09/03/2025
Монголчууд эртнээс "Хаан хүн"-д байх ёстой эрдэм ухаан, чадвар, жудаг ёсыг эрхэмлэн дээдэлж ирсэн баялаг уламжлалтай. Таны сонирхож буй "Хаан хүний 35 эрдэм" хэмээх ойлголт нь тодорхой нэг эх сурвалжид жагсаан бичсэн 35 зүйл гэхээсээ илүүтэй, төгс төгөлдөр удирдагчид байх ёстой бүхий л эрдэм чадлын бэлгэдлийн тоо гэж ойлгож болно.
Энэхүү 35 эрдэм нь нэг дор цогцоор бичигдэн үлдсэн нь ховор боловч, Эзэн богд Чингис хааны билиг сургаал, ардын аман зохиол, түүхэн сурвалж бичгүүдэд тэрхүү эрдмүүдийн агуулга нь шингэсэн байдаг.
Урьдын яриандаа бидний дурдсанчлан, эдгээр бүх эрдмийн манлайд "Хайрлах энэрэх сэтгэл" оршдог. Энэ бол бусад бүх эрдмийг утга учиртай болгодог гол цөм нь юм.
Хаан хүнд байх гол эрдмүүдийг агуулгаар нь ангилж үзвэл:
I. Төрийг засах ухааны эрдэм (Удирдан манлайлах чадвар)
* Алсын хараатай байх: Өнөө маргаашийг бус, ирээдүйн олон жилийг харж, улс орныхоо хөгжлийн замыг тодорхойлдог. "Өндөр уулын хөтөл зорь, өргөн далайн олом зорь" хэмээх сургаал үүнийг илтгэнэ.
* Зөв хүнээ таньж, зөв газар нь тавих: Хүний эрдэм чадал, үнэнч сэтгэлийг нь таньж, авьяас чадварт нь тохирсон үүрэг хариуцлага хүлээлгэх.
* Хууль цаазыг чандлан сахих: Хаан өөрөө хуулиа дээдэлж, хүн бүрд алагчлалгүй үйлчлэх шударга ёсыг тогтоох.
* Эв нэгдлийг эрхэмлэх: Олон овог аймаг, ард иргэдийг нэгэн тугийн дор нэгтгэж, эв эеийг хичээх. "Эв эеийг хичээвээс эвдэршгүй бат бэх болно" гэж сургасан байдаг.
* Сэтгэлийг нь эзлэх: Ард олныхоо биеийг бус, сэтгэл зүрхийг нь эзэмдэхийг чухалчлах. "Аливаа хүний биеийг эзлэх гэж бүү яарагтун. Сэтгэлийг нь эзлэхтүн. Сэтгэлийг эзэлбээс бие нь хаашаа одох билээ" хэмээх алдарт сургаал бий.
* Сонсох чадвар: Түшмэд, мэргэд, ард олныхоо үгийг анхааралтай сонсож, зөвийг нь тунгаан авч, бурууг нь гэсгээх.
* Шийдвэр гаргах чадвар: Эргэлзээ, тээнэгэлзэлгүйгээр цаг үеэ олсон зөв шийдвэрийг зоригтой гаргах.
II. Хувь хүний төлөвшлийн эрдэм (Зан чанар, ёс суртахуун)
* Тэвчээртэй, тууштай байх: "Хол хэмээн бүү цөх, хүнд хэмээн бүү шантар." Эхэлсэн үйл хэргээ дуустал нь тууштай тэмцэх.
* Даруу төлөв байх: Эрдэм чадалтай хэрнээ эгэл даруу байж, ихэмсэг бардам занг тэвчих.
* Хувийн шуналаас ангид байх: Улс орны эрх ашгийг хувийн ашиг сонирхлоос дээгүүр тавих.
* Амьдралын энгийн ухаанд суралцах: Нүүдэлчин ахуйн ухаан, байгаль цаг уурыг шинжих зэрэг амьдрах ухааныг эзэмших.
* Нэр төрөө эрхэмлэх: Өөрийн болон улс үндэстнийхээ нэр хүндийг нүдний цэцгий мэт хайрлах.
* Архи дарсыг цээрлэх: Согтууруулах ундаанд автаж, ухаан бодлоо самууруулахаас сэргийлэх.
* Элбэрэл тахимдуу байх: Өнчин ядууст тусалж, дорой буурайг тэтгэх нинжин сэтгэлтэй байх.
III. Эрдэм мэдлэгийн эрдэм (Оюун ухаан, билиг билгүү)
* Түүхээ мэдэх: Өнгөрсөн түүх, өвөг дээдсийнхээ сургамжаас суралцаж, ирээдүйгээ төлөвлөх.
* Газар зүй, цаг уурын мэдлэгтэй байх: Эх орныхоо газар нутаг, байгалийн баялаг, цаг уурын онцлогийг сайтар мэдэх.
* Бичиг үсэгт тайлагдах: Бичиг соёлыг дээдэлж, төрийн хэргийг бичгээр хөтлөн баримтжуулах.
* Бусад улс үндэстнийг судлах: Хөрш болон бусад улс орны ёс заншил, хүч чадал, давуу болон сул талыг судлан мэдэх.
* Цэргийн эрдэмд боловсрох: Дайны тактик, стратеги, зэвсгийн эрдэмд гарамгай байх. "Харцага шувуу мэт довтлон яв" гэсэн нь үүний илрэл.
* Мэргэдийн үгийг сонсох: Ухаантан мэргэдийн үг, сургаалыг эрхэмлэн, төрийн хэрэгтээ тусгах.
Дээр дурдсан эрдмүүд бол "Хаан хүний 35 эрдэм"-ийн гол төлөөлөл бөгөөд эдгээрээс салбарласан олон нарийн чадвар, ухаан байдаг. Эцсийн дүндээ, энэ бүх эрдмийн зорилго нь улс орноо хүчирхэгжүүлж, ард олноо амар амгалан, аз жаргалтай амьдруулахад оршдог байна.
Тэгэлгүй яах вэ, "Хаан хүний 35 эрдэм"-ийн талаарх ойлголтыг улам дэлгэрүүлэн тайлбарлая.
Өмнө нь бидний ярилцсан эрдмүүд дээр нэмээд, хаан хүнд байх ёстой бусад чухал чанар, ухааныг багтаавал 35 эрдмийн цогц дүр зураг улам тодорхой болно.
IV. Үйл, авхаалж самбааны эрдэм (Практик чадвар, ур ухаан)
Эдгээр нь онолын мэдлэгээс гадна бодит амьдрал дээр хэрэгждэг, биеэр эзэмшсэн чадварууд юм.
* Эрхийн гурван эрдэмд төгс байх: Бөх, морь, сурын харваанд гарамгай байх. Энэ нь зөвхөн биеийн хүч, авхаалж самбааг сорьдоггүй, мөн сэтгэлзүйн тэсвэр хатуужлыг шаарддаг тул удирдагч хүний заавал эзэмших чадварт тооцогддог.
* Ан гөрөөнд шаламгай байх: Ан хийх нь зөвхөн хоол хүнс бэлтгэх арга бус, цэргийн тактик, тэсвэр тэвчээр, байгалийг таньж мэдэх чухал сургуулилт болдог.
* Газар орон, замыг таних: Нүүдэлчин ахуй, цэргийн аян дайнд газар нутгийн байршлыг нэвтэрхий мэдэх, зүг чигээ алдахгүй байх нь нэн чухал.
* Зэвсэг, эдлэлийн урыг таних: Сайн муу морь, сайн муу зэвсгийг ялгаж таних, эд хэрэгслийн эдэлгээ, чанарыг мэдэх ухаан.
* Гэр бүлээ үлгэрлэн жолоодох: "Гэрээ засч чадаагүй хүн төрөө засч чадахгүй" гэдэг. Өөрийн гэр бүлдээ үлгэр дуурайлалтай, зөв удирдагч байх нь төрийг удирдахын эхлэл болдог.
* Нууцыг чандлан хадгалах: Төрийн болон хувь хүний нууцыг задруулахгүй байх нь итгэлцлийн үндэс юм.
V. Харилцаа, хүнийг таних эрдэм (Нийгмийн ухаан)
* Нөхрөө зөв сонгох: "Сайн нөхрөөсөө бүү хагац, саар нөхөрт бүү ойрт". Зөв зөвлөх, үнэнч нөхдийг таньж нөхөрлөх нь хаан хүнийг хүчирхэг болгодог.
* Ярихаас илүү сонсох: Бусдын үгийг гүйцэд сонсож, утгыг нь тунгаасны дараа саналаа хэлэх нь ухаантай хүний шинж.
* Үг, үйлийн нэгдэлтэй байх: Хэлсэн үгэндээ эзэн болж, амласандаа хүрдэг байх. Энэ нь хаан хүний нэр хүндийн баталгаа юм.
* Өршөөл энэрлийг цагт нь үзүүлэх: Ямагт шийтгэхийн оронд, засарч гэмшсэн нэгэнд өршөөл үзүүлж, сэтгэлийг нь татах ухаан.
* Шашин шүтлэгийг хүндэтгэх: Өөрийн болон бусдын шүтлэгийг хүндэтгэн үзэх нь олон янзын үзэл бодолтой ард түмнийг эв нэгдэлтэй байлгахын үндэс болдог. (Чингис хаан бүх шашныг хүндэтгэдэг байсан нь түүхэнд тэмдэглэгдэн үлджээ).
VI. Сэтгэлийн хат, дотоод хүчний эрдэм (Сэтгэлзүйн чадвар)
* Айдасгүй зоригтой байх: Хүнд бэрх цагт айж сандралгүй, ард олноо тайван байлгаж, зөв гарц шийдлийг олох.
* Сэтгэлийн хөдөлгөөнөө удирдах: Уур хилэн, баяр хөөртөө авталгүй, ямагт төвшин ухаанаар хандах чадвар.
* Өөртөө итгэлтэй байх: Өөрийн хүч чадал, шийдвэртээ эргэлзэлгүй итгэх. Энэ итгэл нь ард олонд түгж, итгэл үнэмшлийг төрүүлдэг.
* Хайрлах, энэрэх сэтгэлтэй байх: Хамгийн эхэнд дурдсан, мөн хамгийн сүүлд дахин тодотгох эрдэм. Энэ бол дээрх бүх эрдмийг зөв замд нь чиглүүлэгч луужин юм. Ард олноо, эх орноо, байгаль дэлхийгээ хайрлах чин сэтгэлгүйгээр бусад бүх эрдэм нь хоосон чадвар, эсвэл бүр аюултай зэвсэг болж хувирах аюултай.
Эдгээр 35 эрдэм нь нэгдмэл нэг цогц бөгөөд нэг нь нөгөөгөөсөө уррган гарч, бие биенээ тэтгэж байдаг. Монголчууд удирдагч хүнээс зөвхөн цэргийн жанжин, төрийн тэргүүн байхыг шаардаад зогсохгүй, оюун санааны болон ёс суртахууны өндөр төлөвшилтэй, ард түмнийхээ эцэг мэт байхыг хүсэмжилж ирсний илрэл нь энэхүү "Хаан хүний 35 эрдэм" хэмээх ойлголт билээ.
