12/04/2025
Gaslighting jako forma przemocy psychicznej
Coraz częściej mówimy o przemocy psychicznej. Informacje i sygnały, które pojawiają się w mediach społecznościowych, codziennych relacjach i rozmowach, w przestrzeni wokół nas są coraz częstsze. Jednym z zagadnień, które wzbudza wiele emocji i zainteresowania, jest gaslighting. Samo pojęcie gaslighting odnosi się do formy przemocy psychicznej, która dotyka wielu osób w różnych relacjach i przyjmuje często destrukcyjną formę. Sama już wiedza na temat mechanizmów działania, może pomóc zminimalizować długofalowe skutki.
Mianem gaslightingu nazywamy, więc szczególną formę przemocy psychicznej, którą cechują określone mechanizmy. Osoba stosująca przemoc celowo manipuluje drugą osobą w taki sposób, by zaczęła wątpić we własną wiarę i optykę otaczającej rzeczywistości, swoją pamięć, wspomnienia, ocenę danej sytuacji i/lub odczuwane emocje. Osoba manipulująca robi to stopniowo, aż do momentu, kiedy osoba poszkodowana przestaje ufać własnym odczuciom i zaczyna kwestionować swój obraz rzeczywistości. W efekcie osoba pokrzywdzona traci pewność, czy to, co widzi i słyszy, rzeczywiście miało miejsce (Romańczuk-Grącka, 2021). Działania sprawcy mogą obejmować zarówno słowa, jak i gesty, milczenie lub zacieranie faktów, a wszystko to ma jeden cel – osłabić autonomię drugiej osoby i uczynić ją zależną. Badacze zwracają uwagę, że gaslighting nie ogranicza się do relacji partnerskich, ale może występować również w miejscach pracy, w szkołach, a nawet w relacjach międzyludzkich, jak przyjaźń (Ackerman & Pickering, 2002).
Termin ten wywodzi się od brytyjskiej sztuki teatralnej “Gas Light” z 1938 roku autorstwa Patricka Hamilton’a. Opowiada ona o apodyktycznym mężu, który znęca się nad żoną. Kobieta przez przemoc psychiczną, stopniowo traci poczucie rzeczywistości, przez ciągłe wmawianie przez męża jej choroby psychicznej i podważanie tego co doświadcza.
W literaturze przedmiotu często podkreśla się, że gaslighting rzadko występuje samodzielnie od innych form przemocy psychicznej. Bardzo często występuje łącznie z innymi, takimi jak: kontrolowanie, izolowanie od bliskich, upokorzenie czy wyśmiewanie. Może przypominać mobbing (przemoc psychiczną w pracy), bullying (przemoc rówieśniczą), czy stalking (uporczywe nękanie). Czasami przybiera formy manipulacji charakterystyczne dla groomingu (zdobywanie zaufania po to, by wykorzystać drugą osobę). Gaslighting polega przede wszystkim na tym, że sprawca celowo podważa zdolność ofiary do logicznego myślenia i samodzielnej oceny sytuacji. Taki długotrwały wpływ może prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych, w tym depresji, zaburzeń lękowych, poczucia izolacji, a w skrajnych przypadkach nawet do prób samobójczych (Klein & Bartz, 2023; Stark, 2019).
Jednym z największych problemów w rozpoznaniu tej formy przemocy jest to, że osoby, które jej doświadczają, często nie są tego świadome. Mogą nie czuć się pokrzywdzone, ponieważ mogą wierzyć, że same są winne trudności, jakie ich spotykają. Można zauważyć częste tłumaczenie zachowania osoby sprawujące przemoc jako efekt własnych błędów, przewrażliwienia lub braku zrozumienia. Właśnie dlatego gaslighting jest tak trudny do zauważenia – i tak groźny. Aby skutecznie przeciwdziałać tej formie przemocy, nie wystarczą jedynie przepisy prawa. Potrzebne są także działania edukacyjne i społeczne, które pomagają zrozumieć, czym jest manipulacja psychiczna i jak ją rozpoznać. W wielu sytuacjach najlepszą ochroną okazuje się wiedza na temat mechanizmów wpływu oraz rozwijanie umiejętności asertywności – zwłaszcza u osób, które są bardziej podatne na takie formy nacisku.
Eksperci zwracają uwagę, że kluczowe znaczenie ma podnoszenie świadomości prawnej społeczeństwa. Znajomość form przemocy psychicznej, metod działania osób sprawujących przemoc oraz dostępnych środków prawnych może skutecznie chronić przed manipulacją. Choć gaslighting nie jest obecnie osobno zdefiniowany w przepisach karnych, powinien być traktowany jako istotny problem społeczny, który wymaga reakcji nie tylko ze strony prawa, ale także edukacji i wsparcia psychologicznego (Romańczuk-Grącka, 2021; Stark, 2019; Klein & Bartz, 2023).
Bibliografia
Romańczuk-Grącka, M. (2021). Gaslighting jako forma przemocy psychicznej. Uniwersytet Warmińsko-Mazurski. https://doi.org/10.31628/sp.6614
Ackerman, R. J., & Pickering, S. E. (2002). Zanim będzie za późno – przemoc i kontrola w rodzinie (s. 39–57).
Thomas, L. (2018, luty). Movies of the mind: Gaslight and gaslighting. The Lancet Psychiatry, Vol 5. https://www.thelancet.com/psychiatry
Klein, W., & Bartz, J. A. (2023). A historical review of gaslighting: Tracing changing conceptualizations within psychology and psychiatry. Paper presented at the Canadian Psychological Association Annual Convention. McGill Laboratory of Affiliation and Prosociality. https://doi.org/10.13140/RG.2.2.30013.23527
Stark, C. A. (2019). Gaslighting, misogyny, and psychological oppression. The Monist, 102(2), 221–235. https://doi.org/10.1093/monist/onz007
