөвгүүд болох нүдний эмчээр бэлтгэгдсэн Марк (Marc), Стивен (Steven) нарын ярианаас сонсоход, Келман Cavitron-ыг нүдний мэс засалд ашиглаж болох тухай санаагаа Куны эмнэлэгт биш, харин Одрихийн эмнэлэгт авсан гэж хэлсэн байна. Энэ нь Келманы өөрийн намтартаа бичсэнтэй зөрчилдөж байгаа юм.
Олон эх сурвалж (Келманы бичвэрүүд, Куны мэдэгдлүүд, Жоаны дурсамж) Келман Cavitron-ыг анх Куны эмнэлэгт харсан болохыг илтгэдэг. Жоан дурсахдаа, нэгэн удаа Келман Куны Cavitron-ыг үзэхийг хүссэн. Энэ нь олон хүн таамаглаж ирснээс ч эрт, магадгүй бүр 1962 оны үед болсон байж болох ч өөрөө тэр үйл явдлыг хараагүй учир яг огноог баттай хэлж чадаагүй.
Хэдэн арван жилийн дараа Кун өөрөө Келманд Cavitron-ыг үзүүлсэн тухайгаа дурссан:
“Би түүнийг ариутгах өрөөнд дагуулж орсон. Тэгэхэд би шинэ шүд цэвэрлэгч машин авсан байсан. Энэ нь янз бүрийн үзүүртэй хэрэгсэл бөгөөд үзүүр нь секундэд хэдэн мянган удаа чичирч, үзүүрийг хөргөх усны урсгал гарч байлаа. Тэр үүнийг хараад ихэд догдолсон.” [16]
Келман мөн Куны тайлбарласныг тэмдэглэсэн нь:
“Энэ бол секундэд хорин таван мянган удаа чичирдэг хэт авианы зонд … Энэ бол хурдатгалын тухай асуудал.” [6, х.108]
Келманы бичсэнээр, Ларри Кун (Larry Kuhn) Cavitron-оор Келманы шүдийг ердийн цэвэрлэгээ хийж байх үед Келман түүнээс “Энэ юу юм бэ, Ларри? Ямар багаж вэ?” гэж асуужээ [6, х.108].
Нөгөө талаас, Жоан болон Одрихийн хэлснээр тухайн үед Cavitron-оор цэвэрлэгээ хийх ажлыг дан ганц ариутгагч (hygienist) хийдэг журамтай байсан. Үнэндээ Жоан болон Куны гэр бүлийнхэнд болон сурвалжлагчдад өгсөн тайлбарууд нь Кун Келманыг тусгайлан өрөөнд оруулж, Cavitron-ыг үзүүлсэн гэдэгтэй нийцэж байв. Келман Cavitron-ыг анх харсан яг хугацаа тодорхойгүй боловч 1962 оны 1 дүгээр сараас 1965 оны 2 дугаар сарын хооронд болсон нь дамжиггүй.
Эхний алхам бол уг санааг турших явдал байлаа. Олон эх сурвалжийн (Келманы бичвэр, Куны гэр бүлийнхэн болон сурвалжлагчдад хэлсэн үгс) дагуу, Келман ба Кун хоёр хамтдаа энэ туршилтыг хийсэн байдаг [6,15,16]. Келман болон Кун хоёртой ярилцсан нэгэн сурвалжлагчийн тэмдэглэснээр туршилтыг муурын нүдний болор дээр хийсэн гэжээ [15]. Куны хүү мөн уг туршилтыг амьтанд хийсэн гэж дурдсан. Харин Келман зүгээр л эмнэлэгт авсан “катаракт” гэж бичсэн нь мөн адил муурын нүдний лабораторийн катаракт байсан байж болох юм [6]. Энэ нь чухал, учир нь амьтны туршилт хийгдсэн бол Келман амьтны лабораторид нэвтрэх боломжтой байсан хугацаанд, өөрөөр хэлбэл 1962 оны 10 сараас 1965 оны 2 сар хүртэл хийгдсэн байх ёстой. Үнэндээ Келман өөрөө ч энэ туршилтыг лабораторид хийсэн гэж мэдүүлсэн байдаг [6,15].
Анхны туршилт амжилтгүй болсон. Нэгэн сурвалжлагч Куны талаар дурсан тэмдэглэхдээ: “Келман хэт авианы өрөмийг авч катаракт дээр тавихад юу ч болсонгүй. Зөвхөн болрыг бага зэрэг түлхэж хөдөлгөсөн төдий байсан.” [15].
Келман Манхэттэнд байрлах өөрийн лабораториосоо Бэллероуз (Куинс)-д байрлах Куны эмнэлэг рүү зорьж очин энэ туршилтыг хийсэн нь, Одрихийн Манхэттэн дэх ойрхон эмнэлэгт биш харин Куныд очсон нь, Келман болон Куны хамтын ажиллагаа анхны хөгжлийн үе шатанд онцгой үүрэгтэй байсныг харуулж болох юм. Мөн энэ нь уг санааны “сэдэл” Одрих Cavitron-гүй байсан үед буюу эрт үед төрснийг илтгэж болох талтай.
Куны хүү дурсахдаа, түүний аав Cavitron-ыг нүдний мэс засалд туршихаар “хаа нэгтээ явсан” гэжээ. Үүнээс гадна, Келман 1972 онд нэгэн сэтгүүлчид ярилцлага өгөхдөө, Куны эмнэлэгт хийсэн бүтэлгүй туршилтын дараа:
“Би лабораторидоо буцаж ирээд урам хугарсан боловч катарактын хэт авиан өрөмд үзүүлэх хариу үйлдлийг микроскопиор илүү нарийвчлан харахаар шийдсэн. Миний харснаар Ларри Куны өрөм үнэхээр катарактыг уусгаж байлаа — нүдээр харахад илт мэдэгдэхүйц биш ч, надад энэ арга ажиллах боломжтой гэдгийг ойлгуулахад хангалттай байсан.” [15] гэжээ.
Эдгээр хоёр мэдэгдлийг нийлүүлэн үзвэл, Кун Келмантай хамт лабораторид буцаж очоод, Cavitron-ыг нүдний мэс заслын туршилтад ашиглаж үзсэн байж болохыг харуулж байна.
Одрих (Odrich) дурсахдаа, Келман түүнтэй уулзаж, Cavitron-ыг нүдний мэс засалд ашиглах тухай ярьж байсан гэдэг. Тэр үед Одрих Келманд, Cavitron-оос үүсэх дулаан нь нүдийг гэмтээж болзошгүйг анхааруулсан байна. Тэд хамтдаа ирригацийн (irrigation) хөргөлтийг зайлшгүй хийх хэрэгтэй талаар ярилцсан боловч энэ нь нүдний дотоод даралт (intraocular pressure)-ыг нэмэгдүүлэх эрсдэлтэй байж болох тухайд санаа зовниж байжээ. 1965 он гэхэд Одрих өөрийн эмнэлэгт Cavitron-той болсон бөгөөд уг төхөөрөмжийг түүний ариутгагч (hygienist) ашиглаж байсан байна.
3.6. Cavitron хөтөлбөр эхэлсэн нь (1965 оны 2 сар)
Келман Cavitron компанийн инженер Антон Банко (Anton Banko)-той хамтран “факоэмульсификацийн төсөл”-ийг 1965 оны хоёрдугаар сард эхлүүлжээ. Энэ талаарх Банкогийн өмнө нь хэвлэгдэж байгаагүй лекцийн тэмдэглэлийг түүний хүү Уильям Банко (William Banko) бидэнд өгсөн [8]. Келманы бичсэнээр Cavitron-ы эхний прототипийг бүтээхэд нэг сар зарцуулсан бөгөөд энэ хувилбар нь шүдний багажинд сорох систем нэмж хийсэн байв [6, х.109–110].
Кун ч энэ төслийн явцыг дагаж байсан бололтой. Учир нь Келман муурны бүтэлгүй туршилтын дараа: “Ларри (Кун) туршилт ямар болсон талаар дуудлага хүлээж байсан” гэж бичжээ [6].
Анхны шүдний Cavitron хөндлөн чиглэлийн (non-longitudinal) хөдөлгөөн ашигладаг байсан ч энэ нь солонгон бүрхүүлийн урагдал (iris disinsertion) үүсгэдэг байв. Келман бичихдээ: “1965 онд зүүний тэнхлэгийн дагуух уртааш хөдөлгөөнийг ашиглах ойлголт гарсан. Удалгүй хэт авиан давтамж дээр микроскопиор харахад ямар ч доргилт мэдэгдэхгүй учраас өндөр давтамжийн хөдөлгөөн хамгийн тохиромжтой болох нь ажиглагдсан.” [11] гэжээ.
1965 оны 4 дүгээр сарын 19-нд Келман явцын тайландаа катарактыг силикон уутанд буталсан талаар дурдсан боловч Cavitron-ыг огт дурдаагүй [10]. Мөн энэ үеэс эхлэн дээр дурдсанчлан Одрих долоо хоногт нэг өдөр “зочин шүдний эмч”-ээр ажиллаж, пародонтын крио эмчилгээг судалж байсан [18].
Шерил Жалберт (Cheryl Jalbert) 1965 оны хоёрдугаар хагаст лабораторид ажиллаж эхэлсэн бөгөөд анх ирэхэд Келман Cavitron дээр ажиллаж байсан гэж дурсжээ [10]. 1965 оны эцэс гэхэд Келман Cavitron системд уртааш (longitudinal) хөдөлгөөнийг амжилттай нэвтрүүлж, солонгон бүрхүүлийн урагдлаас зайлсхийх боломжтой болгосон бөгөөд мөн титан үзүүр ашиглаж, ховхрол (flaking)-оос сэргийлдэг болсон [3].
1966 оны 4 дүгээр сарын 5-ны явцын тайланд механик өрмийн тухай дурдсан боловч Cavitron-ыг хамгийн ирээдүйтэй арга гэж онцлон, 1966 оны 3 дугаар сарын 23-нд муурын нүдэнд хийсэн анхны амжилттай мэс заслыг тэмдэглэсэн байв [10]. Тиймээс Келман Cavitron-той хийсэн ажлаа бүтэн нэг жилийн турш амьтан дээр туршиж, амжилт гаргасны дараа л Hartford Foundation-д энэ ажлын талаар мэдээлсэн байна.
1967 оны 4 дүгээр сарын 18-нд ирсэн явцын тайланд Келман хүний нүдэнд факоэмульсификаци эхлүүлэхээр төлөвлөж байгаагаа дурдсан [10]. Жалбертийн дурссанаар анхны ийм мэс засал тухайн сард болсон аж. 1967 оны 7 дугаар сар гэхэд Келман 2 хүнд мэс засал хийсэн байсан ч яг огноо нь тодорхойгүй [1].
4. Дүгнэлт
Келман Cavitron-ыг албан ёсоор нүдний мэс засалд ашиглах хөтөлбөрийг эхлүүлэхээс нэлээд өмнө мэдэж байсан байж болох юм. Тэрээр жижиг зүслэгтэй катарактын мэс засалд шүдний хэт авиан төхөөрөмж ашиглаж эхлэхээсээ өмнө өөр олон хувилбаруудыг туршиж, эцэст нь хаясан байдаг. Өөрийн судалгааны тэтгэлгийг бодит үнэнээс нэг жилийн өмнө авсан гэж мэдүүлснээрээ Келман Cavitron-ыг ашиглан хийсэн албан ёсны судалгаагаа эхлэхдээ тэтгэлэг дуусахад маш ойрхон байсан мэтээр харагдуулжээ. Келман яагаад тэтгэлэг авах хугацааг ташаа мэдүүлснийг тодорхой мэдэхгүй боловч, магадгүй оюуны өмчийн асуудалтай холбоотой эсвэл түүхийг илүү сонирхолтой, сэтгэл хөдөлгөм болгох зорилготой байсан байж болох юм.
Келман Cavitron-ы талаар мэдэж болох хэд хэдэн эх сурвалж байв:
• Эхнэр Жоан — тэрээр 1962 онд гэрлэхээс нь өмнө Cavitron хэрэглэдэг шүдний эмнэлэгт ажиллаж байсан,
• Ойрын найз, пародонтологич Рональд Одрих (Ronald Odrich) — Келманы лабораторид ажиллаж байсан,
• Ларри Кун (Larry Kuhn) — Келманы эхнэрийн хуучин ажил олгогч, мөн хожим нь Келманы гэр бүлийн шүдний эмч болсон хүн.
Олон эх сурвалжийн тэмдэглэснээр, Келман анх Cavitron-ыг харахдаа, мөн болрын эмульсжүүлэлтийн эхний туршилтыг хийхдээ Кунтай хамт байсан. Эхлээд Куны эмнэлэгт, дараа нь Келманы лабораторид энэ туршилтууд хийгджээ [6, х.109–110].
Келман ба Куны гэр бүлүүд баярын үеэр хамтдаа цуглардаг байсан. Келман Куны хүүд нь багшилж, түүний анагаахын сургуулийн төгсөлтийн баярт саксофон хөгжим тоглож, мөн Лонг-Айлендаас Нью Жерси хүртэл нисдэг тэргээр авчирч, нүдний мэс засал үзүүлж байжээ. Хоёр эр эрүүл мэндийн салбараас тэтгэвэртээ гарсан ч 1990-ээд онд Флоридад амьдрахдаа ч гэр бүлүүдээрээ харилцан уулзалдсаар байв. Куны хүүгийн дурссанаар Кун бол “уужуу тайван” хүн байсан. Жоан ч мөн Куны өгөөмөр сэтгэлийг дурссан байдаг. Тэрээр ажиллаж байхдаа цалингаа нэмэхийг хүсэхэд Кун зөвшөөрч байжээ. Кун факоэмульсификацийн хөгжлийн эхний үе шатанд өөрт нь ногдохоос илүү гавьяа нэхэж байгаагүй, зөвхөн найз Келманы үнэлсэн хэмжээнд сэтгэл хангалуун байсан.
Одрихийн хөвгүүд Марк болон Стивен офтальмологич болсон. Түүнээс өмнө Марк Одрих өсвөр насандаа 1973–1975 оны зуны улиралд Келманы эмнэлэгт ажиллаж байжээ. Келман уушгины хорт хавдартай гэж оношлогдож, 2004 онд таалал төгссөн. Түүний дурсгалд Рональд Одрих үг хэлсэн бөгөөд тэр жил Чарльз Келманд анагаах ухааны салбарын Lasker шагналыг нас барсны дараа хүртээжээ.
Факоэмульсификацийн хөгжлийн эхэн үеийн хамгийн том сорилт нь шүдний багажийг нүдний мэс засалд аюулгүй ашиглахын тулд хийх олон тооны өөрчлөлт байв. Үүнд: уртааш хөдөлгөөн (longitudinal vibration) ашиглах, титан үзүүр хэрэглэх, хангалттай ирригаци ба аспираци хийх зэрэг орно. Эдгээр сайжруулалт хийгдэхэд хоёр жилээс илүү хугацаа шаардсан бөгөөд дэлхий нийт шинэ арга бий болсныг түүнээс хойш л мэдсэн юм. Факоэмульсификацийн хөгжлийн анхны үеийн тухай одоо хүртэл тодорхойгүй зүйл олон үлдсэн ч, бидний энд өгүүлсэн бодит баримт, тохиролцсон мэдэгдлүүд нь ирээдүйн анагаах ухааны түүхчдэд хэрэг болно гэж найдаж байна.
References
1. C.D. Kelman, Phaco-emulsification and aspiration. A new technique of cataract removal. A preliminary report, Am. J. Ophthalmol. 64 (1) (1967) 23–35.
2. C.T. Leffler, A. Klebanov, W.A. Samara, A. Grzybowski, The history of cataract surgery: from couching to phacoemulsification, Ann. Transl. Med. 8 (22) (2020 Nov).
3. C.D. Kelman, The history and development of phacoemulsification, Int. Ophthalmol. Clin. 34 (2) (1994 Apr 1) 1–2.
4. E. Lowe, Meet Dr, Everything. Newsday. Melville, NY (July 25, 1976) 7–10.
5. C.D. Kelman, History of phacoemulsification, in: C.D. Kelman, M.L. Kwitko (Eds.), The History of Modern Cataract Surgery. The Hague: Kugler, 1998, pp. 123–130.
6. C.D. Kelman, Through My Eyes, The Story of a Surgeon Who Dared to Take on the Medical World, Crown, New York, 1985, pp. 104–110, 226.
7. J.L. Goldstein, How a jolt and a bolt in a dentist’s chair revolutionized cataract surgery, Nat. Med. 10 (10) (2004 Oct 1) 1032–1033.
8. E.D. Allen, Understanding Phacoemulsi:fication. I. Principles of the Machinery, vol. 7, Eur J Implant Ref Surg., 1995, pp. 247–250.
9. N.B. Medow, Charles kelman: phacoemulsification and small incision cataract surgery, in: M.F. Marmor (Ed.), Albert DL. Foundations of Ophthalmology: Great Insights that Established the Discipline, 2017, pp. 199–207.
10. No author listed. John A. Hartford Foundation records, C. Kelman, Grants, Series 3. Box 279, Rockefeller Archives, 1963-1972.
11. C.D. Kelman, Cataract emulsification and aspiration, Trans. Ophthalmol. Soc. U. K. 90 (1970 Jan 1) 13–22.
12. C.D. Kelman, Symposium: phacoemulsification. History of emulsification and aspiration of senile cataracts. Presented at the American academy of Ophthalmology and otolaryngology, Dallas, Sep. 16-20, 1973, Trans. Am. Acad. Ophthalmol. Otolaryngol. 78 (1) (1974 Jan-Feb) OP5–13.
13. C.D. Kelman, Ridley Medal Lecture. Advances in Intraocular Lens Implant, Macmillan, India Limited, 1991, pp. 1–7. New Delhi March 26-29, 1990.
14. C.D. Kelman, Cryocataract surgery, in: C.D. Kelman, M.L. Kwitko (Eds.), The History of Modern Cataract Surgery. Kugler. The Hague, 1998, pp. 97–106.
15. B. Vachon, Cataract surgery: a different tune—can a saxophone player find happiness as an eye surgeon, Saturday Review. New York (April 15, 1972) 45–49.
16. C.T. Leffler, Charles Kelman and the development of small incision cataract surgery (1965), in: C.T. Leffler (Ed.), A New History of Cataract Surgery. Part 2. From 1751 through the Modern Era, Wayenborgh, Amsterdam, 2024, pp. 653–706.
17. R. Odrich, I.B. Stern, F.E. Beube, Experimental approach to the treatment of moderate periodontitis, J Clinical Stomatology Conferences 1 (Dec. 1960) 32–35.
18. Corp v Cavitron, Ultrasonic Research Corporation, No. 66-856-Civ, United States District Court, Miami, March 18, 1969. Available from, https://casetext.com/case/cavitron-corp-v-ultrasonic-research-corporation. (Accessed 4 November 2023).
19. R.B. Odrich, C.D. Kelman, Cryotherapy, a new and experimental approach to the treatment of periodontal disease, Periodontics 5 (6) (1967 Nov 1) 313–317.
