04/07/2025
𝐂𝐡𝐮𝐲𝐞̂𝐧 𝐦𝐮̣𝐜 𝐜𝐮̀𝐧𝐠 đ𝐨̣𝐜 𝐬𝐚́𝐜𝐡 𝐭𝐚̂𝐦 𝐥𝐲́ 𝐡𝐨̣𝐜:
Sách “Self-Compassion: The proven power of being kind to yourself ” của Kristin Neff
PHẦN II
Trong phần 4, tác giả trình bày về lòng tự trắc ẩn trong mối quan hệ với người khác, bao gồm: Trắc ẩn với người khác, làm cha mẹ trắc ẩn, tình yêu và tình dục, trân trọng bản thân.
Lòng trắc ẩn với người khác (Compassion for others): Theo tác giả, lòng trắc ẩn là quan hệ, bước qua lại giữa các góc nhìn khác nhau để thấy được tính tương hỗ của tình trạng con người. Người có lòng tự trắc ẩn thường xây dựng được mối quan hệ chân thành, gắn kết và hỗ trợ hai chiều. Họ đối xử nhẹ nhàng với bản thân, nên cũng giảm nhu cầu tìm kiếm sự chấp nhận từ người khác, có nhiều không gian hơn để chăm sóc người khác. Trong chương này, tác giả có nhắc đến mệt mỏi vì trắc ẩn (Compassion fatigue) là hiện tượng kiệt sức về cảm xúc, thường xảy ra với các nhà trị liệu, y tá, và người làm nghề chăm sóc – do tiếp xúc liên tục với nỗi đau, chấn thương tâm lý hoặc cơ thể của người khác. Khi ta lắng nghe câu chuyện đau thương hoặc chăm sóc những thân thể bệnh tật, ta dễ rơi vào trạng thái "stress chấn thương thứ cấp" (secondary traumatic stress) với các triệu chứng như tê liệt cảm xúc, dễ giật mình, mất an toàn, lãnh đạm trong các mối quan hệ thân thiết. Đặc biệt, những người có lòng thấu cảm cao lại là người dễ bị ảnh hưởng nhất. Ước tính, khoảng 25% người làm nghề chăm sóc bệnh nhân bị sang chấn gặp phải tình trạng này – con số còn cao hơn ở những người làm việc trong các thảm họa như vụ đánh bom ở Oklahoma. Tuy nhiên, những người được rèn luyện về lòng tự trắc ẩn (self-compassion) có nguy cơ thấp hơn, vì họ cảm thông với nỗi đau, cho phép nhận ra nỗi đau của người khác nhưng không bị choáng ngợp, nhấn chìm trong cảm xúc, thay vào đó họ biết an ủi và cân bằng lại bản thân giữa áp lực lớn. Họ chủ động chăm sóc bản thân: nghỉ ngơi, ngủ đủ, ăn uống lành mạnh. Thừa nhận những khó khăn của nghề chăm sóc là xứng đáng được cảm thông, không kém gì người đang bị tổn thương, và biết “nạp lại pin cảm xúc” để duy trì năng lượng dài lâu. Vì vậy, họ dễ cảm thấy hài lòng hơn với việc giúp người khác (“compassion satisfaction”) – cảm giác biết ơn, hạnh phúc khi mình đang tạo ra giá trị tích cực cho đời.
Trong chương này, tác giả còn chia sẻ về mối liên quan giữa lòng tự trắc ẩn và sự tha thứ. Theo tác giả, tha thứ không chỉ là hành động dành cho người khác – mà còn là món quà ta trao cho chính mình. Tha thứ là khi ta buông bỏ sự oán giận và cảm giác "có quyền" trả đũa vì đã bị tổn thương. Nó không có nghĩa là chấp nhận bị làm hại, mà là dừng lại sự trả đũa về mặt cảm xúc như tức giận hay cay đắng – những cảm xúc chỉ khiến ta đau thêm. Kristin Neff và đồng nghiệp phát hiện ra, người có lòng tự trắc ẩn có xu hướng tha thứ cho người khác nhiều hơn. Họ dễ “bỏ qua” hơn, thay vì tiếp tục trừng phạt người đã làm họ tổn thương. Một phần lý do là vì họ biết tự chữa lành vết thương của mình, và hiểu sâu sắc về tính nhân bản chung – rằng tất cả chúng ta đều có lúc phạm sai lầm. Vì vậy, lòng tự trắc ẩn không chỉ giúp ta mở lòng với chính mình, mà còn khiến trái tim rộng mở với người khác. Khi biết yêu thương và chấp nhận bản thân, ta dễ dàng trở nên bảo dung, thấu cảm và dịu dàng với mọi người xung quanh hơn.
Làm cha mẹ trắc ẩn (Self-Compassionate parenting): Ở phần tác giả đã nói về sự chỉ trích ảnh hưởng như thế nào tới trẻ, vì vậy việc nuôi dưỡng trẻ với lòng tự trắc ẩn giúp trẻ đối mặt tốt hơn với khó khăn và sai sót không thể tránh khỏi trong cuộc sống. Cha mẹ có lòng tự trắc ẩn sẽ xử lý hiệu quả hơn những mệt mỏi, thất vọng khi nuôi con – công việc được ví như “nghề khó nhất thế giới”, lại không được trả lương. Việc hiểu rằng làm cha mẹ cũng vô cùng khó khăn, không ai hoàn hảo, tất cả đều có lúc mất bình tĩnh, cáu giận hay sơ suất. Thực hành tự trắc ẩn giúp cha mẹ giữ được sự điềm tĩnh và sáng suốt, thay vì mất kiểm soát.
Làm thế nào khi con chúng ta có những hành vi không mong muốn. Tác giả có chia sẻ về cách nuôi dạy trẻ bằng lòng tự trắc ẩn với 2 nhóm: trẻ nhỏ và trẻ thanh thiếu niên.
Với trẻ nhỏ: Trước hết, bạn không nên chỉ trích trẻ một cách gay gắt hoặc khiến chúng cảm thấy xấu hổ vì không đáp ứng được kỳ vọng của bạn. Tự trắc ẩn giúp cha mẹ điều hòa cảm xúc của chính mình trước. Khi bình tĩnh, chúng ta mới có thể làm dịu con trẻ. Nếu cha mẹ bị lấn át bởi cảm xúc khó khăn (“Tại sao nó cứ khóc mãi, điên đầu mất!”), trẻ cũng sẽ phản ứng bằng sự bất an, cảm giác đó đến từ sự “đồng điệu cảm xúc” (affective attunement): cha mẹ phản ứng nhẹ nhàng và đồng cảm, giúp con bình tĩnh lại. Tiếp theo, nên xác nhận những cảm xúc ẩn sau hành vi sai trái của con trước khi cố gắng sửa chữa nó. Trẻ em không chỉ đòi hỏi sự chú ý – mà là sự kết nối cảm xúc. Khi trẻ hành xử tiêu cực, đó có thể là dấu hiệu cho thấy chúng cần cảm giác an toàn từ người lớn. Khi cảm xúc của trẻ được bình ổn, cha mẹ có thể truyền đạt cho con bạn rằng việc mắc lỗi là điều bình thường và sự không hoàn hảo là một phần của cuộc sống. Những câu nói như "chỉ là bản chất con người", "thất vọng là điều tự nhiên", v.v. là những cách tốt để cung cấp sự xác nhận này. Giọng điệu cũng quan trọng, cha mẹ tạo điều kiện để con bạn tự chịu trách nhiệm về hành động của mình bằng cách sử dụng ngôn ngữ từ bi kết hợp với giọng điệu tử tế và quan tâm, thì con sẽ thấy dễ dàng hơn nhiều để thừa nhận hành vi có vấn đề của mình và cố gắng thay đổi nó. Tác giả có đặt một câu thảo luận khá hay trong phần này là "phản ứng của cha mẹ khi sửa lỗi cho con liệu có phải là phòng thủ bản ngã hay không? Liệu cha mẹ có cảm thấy thấy hành vi kém cỏi của con có phản ánh không tốt về cha mẹ không?" Vì vậy, khi bạn thương cảm với chính mình, bạn sẽ ở vị thế tốt hơn để phản ứng một cách thương cảm với con mình.
Nuôi dạy thanh thiếu niên: Đây là giai đoạn đặc biệt nhạy cảm với đánh giá về bản thân, trẻ bắt đầu hình thành khả năng nhìn nhận bản thân từ góc nhìn của người khác. Điều này khiến các em thường xuyên so sánh xã hội, áp lực học tập, ngoại hình, bạn bè… khiến các đánh giá này thường tiêu cực. Trẻ dễ rơi vào ảo tưởng được gọi là "câu chuyện cá nhân" – nghĩ rằng mình là người duy nhất trải qua điều này, rằng “không ai hiểu mình cả.” Điều này khiến các em ít cảm nhận được tính phổ quát của trải nghiệm con người, từ đó thiếu đi lòng từ bi với bản thân. Vì vậy, tự trắc ẩn giúp trẻ nhận ra rằng cảm xúc khó chịu là bình thường, không cần vượt trội hơn người khác để cảm thấy mình có giá trị, đối diện với thất bại mà không tự hủy hoại bản thân. Với trẻ ở độ tuổi này thì việc giải thích rằng lòng tự trắc ẩn là cách để cảm thấy tốt về bản thân mà không đòi hỏi phải cảm thấy vượt trội hơn người khác, giúp trẻ đối diện với khó khăn mà không sụy đổ, có thể giúp thanh thiếu niên dễ dàng hiểu hơn tại sao lòng tự trắc ẩn là cách lành mạnh hơn để liên hệ với chính mình.
Tình yêu và tình dục: Tình yêu lãng mạn ban đầu thường khiến ta cảm thấy được yêu trọn vẹn, như thể những khiếm khuyết của mình cũng trở nên dễ thương. Nhưng nếu chỉ dựa vào đối phương để cảm thấy mình có giá trị, ta sẽ dễ rơi vào khủng hoảng khi tình cảm nguội dần và những điểm chưa hoàn hảo bị lộ ra. Sự chấp nhận sâu sắc nhất phải đến từ bên trong. Người yêu có thể yêu bạn thật lòng, nhưng nếu bạn không có lòng từ bi với chính mình, bạn sẽ nghĩ tình yêu đó là sai lầm, là “họ chưa thấy bản chất thật của mình”. Vì vậy Muốn yêu người khác lành mạnh, ta cần biết yêu chính mình bằng sự trắc ẩn. Nếu bạn không cảm thấy mình xứng đáng, không ai có thể thuyết phục bạn hoàn toàn. Tự trắc ẩn không chỉ làm dịu những tổn thương bên trong mà còn làm cho tình yêu lâu dài, ổn định và chân thật hơn.
John Gottman cho rằng đa phần các cặp đôi đều xảy ra xung đột trong thời gian bên nhau, điều đó là bình thương nhưng cách họ tương tác trong xung đột có thể dựa đoán họ có chia tay hay không. Có bốn hành vi có vấn đề chính trong các cuộc xung đột thường chỉ ra một mối quan hệ đang đi đến hồi kết (thứ tự quan trọng): chỉ trích, khinh thường, phòng thủ và cản trở. Và nếu một cặp đôi thể hiện bất kỳ cảm xúc tích cực nào trong lúc xung đột - một cái nhìn tử tế, một cử chỉ yêu thương nhỏ, một lời xin lỗi, tiếng cười - thì những mối quan hệ này có khả năng lâu dài. Lòng tự trắc ẩn có xu hướng truyền cảm hứng cho những cảm xúc dễ chịu thay vì khó khăn trong các cuộc xung đột trong mối quan hệ.
Tình dục là một phần tự nhiên và ý nghĩa trong đời sống người lớn – giúp chúng ta cảm thấy kết nối, sống động và thăng hoa. Nhưng đáng tiếc, xã hội lại khiến ta gắn nó với nhiều xấu hổ, phán xét và mâu thuẫn nội tâm, đặc biệt là với phụ nữ. Phụ nữ bị dạy phải “giữ gìn” để có giá trị, trong khi nam giới lại được tung hô nếu “chinh phục” nhiều người. Các chuẩn mực mâu thuẫn: mặc gợi cảm nhưng vẫn phải “trong trắng”; tự chủ nhưng không được đòi hỏi. Tuổi teen phải đối mặt với hình ảnh tình dục hóa tràn lan, lời bài hát khinh thường phụ nữ, “hookup culture” (văn hóa tình dục không cảm xúc), và cả những phong trào “giữ gìn trinh tiết”. Phụ nữ và bé gái thường khó kết nối với đời sống tình dục một cách khỏe mạnh, hoặc sử dụng tình dục để tìm kiếm giá trị bản thân – dẫn đến tổn thương và mất phương hướng. Tự trắc ẩn giúp bạn buông bỏ nỗi xấu hổ về tình dục không còn phải đánh giá bản thân dựa trên ánh nhìn hay sự công nhận của người khác, tự do thể hiện và chọn lựa đời sống tình dục phù hợp với bản thân – không phải vì “người yêu muốn”, hay “xã hội chấp nhận”. Tình dục là một phần của con người – không có đúng sai, chỉ có phù hợp hay không với mình và người cùng chia sẻ. Tình dục lành mạnh bắt đầu từ sự chấp nhận bản thân, trung thực với cảm xúc, và từ bi với chính mình. Khi bạn yêu mình đủ, bạn sẽ không cần tìm giá trị qua việc làm hài lòng người khác – trong phòng ngủ, hay trong bất kỳ khía cạnh nào khác của cuộc sống.
Phần 5, tác giả trình bày về sự lột xác và trân trọng bản thân.
Sự lột xác (The butterfle emerges): Chúng ta không thể kiểm soát cuộc sống để mọi thứ diễn ra đúng như ý muốn—bất ngờ và tổn thương là điều không tránh khỏi. Nhưng khi ta đối diện với nỗi đau bằng lòng từ bi thay vì sự phán xét, một điều kỳ diệu xảy ra: trái tim mở ra. Ta không còn đơn độc trong nỗi buồn, mà cảm nhận được sự kết nối, dịu dàng và yêu thương từ chính bên trong mình. Ngược lại, khi đóng chặt trái tim để tránh tổn thương, ta cũng đánh mất khả năng cảm nhận niềm vui, sự sống và hạnh phúc. Trớ trêu thay, ta thường khép lòng nhiều nhất vào chính lúc ta thấy mình “không đủ tốt”. Nhưng nếu ta học cách an ủi, ôm ấp bản thân trong những khoảnh khắc yếu mềm ấy, thì nỗi đau không còn là kẻ thù—it trở thành cánh cửa mở ra yêu thương, can đảm và sự chữa lành.Điều này có nghĩa là ẩn chứa trong mỗi khoảnh khắc đau khổ là tiềm năng của sự mãn nguyện. Nỗi đau có thể trở thành cánh cửa dẫn đến hạnh phúc, bởi vì cảm giác được yêu thương, được. Tác giả có đưa ra một ví dụ thực hành tự trắc ẩn khi trong tình huống khó như sau: (1) Chú tâm và nhận diện cảm xúc, (2) Gọi mời lòng tự trắc ẩn, (3) Hành động trắc ẩn nhỏ – như ôm lấy bản thân (4) Cho phép cảm xúc được thể hiện, (5) An ủi và kết nối, (6) Cảm nhận sự dịu lại bên trong. Tuy nhiên, bạn có thể làm đúng hoặc không theo trình tự này tùy cảm nhận của bạn, chỉ cần có mặt – với chính mình, trong khoảnh khắc ấy, bằng lòng trắc ẩn.
Khi mở lòng, ta hiện diện trọn vẹn với cảm xúc – cả đau buồn lẫn dịu dàng. Trái tim rộng mở mang đến kết nối, ấm áp và sự sống. Nhưng vì sợ tổn thương, ta thường khép kín, nhất là khi tự phán xét. Điều đó khiến ta lạnh lẽo, trống rỗng. Tự trắc ẩn là chiếc chìa khóa. Khi ta ôm lấy nỗi đau bằng lòng từ bi, cảm xúc tiêu cực được xoa dịu, và ta lại cảm thấy được yêu thương – từ chính mình. An yên không nằm ở thế giới ngoài kia, mà trong trái tim ta – nơi ta luôn có thể trở về. Lòng tự trắc ẩn không chỉ mở rộng trái tim chúng ta mà còn mở rộng tâm trí chúng ta, giải phóng nhận thức của chúng ta khỏi sự kìm kẹp chặt chẽ của tiêu cực. Khi chúng ta lạc lối trong sự phán xét tiêu cực, nhận thức của chúng ta tự động thu hẹp lại vào những gì sai trái với bản thân và cuộc sống của chúng ta. Chúng ta chỉ nhìn thấy vết nhơ của sự không hoàn hảo, coi nhẹ vẻ đẹp và sự kỳ diệu của bức tranh lớn hơn. Mục đích tiến hóa của những cảm xúc khó khăn là thúc đẩy những hành động giúp chúng ta tồn tại, gợi ra những thôi thúc mạnh mẽ được gọi là xu hướng hành động cụ thể.
Tự trắc ẩn không yêu cầu bạn phải giả vờ rằng mọi thứ đều ổn. Thay vào đó, nó cho phép bạn mở rộng góc nhìn để đón nhận cả điều tốt và điều xấu trong cuộc sống. Tự trắc ẩn tạo ra sự hòa quyện giữa đau khổ và sự dịu dàng. Tự trắc ẩn là cầu nối giữa tâm lý học tích cực và trải nghiệm sống sâu sắc. Thay vì chỉ chữa lành, nó giúp ta nuôi dưỡng cảm xúc tích cực, tạo ra vòng xoáy phát triển nội tâm – từ cảm giác an toàn, đến sự tò mò, lạc quan và hài lòng với cuộc sống. Carl Jung từng nói: "Ngay cả một cuộc sống hạnh phúc cũng không thể thiếu đôi chút bóng tối, và từ 'hạnh phúc' sẽ mất đi ý nghĩa nếu nó không được cân bằng bởi nỗi buồn (Even a happy life cannot be without a measure of darkness, and the word happy would lose its meaning if it were not balanced by sadness)." Như sô-cô-la đen – có đắng, nhưng cũng có chiều sâu. Nếu chỉ có ngọt, cuộc sống sẽ nhạt; nếu chỉ có đắng, sẽ khó nuốt. Nhưng khi hòa quyện, niềm vui và nỗi đau tạo nên hương vị trọn vẹn của kiếp người.
Trân trọng chính mình: Nhiều người cảm thấy khó chịu hoặc ngại ngùng khi nhận lời khen, vì sợ bị xem là kiêu ngạo hay tự phụ. Thay vì công nhận điểm mạnh của mình, ta thường từ chối lời khen hoặc đùa cợt để né tránh sự chú ý. Ba nỗi sợ phổ biến khiến ta khó trân trọng bản thân là: sợ kỳ vọng quá cao (nên khiêm tốn để phòng thất bại), sợ mất đi hình ảnh quen thuộc về một “tôi chưa đủ tốt”, và sợ nổi bật sẽ khiến mình trở nên xa cách với người khác. Trân trọng bản thân (self-appreciation) là một dạng tự trắc ẩn – cho phép ta dịu dàng với nỗi đau và đồng thời ghi nhận giá trị của chính mình một cách chân thành. Không phải vì ta hơn ai, mà bởi vì ta – như mọi người – đều có những phần tốt đẹp xứng đáng được nhìn thấy và yêu thương. Không phải để khoe khoang hay so sánh, mà để vinh danh phần tốt đẹp đã được vun bồi từ bao nhân duyên – từ tổ tiên, gia đình, bạn bè đến chính nỗ lực của ta. Khi thực hành chánh niệm, ta bắt đầu thấy rõ những điều ta thường bỏ quên: sự kiên nhẫn, lòng tử tế, sức khỏe, tuổi trẻ, tình yêu… Ta nhận ra mình không hoàn hảo – và cũng không cần phải hoàn hảo để xứng đáng được trân trọng. Tự trân trọng không phủ nhận những mặt yếu kém, mà là cái nhìn trọn vẹn: thấy cả ánh sáng và bóng tối nơi mình, mà vẫn đủ dịu dàng để yêu thương.
Ngoài ra, tác giả còn gợi ý một số thực hành hữu hiệu giúp chúng ta nuôi dưỡng cảm xúc dễ chịu theo tâm lý học tích cực như: (1) Lòng biết ơn (Gratitude) là khả năng nhận ra và trân trọng những điều tốt đẹp mình đang có – từ người khác, từ cuộc sống hay từ đức tin. Nghiên cứu cho thấy người biết ơn thường hạnh phúc hơn, hy vọng hơn và ít ganh tị hơn. Thực hành này hoàn toàn có thể rèn luyện: chỉ cần viết ra những điều khiến bạn biết ơn mỗi tuần cũng có thể giúp cải thiện sức khỏe tinh thần và thể chất đáng kể. (2) Tận hưởng (Savoring) là nghệ thuật sống chậm lại để cảm nhận trọn vẹn điều đang diễn ra – như nhấm nháp một món ngon, lắng nghe tiếng cười bạn bè, hay hồi tưởng một ký ức đẹp. Đó là hành động có chủ đích, giúp kéo dài cảm xúc tích cực và nuôi dưỡng niềm vui trong những điều nhỏ bé đời thường.
Cuối cùng, tự trân trọng không đòi hỏi điều gì lớn lao xảy đến. Chỉ cần dừng lại vài giây trong ngày để ngạc nhiên về những điều “chưa hỏng” – như nhịp thở, khả năng đọc, hiểu và kết nối – ta đã chạm vào phép màu. Hạnh phúc đôi khi không nằm ở điều gì mới mẻ, mà ở cách ta biết tận hưởng những điều tưởng chừng bình thường. Tự trân trọng và tự trắc ẩn là hai mặt của một trái tim rộng mở – một mặt tôn vinh điều tốt, mặt kia ôm lấy tổn thương. Khi ta ngừng phán xét và mở lòng với chính mình, ta có thể sống tử tế, kết nối, có mặt trọn vẹn, và đón nhận cả ánh sáng lẫn bóng tối trong ta. Bởi ta không cần hoàn hảo để sống đủ đầy – mỗi khoảnh khắc đều có thể là cánh cửa dẫn đến chữa lành.
Kết lại, Tự trắc ẩn không khiến ta yếu đuối, buông xuôi hay ích kỷ — mà chính là nền tảng của sức mạnh nội tâm, sự kết nối và hạnh phúc bền vững. Khi ta học cách đối xử với bản thân bằng lòng tốt thay vì phán xét, ta không chỉ chữa lành nỗi đau, mà còn mở ra khả năng sống chân thật, can đảm và đủ đầy hơn trong từng khoảnh khắc đời mình. Đây là món quà lớn nhất mà ta có thể trao cho chính mình — và cho thế giới.
Người đọc sách: Hải Yến
Minh họa và biên tập: Hải Yến
"OPEN A BOOK AND YOU OPEN YOUR MIND"
********************
Miễn trừ trách nhiệm: Đội ngũ chuyên môn của CHY Psy đã rất nỗ lực để đảm bảo rằng các nội dung chia sẻ là chính xác và tuân thủ các tiêu chuẩn được chấp nhận tại thời điểm công bố. Tuy nhiên, sự thay đổi thông tin do các nghiên cứu vẫn đang được tiếp diễn, sự khác biệt hợp lý về ý kiến giữa các phương pháp tiếp cận, các khía cạnh độc đáo của các tình huống lâm sàng đơn lẻ, đòi hỏi người đọc cần có phán đoán cá nhân và cân nhắc tham khảo ý kiến của những người có chuyên môn trước khi quyết định áp dụng cho bản thân. CHY Psy không khuyến nghị độc giả thực hành theo cũng như không chịu bất kỳ trách nhiệm nào trong trường hợp Quý độc giả thực hành nhưng chưa đạt được hiệu quả như kỳ vọng.
-------------------------------
𝐓𝐚̂𝐦 𝐥𝐲́ 𝐂𝐇𝐘 - 𝐇𝐨𝐫𝐢𝐳𝐨𝐧 𝐢𝐧 𝐏𝐬𝐲
(Thuộc Công ty Cổ phần CHY & Cộng sự - CHY Group)
📌 Tham gia group "Chân trời tâm lý" để nhận thông tin hữu ích về sức khỏe tinh thần:
🔗 https://www.facebook.com/groups/291480098496856
💬 CHY – Đồng hành cùng bạn, doanh nghiệp và tổ chức trong việc xây dựng sức khỏe tinh thần vững chắc. Kết nối ngay hôm nay!
📞 Hotline: 0868.030.232
🏢 Văn phòng tham vấn: Số 1, ngõ 189 Hoàng Hoa Thám, Ba Đình, Hà Nội
📧 Email: cskh@tamlychy.vn
🌍 Website: tamlychy.vn