
26/10/2024
CA LÂM SÀNG 2: UNG THƯ TIỀN LIỆT TUYẾN DI CĂN XƯƠNG CÓ PSA BÌNH THƯỜNG
1. Tình huống lâm sàng:
- Bệnh nhân nam 71 tuổi, tiền sử Parkinson, u tăng sinh tiền liệt tuyến, vào viện vì đau xương cột sống ngực.
- CLS:
+ Chụp CT lồng ngực thấy đặc xương lan tỏa nhiều đốt sống ngực theo dõi thứ phát. Không thấy khối u bất thường ở phổi.
+ Siêu âm ổ bụng: Tiên liệt tuyến 36g, nhu mô vôi hóa.
+ PSA: Bình thường
2. Lập luận
- “Bệnh nhân đau xương, chụp phát hiện tổn thương xương nghi ngờ di căn” là tình huống rất hay gặp trên lâm sàng. Câu hỏi mà bác sĩ cần giải đó là: Ung thư nguyên phát ở đâu?
- Trong số các loại ung thư tạng đặc, ung thư vú, tuyến tiền liệt, phổi, tuyến giáp và thận chiếm 80 phần trăm tất cả các di căn xương. Tuy nhiên, nhiều khối u ác tính nguyên phát khác có thể di căn đến xương, bao gồm u hắc tố, u lympho, u thư tổ chức liên kết (sarcoma) và các khối u ác tính đường tiêu hóa, cũng như ung thư tử cung. Tổn thương tiêu xương có mặt tại thời điểm chẩn đoán ở khoảng 60 phần trăm bệnh nhân mắc bệnh đa u tủy.
- Chụp CT lồng ngực, CT ổ bụng có tiêm thuốc kết hợp xét nghiệm PSA (nam giới), siêu âm vú + xq vú ở nữ giới, siêu âm tuyến giáp là các xét nghiệm ban đầu cần làm, nó có thể thể trả lời được khoảng 80% trường hợp. Ở bệnh nhân này CT lồng ngực và PSA không phát hiện bất thường. Ta làm gì tiếp đây?
- Quay lại đặc điểm mà bác sĩ chẩn đoán hình ảnh mô tả trên CT đó là tổn thương ĐẶC XƯƠNG. Cơ chế chính xác của di căn xương vẫn chưa được hiểu đầy đủ. Nhiều con đường đã được chứng minh là có liên quan đến sự phát triển của di căn xương. Xương liên tục được tái tạo, duy trì sự cân bằng động giữa hoạt động của tế bào hủy xương (tiêu hủy) và tế bào tạo xương (hình thành xương). Khi ổ di căn (thường ở tủy xương hơn là ở vỏ xương vỏ phát triển, các thay đổi phản ứng của tế bào hủy xương và tế bào tạo xương xảy ra đồng thời. Khi huỷ xương chiếm ưu thế, tổn thương trên hình ảnh được miêu tả là TIÊU XƯƠNG. Khi quá trình hình thành xương chiếm ưu thế, hình ảnh sẽ miêu tả là ĐẶC XƯƠNG. Tổn thương hủy xương thường gây ra các triệu chứng, biến chứng như gãy xương bệnh lý, do đó thường có biểu hiện bệnh sớm hơn. Sự TIÊU XƯƠNG hay ĐẶC XƯƠNG chiếm ưu thế phụ thuộc vào từng loại ung thư:
+ Chủ yếu đặc xương: Ung thư tuyến tiền liệt, U carcinoid, Ung thư phổi tế bào nhỏ, U lympho Hodgkin, U nguyên bào tủy (medulloblastoma), Hội chứng POEMS
+ Chủ yếu tiêu xương: Ung thư tế bào thận, U hắc tố (melanoma), Đa u tủy xương, Ung thư phổi không tế bào nhỏ, Ung thư tuyến giáp, U lympho không Hodgkin, bệnh mô bào Langerhans
+ Hỗn hợp cả tiêu xương và hủy xương: Ung thư vú, Ung thư đường tiêu hóa, ung thư dạng biểu mô vảy ở hầu hết các vị trí nguyên phát
- Từ hình ảnh CT cho thấy tổn thương chủ là đặc xương ở nhiều vị trí xương, do vậy tổn thương nguyên phát từ ung thư tiền liệt tuyến cần được khảo sát kĩ. Đa số ung thư tiền liệt tuyến di căn xương có chỉ số PSA tăng, đặc biệt là > 100ng/ml. Nhưng có khoảng 10% trường hợp ung thư tiền liệt tuyến di căn mà PSA < 10 ng/ml.
3. Tiền hành chẩn đoán:
- Vì những lí do đã phân tích ở trên, mình chỉ định chụp MRI tiền liệt tuyến cho bệnh nhân. Trên MRI tiền liệt tuyến: Hình ảnh nhân vùng trung tâm tuyến tiền liệt (PIRADS 4) (Hình 1). Sinh thiết tiền liệt 12 core qua đường trực tràng, HMMD và GPB: Adenocarcinoma, Gleason 3+4, grade group 2 (ISUP 2014). U có thành phần ống (Gleason 4) (Hình 2). Như vậy có thể chẩn đoán Ung thư tiền liệt tuyến di căn xương đa ổ.
- Có cần sinh thiết xương để khẳng định chẩn đoán không?
+ Người nhà bệnh nhân hỏi mình: trường hợp này có nên sinh thiết xương để khẳng định di căn không? Chẩn đoán xác định di căn xương đòi hỏi phải kiểm tra mô bệnh học tổn thương di căn xương. Tuy nhiên chẩn đoán mô bệnh học không cần thiết đối với tất cả bệnh nhân.
+ Trường hợp đã phát hiện được ung thư nguyên phát ( trường hợp này là ung thư tiền liệt tuyến), hình ảnh di căn xương nhiều ổ, hình ảnh phù hợp với loại di căn xương của ung thư nguyên phát đó ( trường hợp này là đặc xương) thì cũng không cần sinh thiết xương. Tuy nhiên nếu tổn thương đơn độc, hoặc hình ảnh ko phù hợp với loại ung thư nguyên phát thì sinh thiết cũng có thể đặt ra. Trong một nghiên cứu trên 482 bệnh nhân có khối u ác tính, khi sinh thiết tổn thương xương nghi ngờ thì có 21 là lành tính và 3% là ung thư di căn từ một ung thư nguyên phát thứ 2.
+ Trường hợp bệnh nhân đã có tiền sử ung thư từ trước, lúc đó chưa di căn xương, hiện tại có tổn thương xương nghi ngờ thì sinh thiết chọc hút kim nhỏ (FNA) dưới hướng dẫn CT sẽ phù hợp hơn trong trường hợp này.
+ Đối với trường hợp bệnh nhân chẩn đoán ung thư chưa rõ nguyên phát di căn xương, tất cả các xét nghiệm khác như PET-CT, MRI, CT…không phát hiện được ổ di căn nguyên phát, thì cần sinh thiết kim lõi tổn thương xương để đủ mẫu mô nhuộm hóa mô miễn dịch xác định nguồn gốc.
*** Lưu ý là ở Việt Nam kỹ thuật sinh thiết xương chưa trở thành thường quy nên ít nơi có thể thực hiện được. Trường hợp sinh thiết được thực hiện bởi bác sĩ hình ảnh thì cần thảo luận kỹ với bác sĩ ung thư, đặc biệt là bác sĩ chuyên khoa ung thư xương và mô mềm, vì đường sinh thiết cần phải được thực hiện ở vị trí có thể cắt bỏ đường sinh thiết cùng với khối u nguyên phát nếu bệnh nhân có chỉ định phẫu thuật.
- Bệnh nhân chụp CT ngực, bụng đã phát hiện được các tổn thương di căn xương cột sống, có cần chụp thêm MRI không?
+ Ta biết rằng, biến chứng nguy hiểm nhất của di căn xương cột sống đó là tổn thương di căn cột sống, mô mềm xâm lấn chèn ép tuỷ, dây thần kinh, có thể gây tàn phế cho bệnh nhân. MRI nhạy hơn CT trong việc phát hiện di căn, cho phép phân định rõ hơn mức độ của khối u và đặc biệt hữu ích cho những bệnh nhân bị di căn cột sống để đánh giá mức độ của bệnh tủy và ngoài tủy sống. MRI có thể phân biệt gãy xương lành tính với ác tính. Nên chụp MRI có tiêm chất tương phản.
+ Mình thường chỉ định MRI cột sống ở bệnh nhân di căn xương cột sống, đặc biệt khi có triệu chứng đau, triệu chứng chèn ép dây thần kinh và tủy…
- Xạ hình xương cũng nên được chỉ định để đánh giá di căn xương ở toàn bộ cơ thể. (Lưu ý là xạ hình xương ít nhạy hơn ở bệnh nhân đa u tuỷ xương).
- PET-CT phát hiện di căn xương tốt hơn xạ hình xương ở loại ung thư có tình trạng huỷ xương là chủ yếu (ví dụ ung thư phổi), kém hơn ở loại ung thư đặc xương là chủ yếu ( ví dụ ung thư tiền liệt tuyến), và rõ ràng đắt hơn. Do vậy xạ hình xương vẫn là tiêu chuẩn vàng để chẩn đoán di căn xương ở bệnh nhân ung thư tiền liệt tuyến, ung thư vú.
P/S: Cảm ơn bạn Hoàng Duy cho một đáp án chính xác, khâm phục bạn dù là bác sĩ không chuyên khoa ung thư. Cảm ơn Phạm Duy Tùng cho ý kiến chẩn đoán phân biệt. Cảm ơn anh Nguyễn Bá Hưng, thật tiếc là anh không tiếp tục theo ngành ung thư, nhưng làm ông chủ vẫn giàu hơn ạ. Hi vọng ca lâm sàng này sẽ có hữu ích cho mọi người trong quá trình chẩn đoán.
- Mỗi ca lâm sàng cho ta một bài học. Cảm ơn bệnh nhân, người Thầy của các bác sĩ chúng ta.