09/09/2025
Nghĩa trang dưới nước – khái niệm còn xa lạ
Trong lịch sử nhân loại, việc an táng dưới biển thường mang tính chất ngẫu nhiên do thiên tai, chiến tranh hay sự cố hàng hải. Chỉ đến cuối thế kỷ XX, con người mới chính thức xây dựng những nghĩa trang dưới nước như một hình thức tưởng niệm đặc biệt.
Hiện nay, thế giới chỉ có một nghĩa trang dưới nước được công nhận chính thức: Neptune Memorial Reef tại Florida (Mỹ). Được thiết kế như một thành phố Atlantis chìm dưới biển, nơi này lưu giữ tro cốt con người trong các khối bê tông sinh thái, vừa là nơi tưởng niệm, vừa là rạn san hô nhân tạo. Neptune trở thành biểu tượng cho ý tưởng: cái chết không kết thúc mà hòa vào vòng tuần hoàn của tự nhiên.
Bên cạnh Neptune, một số địa điểm khảo cổ như nghĩa trang bệnh viện ở Dry Tortugas hay khu mộ cổ Manasota Key (Florida) được phát hiện dưới nước, nhưng đó chỉ là di tích lịch sử, không phải nghĩa trang đương đại.
Việt Nam – những nghĩa trang vô hình dưới nước
Ở Việt Nam, đến nay chưa có nghĩa trang dưới nước chính thức như Neptune. Tuy nhiên, lịch sử chiến tranh và bảo vệ chủ quyền đã để lại những “nghĩa trang vô hình” trong lòng sông, đáy biển. Đây không phải là công trình nhân tạo, mà là tượng đài tự nhiên, nơi máu và thân xác người lính đã hòa vào sông nước.
Hai địa danh nổi bật, khắc sâu trong ký ức dân tộc, chính là Sông Thạch Hãn (1972) và Gạc Ma (1988).
Thạch Hãn – nghĩa trang liệt sĩ giữa dòng sông lửa
Mùa hè đỏ lửa 1972, Quảng Trị trở thành chiến trường ác liệt nhất. Trong 81 ngày đêm bảo vệ Thành cổ Quảng Trị, Sông Thạch Hãn là tuyến đường sinh tử: ngày đêm bộ đội ta vượt sông để tiếp viện, mang theo lương thực, vũ khí.
Giữa bom đạn xé trời, hàng ngàn chiến sĩ đã ngã xuống ngay khi còn ở giữa dòng. Nhiều thi thể vĩnh viễn nằm lại dưới lòng sông, không kịp đưa về đất mẹ. Vì vậy, Thạch Hãn từ đó trở thành một nghĩa trang liệt sĩ đặc biệt – không bia mộ, không tên tuổi, chỉ có làn nước chảy mãi, lưu giữ linh hồn đồng đội.
Ngày nay, mỗi dịp 27/7, người dân lại thả hoa đăng trên sông. Ánh sáng lung linh ấy chính là những nấm mộ vô hình, nhắc nhở các thế hệ sau về sự khốc liệt của chiến tranh và giá trị của hòa bình.
Gạc Ma – vòng tròn bất tử giữa biển khơi
Ngày 14/3/1988, tại bãi đá Gạc Ma thuộc quần đảo Trường Sa, trong cuộc chiến bảo vệ chủ quyền, 64 chiến sĩ Hải quân Nhân dân Việt Nam đã anh dũng hy sinh. Giữa cuộc đối đầu không cân sức, các anh giữ chặt lá cờ Tổ quốc cho đến hơi thở cuối cùng.
Họ không có mộ phần trên đất liền. Biển khơi Trường Sa trở thành nơi an nghỉ vĩnh hằng, san hô và sóng nước thay thế mộ chí. Trong tâm thức dân tộc, Gạc Ma từ đó là một nghĩa trang liệt sĩ dưới đáy biển, bi tráng và linh thiêng.
Khu tưởng niệm Gạc Ma tại Cam Lâm (Khánh Hòa) được xây dựng để tri ân, nhưng chính lòng biển sâu mới là tượng đài bất tử, nơi khắc ghi sự hy sinh cho chủ quyền đất nước.
So với thế giới, nơi có nghĩa trang dưới nước vì mục đích dân sự (Neptune), thì ở Việt Nam, những nghĩa trang dưới nước mang tính lịch sử – quân sự, gắn với sự hy sinh máu xương của người lính.
Thạch Hãn và Gạc Ma không hiện hữu bằng bia đá, mà bằng ký ức tập thể và nghi lễ tâm linh (thả hoa đăng, lễ tưởng niệm, thơ ca, nhạc khúc).
Chúng là tượng đài phi vật thể, nhắc nhở mọi thế hệ về sự khốc liệt của chiến tranh, sự bất tử của người lính và trách nhiệm gìn giữ hòa bình, chủ quyền hôm nay.
Trên thế giới, “nghĩa trang dưới nước” là sự sáng tạo văn hóa; còn ở Việt Nam, đó là sự hiện thực bi tráng của lịch sử. Dòng Thạch Hãn đỏ lửa và biển Gạc Ma xanh thẳm đã trở thành hai nghĩa trang vô hình nhưng vĩnh cửu, nơi linh hồn người lính hóa thân vào non sông, nhắc nhở muôn đời rằng:
" Độc lập, tự do không tự nhiên mà có. Hòa bình hôm nay được đánh đổi bằng máu xương của biết bao thế hệ cha anh."
Ngày nay, khi đi qua dòng Thạch Hãn hay nhìn về biển Gạc Ma, ta không chỉ thấy sông nước và sóng xanh, mà còn thấy ở đó bóng dáng của hàng ngàn linh hồn bất tử. Họ đã chọn nằm lại với quê hương, lấy thân mình làm mộ chí, lấy sông và biển làm tượng đài. Trên thế giới, nghĩa trang dưới nước có thể được tạo dựng như một biểu tượng văn hóa, nhưng ở Việt Nam, nghĩa trang ấy được viết nên bằng máu, nước mắt và lòng trung kiên của người lính. Và chính sự khốc liệt, bi tráng ấy đã biến Thạch Hãn và Gạc Ma thành hai “nghĩa trang vô hình” thiêng liêng nhất – nơi lịch sử, ký ức và chủ quyền Tổ quốc mãi mãi hòa vào dòng chảy của thời gian.
