26/06/2025
BUNION - NỖI ĐAU ÂM Ỉ TỪ BIẾN DẠNG NGÓN CHÂN CÁI
LỜI MỞ ĐẦU
BUNION, hay còn gọi là chứng chai phồng ngón chân cái, chỉ chỗ lồi lên khác thường của mặt trong chỏm xương đốt bàn thứ nhất kèm theo sự tạo thành túi và dẫn đến ngón chân cái bị lệch bên hoặc vẹo ra ngoài (theo Từ điển Y học Dorland). Bunion là một tình trạng rất phổ biến. Ước tính khoảng một phần ba người trưởng thành ở Mỹ mắc Bunion. Tỷ lệ này cao hơn ở người lớn trên 65 tuổi, lên tới 36%.
Bunion không chỉ gây mất thẩm mỹ mà còn tiềm ẩn những cơn đau dai dẳng, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sinh hoạt hàng ngày. Nếu không điều trị có thể gây biến dạng phức tạp ở vùng khớp và xương bàn ngón chân cái.
BUNION LÀ GÌ?
Bunion là một từ tiếng Anh nguyên từ Bunio, hoặc Bunionem, trong tiếng Latinh hoặc Bounion trong tiếng Hy Lạp, đều có nghĩa là 'củ cải' hoặc 'củ hành lớn'." Có lẽ chính sự tương đồng về hình thái mà tổn thương này mang tên như vậy.
Thuật ngữ y khoa chính xác là Hallux Valgus, trong đó Hallux, tiếng Latinh, nghĩa là ngón chân cái, còn Valgus nghĩa là lệch ra ngoài hoặc xa khỏi đường giữa cơ thể.
Thường thì, hai thuật ngữ này được sử dụng thay thế cho nhau trong giao tiếp hàng ngày hoặc trong các tài liệu phổ biến, nhưng trong môi trường y khoa chuyên nghiệp, Hallux Valgus là thuật ngữ được ưu tiên vì nó mô tả chính xác hơn bản chất giải phẫu và biến dạng của khớp.
Bên cạnh Bunion ở ngón chân cái, các loại Bunion khác cũng có thể hình thành:
• Bunion bẩm sinh (Congenital bunions/hallux valgus): Một số trẻ sơ sinh đã có Bunion từ khi mới sinh.
• Hallux valgus ở trẻ vị thành niên (Juvenile or adolescent hallux valgus): Ảnh hưởng đến những người dưới 18 tuổi.
• Bunion của thợ may (Tailor's bunion/bunionettes): Một dạng Bunion nhỏ hơn, hình thành ở khớp ngón út (ngón chân thứ năm). Tình trạng này thường do mang giày không vừa hoặc các hoạt động gây áp lực lên ngón út.
Căn cứ giải thích trên, trong bài viết này, các từ Bunion, Hallux Valgus, hay chứng chai phồng ngón chân cái được dùng thay thế cho nhau.
NGUYÊN NHÂN GÂY RA CHAI PHỒNG NGÓN CHÂN CÁI: AI DỄ MẮC?
• Yếu tố di truyền: Có tiền sử gia đình mắc Bunion làm tăng nguy cơ. Hơn 70% những người mắc chứng chai phồng ngón chân cái có cha mẹ ruột cũng từng bị. Xu hướng mắc Bunion có thể là do vấn đề di truyền về cấu trúc hoặc giải phẫu bàn chân. Hình dạng của chỏm xương đốt bàn thứ nhất cũng đóng vai trò quan trọng: nếu nó quá tròn, khớp sẽ kém ổn định hơn và dễ biến dạng khi bị ép vào giày mũi nhọn.
• Giày dép không phù hợp: Đặc biệt là giày cao gót, mũi nhọn, chật chội. Một Bunion rất có khả năng phát triển khi những bàn chân có yếu tố nhạy cảm liên tục bị ép vào giày dép chật, mũi nhọn. Ngón chân cái bị đẩy vào các ngón chân khác, đôi khi chồng lên hoặc chui xuống dưới chúng. Kết quả là, chỏm xương đốt bàn của ngón chân cái – khớp bàn ngón chân (Metatarsophalangeal joint, MTP) – bị nhô ra hoặc lệch góc khỏi bàn chân.
o Mặc dù giày chật, mũi nhọn có thể làm Bunion trầm trọng hơn, nhưng chúng không phải là nguyên nhân cơ bản duy nhất. Một số chuyên gia cho rằng giày dép chật, cao gót hoặc mũi nhọn là nguyên nhân gây ra Bunion. Những người khác lại cho rằng giày dép chỉ góp phần vào sự hình thành Bunion. Thực tế, ngay cả nam giới đi giày thoải mái cũng có thể mắc Bunion nặng, trong khi phụ nữ đi giày chật chội lại không bị biến dạng. Điều này cho thấy giày dép có thể làm nặng thêm bất thường xương tiềm ẩn hơn là nguyên nhân chính.
o Giày cao gót làm dịch chuyển trọng lượng cơ thể về phía trước, dồn các ngón chân vào mũi giày, gây chèn ép. Điều này cũng giải thích vì sao Bunion phổ biến ở phụ nữ gấp 10 lần nam giới.
• Tình trạng bàn chân: Bàn chân bẹt, vòm chân thấp có thể làm tăng nguy cơ. Vòm chân thấp, bàn chân bẹt và khớp, gân lỏng lẻo đều làm tăng nguy cơ.
• Chấn thương bàn chân: Gãy xương hoặc chấn thương khác ở bàn chân.
• Một số bệnh lý: Viêm khớp dạng thấp, viêm khớp vảy nến có thể làm suy yếu các khớp và góp phần gây ra Bunion. Ngoài viêm khớp dạng thấp và viêm khớp vảy nến, các bệnh lý khác như gout, lupus, cũng có thể gây viêm và góp phần hình thành Bunion.
• Giới tính: Phụ nữ có nguy cơ mắc Bunion cao hơn nam giới.
• Yếu tố nghề nghiệp và lối sống: Những người có nghề nghiệp phải đứng và đi lại nhiều (ví dụ: giáo viên, y tá, thợ may) dễ mắc Bunion. Vận động viên ba lê, người có bàn chân chịu áp lực lặp đi lặp lại nghiêm trọng, cũng dễ mắc phải.
• Mang thai: Phụ nữ có thể phát triển Bunion và các vấn đề về chân khác trong thai kỳ do thay đổi nội tiết tố làm lỏng dây chằng và làm phẳng bàn chân.
TRIỆU CHỨNG CỦA CHỨNG CHAI PHỒNG NGÓN CHÂN CÁI: NHẬN BIẾT SỚM ĐỂ ĐIỀU TRỊ KỊP THỜI
• Đau nhức: Đau âm ỉ hoặc dữ dội tại khớp ngón chân cái, đặc biệt khi đi lại hoặc mang giày. Đau nhức thường xuyên hoặc đau gián đoạn. Cơn đau có thể là đau nhói hoặc đau sâu tại khớp MTP (khớp bàn - ngón chân), tăng lên khi đi lại. Đôi khi bệnh nhân có thể cảm thấy đau nhức ở chỏm xương đốt bàn ngón thứ hai - tức là ngón cạnh ngón chân cái. Khi Bunion tiến triển, tần suất, thời gian và mức độ nghiêm trọng của cơn đau tăng dần.
• Sưng đỏ: Vùng da xung quanh khớp có thể bị sưng, đỏ và ấm khi chạm vào.
• Biến dạng rõ rệt: Ngón chân cái bị vẹo về phía các ngón chân khác, tạo thành "cục u" ở cạnh trong bàn chân.
• Khó khăn khi đi lại: Đau và biến dạng khiến việc đi lại, đứng lâu trở nên khó khăn.
• Cảm giác bất thường: Tê bì hoặc cảm giác nóng rát ở ngón chân cái hoặc xung quanh. Cảm giác này có thể là dấu hiệu của viêm dây thần kinh bì mu bàn chân giữa do chèn ép.
• Các vấn đề về da: Sừng, chai chân (thường hình thành ở nơi ngón chân cái và ngón thứ hai cọ xát vào nhau). Ngoài ra còn có thể xuất hiện mụn nước, loét, dày sừng kẽ ngón và da bị kích ứng gần chỗ biến dạng.
• Hạn chế vận động: Cứng khớp hoặc hạn chế cử động của ngón chân cái, có thể dẫn đến khó khăn khi đi bộ.
• Khó khăn khi mang giày: Khó khăn khi mang một số loại giày hoặc đau tăng lên khi mang giày.
BIẾN CHỨNG CỦA CHỨNG CHAI PHỒNG NGÓN CHÂN CÁI
Bunion có thể dẫn đến các vấn đề sức khỏe khác, bao gồm:
• Viêm bao hoạt dịch (Bursitis): Tình trạng các túi chứa dịch nhỏ bao quanh và đệm các xương gần khớp bị viêm, gây đau. Đây là biến chứng phổ biến nhất.
• Ngón chân hình búa (Hammertoe): Một biến dạng cong bất thường ở khớp giữa của ngón chân, thường ảnh hưởng đến ngón chân bên cạnh ngón chân cái. Nó có thể gây đau và áp lực.
• Đau xương bàn chân (Metatarsalgia): Gây đau và sưng ở phần chai chân của bàn chân (phần gốc các ngón chân).
• Viêm xương khớp (Osteoarthritis): Biến chứng thoái hóa khớp.
• Chèn ép dây thần kinh bì mu bàn chân giữa (Medial dorsal cutaneous nerve entrapment): Gây tê bì, nóng rát.
• Viêm bao hoạt dịch khớp MTP (MTP joint synovitis): Viêm màng hoạt dịch của khớp bàn ngón chân cái.
• Ngón chân cái khoèo vào trong (Hallux varus): Một biến dạng ngược lại, ngón chân cái bị lệch vào trong.
• Móng chân mọc ngược (Ingrown nails) và chai chân ở lòng bàn chân (Calluses on the bottom of the foot).
Các biến chứng này có thể gây ra bệnh tật đáng kể, thường hạn chế các hoạt động thể chất và ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống.
CHẨN ĐOÁN CHỨNG CHAI PHỒNG NGÓN CHÂN CÁI: BÁC SĨ LÀM GÌ?
A. Quy trình chẩn đoán
• Thăm khám lâm sàng: Bác sĩ kiểm tra bàn chân, mức độ biến dạng, vị trí đau và khả năng vận động của khớp; kiểm tra bàn chân khi bệnh nhân không chịu lực và khi chịu lực. Việc đánh giá khi chịu lực rất quan trọng vì mức độ nghiêm trọng của biến dạng Bunion thường rõ ràng hơn. Bác sĩ cũng sẽ đánh giá biên độ vận động của khớp MTP (gấp lòng bàn chân 30-45 độ và gấp mu bàn chân 65-75 độ là bình thường) và chất lượng khớp (có đau, tiếng lạo xạo hay không).
• Chụp X-quang: X-quang được chụp khi đứng (weight-bearing AP and lateral X-rays) là tiêu chuẩn vàng trong chẩn đoán hình ảnh Bunion. Đây là phương pháp chẩn đoán hình ảnh quan trọng nhất để đánh giá mức độ biến dạng xương, góc vẹo và loại trừ các bệnh lý khác. Các hình ảnh này giúp đánh giá tình trạng cấu trúc của bàn chân, xác định mức độ hư hại của khớp MTP và đo các góc quan trọng như góc Hallux Valgus (HVA) và góc giữa các xương đốt bàn chân (IMA).
• Một số xét nghiệm khác: Để loại trừ các bệnh viêm khớp khác, ví dụ: xét nghiệm máu để tìm yếu tố dạng thấp. Các xét nghiệm máu định kỳ thường không cần thiết. Tuy nhiên, nếu nghi ngờ bệnh chuyển hóa hoặc bệnh toàn thân (ví dụ: viêm khớp dạng thấp), có thể xem xét các xét nghiệm như yếu tố dạng thấp, kháng thể kháng nhân (ANA), protein phản ứng C (CRP), tốc độ lắng máu (ESR), Axit Uric và công thức máu toàn bộ (CBC). Nếu nghi ngờ viêm xương tủy (osteomyelitis), có thể xem xét MRI và xạ hình xương.
B. CHẨN ĐOÁN PHÂN BIỆT
Để chẩn đoán chính xác Bunion và loại trừ các tình trạng khác có triệu chứng tương tự, bác sĩ cần xem xét:
• Viêm khớp Gout (Gouty Arthritis): Gout thường gây đau đột ngột, dữ dội, sưng đỏ và nóng ở khớp ngón chân cái (khớp bàn ngón chân cái - MTP1). Khác với Bunion là biến dạng từ từ, Gout thường xuất hiện cấp tính và có thể kèm theo tiền sử ăn uống giàu purin, tăng acid uric máu.
• Viêm bao hoạt dịch (Bursitis): Viêm bao hoạt dịch khớp có thể gây sưng, đau cục bộ tương tự Bunion. Tuy nhiên, viêm bao hoạt dịch thường không kèm theo biến dạng xương rõ rệt như Bunion.
• Viêm khớp nhiễm khuẩn (Septic Arthritis): Nhiễm trùng khớp gây đau dữ dội, sưng, nóng, đỏ và có thể kèm theo sốt. Đây là tình trạng cấp cứu cần điều trị ngay.
• Viêm khớp dạng thấp (Rheumatoid Arthritis): Là bệnh tự miễn gây viêm đa khớp, có thể ảnh hưởng đến khớp ngón chân cái và gây biến dạng tương tự Bunion. Tuy nhiên, viêm khớp dạng thấp thường ảnh hưởng đối xứng các khớp nhỏ khác, kèm cứng khớp buổi sáng kéo dài.
• Viêm xương khớp (Osteoarthritis): Thường gặp ở người lớn tuổi, gây đau và cứng khớp do thoái hóa sụn. Khớp ngón chân cái cũng có thể bị ảnh hưởng, gây ra tình trạng Hallux Rigidus (cứng ngón chân cái) với hạn chế vận động rõ rệt, khác với biến dạng lệch trục của Bunion.
• Tổn thương mô mềm: Chấn thương hoặc viêm gân, dây chằng quanh khớp cũng có thể gây đau và sưng ở khu vực này.
• Khối u xương: Mặc dù hiếm gặp, một số khối u lành tính hoặc ác tính có thể gây sưng và đau ở vùng khớp ngón chân cái, cần được loại trừ bằng hình ảnh học.
• Các tình trạng cần xem xét khi đánh giá bệnh nhân nghi ngờ Hallux Valgus còn có: Bệnh Freiberg, Bệnh Morton neuroma, Ngón chân của vận động viên (Turf toe).
PHƯƠNG PHÁP ĐIỀU TRỊ CHỨNG CHAI PHỒNG NGÓN CHÂN CÁI: TIẾP CẬN DỰA TRÊN Y HỌC THỰC CHỨNG
• Mục tiêu điều trị: Giảm đau, giảm viêm, ngăn ngừa tiến triển và cải thiện chức năng bàn chân.
A. ĐIỀU TRỊ KHÔNG PHẪU THUẬT (Áp dụng cho các trường hợp nhẹ và trung bình)
• Thay đổi giày dép: Luôn chọn giày rộng rãi, thoải mái, có mũi giày rộng, đế thấp. Đây là biện pháp hàng đầu và quan trọng nhất. Chọn giày có đế rộng, linh hoạt để hỗ trợ bàn chân và đủ không gian ở phần mũi giày. Giày dép có phần sau nên có gót chắc chắn để giữ gót chân cố định. Nên giữ gót giày thấp, không cao quá 2.5 cm (1 inch). Bạn cũng có thể sử dụng dụng cụ nong giày để mở rộng giày đã có.
• Đệm lót, miếng dán bảo vệ: Giúp giảm áp lực và ma sát lên vùng Bunion. Bạn có thể bảo vệ Bunion bằng miếng dán moleskin hoặc đệm chứa gel, có bán tại các hiệu thuốc (đảm bảo giày của bạn có đủ không gian để chứa chúng).
• Thuốc giảm đau, chống viêm: Các loại thuốc giảm đau không kê đơn (NSAIDs) hoặc thuốc bôi tại chỗ để giảm đau và viêm.
• Vật lý trị liệu: Các bài tập giúp tăng cường cơ bắp bàn chân, cải thiện sự linh hoạt và cân bằng.
• Nẹp chỉnh hình ban đêm: Giúp giữ ngón chân cái ở vị trí thẳng hơn trong khi ngủ, có thể làm chậm tiến triển ở giai đoạn đầu. Nẹp có thể giúp giữ ngón chân thẳng khi ngủ và giảm khó chịu, có thể làm chậm tiến triển ở giai đoạn đầu.
• Chườm đá: Giảm sưng và đau. Ngâm chân nước ấm, chườm đá, thủy liệu pháp (whirlpool), siêu âm và massage cũng có thể giúp giảm đau.
• Tầm quan trọng của điều trị không phẫu thuật: Mặc dù không có bằng chứng rõ ràng về hiệu quả dứt điểm, nhưng Hiệp hội Bác sĩ Phẫu thuật Chân và Mắt cá chân Hoa Kỳ vẫn khuyến nghị thử liệu pháp bảo tồn trước khi cân nhắc phẫu thuật. Bunion không tự biến mất và bạn không thể tự điều trị.
B. ĐIỀU TRỊ PHẪU THUẬT: Khi các phương pháp không phẫu thuật không hiệu quả hoặc Bunion gây đau đớn dữ dội, biến dạng nghiêm trọng, ảnh hưởng chất lượng cuộc sống.
• Mục tiêu phẫu thuật: Chỉnh hình xương, đưa ngón chân cái về đúng trục, loại bỏ cục u xương. Phẫu thuật được chỉ định chủ yếu dựa trên các triệu chứng (khó khăn khi đi lại, đau đớn) chứ không phải dựa vào hình ảnh X-quang.
• Các kỹ thuật phẫu thuật: Có nhiều kỹ thuật khác nhau (osteotomy, bunionectomy, fusion,...), tùy thuộc vào mức độ biến dạng và tình trạng bệnh nhân. Bác sĩ sẽ tư vấn phương pháp phù hợp nhất. Có nhiều thủ thuật phẫu thuật khác nhau đã được mô tả để điều chỉnh biến dạng Hallux Valgus. Các phương pháp cơ bản bao gồm:
o Đục xương (Osteotomy): Cắt một phần xương đốt bàn thứ nhất và đưa nó về vị trí ít vẹo hơn. Có nhiều loại đục xương khác nhau (ví dụ: Wilson, Chevron, scarf, đục xương gần, đục xương xa). Các kỹ thuật ít xâm lấn đang ngày càng phổ biến, cho thấy hiệu quả tương đương phẫu thuật mổ mở nhưng thời gian phẫu thuật giảm và sẹo nhỏ hơn.
o Tạo hình khớp (Arthroplasty): Duy trì sự di động của khớp MTP đồng thời giảm đau (thay khớp bằng cấy ghép hoặc cắt bỏ khớp). Phổ biến nhất là cắt bỏ một phần xương đốt ngón gần (Keller resection).
o Phẫu thuật cố định khớp (Arthrodesis): Hàn khớp MTP ở vị trí chính xác. Thường được thực hiện khi khớp bị thoái hóa nặng và khả năng phục hồi chức năng kém, thường dành cho bệnh nhân lớn tuổi.
o Thủ thuật mô mềm (Soft tissue procedures): Các thủ thuật chỉ liên quan đến mô mềm (ví dụ: thủ thuật McBride).
• Lời khuyên quan trọng: Không bao giờ phẫu thuật Bunion chỉ vì mục đích thẩm mỹ và không nên vội vàng. Bạn sẽ không nhất thiết loại bỏ tất cả các triệu chứng và phải giữ chân không tì đè trong nhiều tuần.
• Thời gian phục hồi: Thường mất vài tuần đến vài tháng tùy thuộc vào mức độ phức tạp của phẫu thuật và cơ địa từng người. Phục hồi xương thường mất khoảng 6-7 tuần (tương ứng với sự liền xương hoàn toàn). Bệnh nhân thường có thể trở lại làm việc khoảng 6-12 tuần sau phẫu thuật. Sự cải thiện có thể kéo dài đến một năm sau phẫu thuật. Quá trình phục hồi hoàn toàn có thể mất một năm hoặc hơn, tùy thuộc vào thủ thuật. Người hút thuốc có thể mất thời gian lành vết thương lâu hơn và tăng nguy cơ biến chứng.
• Rủi ro: Nhiễm trùng, tê bì, tái phát, biến chứng mạch máu thần kinh. Do vậy, cần được tư vấn kỹ lưỡng trước phẫu thuật. Các biến chứng phổ biến hơn bao gồm không liền xương, tụ máu, tê bì, trục trặc với các vật liệu cố định xương (như đinh, vít, nẹp), viêm xương tủy, viêm mô tế bào, hoại tử vô mạch, ngón chân cái vẹo vào trong (hallux varus), hạn chế phạm vi chuyển động của khớp và tái phát. Tỷ lệ tái phát dao động từ 10% đến 47%, theo kết quả nghiên cứu khác nhau.
• Việc lựa chọn bác sĩ phẫu thuật có kinh nghiệm và uy tín có tầm quan trọng đặc biệt trong sự thành công của ca phẫu thuật.
LỜI KHUYÊN TỪ BÁC SĨ
• Phòng bệnh hơn chữa bệnh:
o Chọn giày dép phù hợp là ưu tiên hàng đầu.
o Tránh đi giày cao gót, mũi nhọn quá thường xuyên.
o Thử giày vào cuối ngày có thể cho bạn cảm giác vừa vặn chính xác hơn (bàn chân bạn thường sưng nhẹ trong ngày và to hơn vào cuối ngày). Đảm bảo không có cử động hoặc vị trí nào gây đau, chèn ép hoặc đẩy ngón chân của bạn.
o Tập các bài tập đơn giản cho bàn chân để tăng cường cơ bắp và sự linh hoạt.
o Giữ cân nặng hợp lý để giảm áp lực lên bàn chân.
o Nếu bạn có các vấn đề cấu trúc bàn chân khác như bàn chân bẹt hoặc vòm chân cao, hãy hỏi bác sĩ xem bạn có cần miếng lót chỉnh hình (orthotics) để ngăn ngừa Bunion không.
• Khi nào cần gặp bác sĩ?
o Khi bạn cảm thấy đau nhức dai dẳng ở ngón chân cái, sưng đỏ.
o Khi biến dạng ngày càng rõ rệt, ảnh hưởng đến việc đi lại.
o Khi các biện pháp tự chăm sóc tại nhà không mang lại hiệu quả.
o Ngay khi bạn nhận thấy bất kỳ triệu chứng nào sau đây: Đau ở bàn chân hoặc ngón chân, khó khăn khi đi lại hoặc di chuyển, một cục u rõ ràng gần gốc ngón chân cái, sưng trong hoặc xung quanh các ngón chân của bạn.
o Đừng tự ý điều trị hay bỏ qua các triệu chứng! Bunion cần được điều trị nếu chúng gây đau. Không nên trì hoãn việc đi khám nếu có triệu chứng Bunion. Càng bắt đầu điều trị sớm, bạn càng có nhiều khả năng kiểm soát các triệu chứng mà không cần phẫu thuật.
• Tầm quan trọng của đội ngũ y tế đa chuyên ngành:
o Việc quản lý bệnh nhân Bunion đạt hiệu quả tốt nhất khi có sự phối hợp của một đội ngũ liên ngành, bao gồm bác sĩ chăm sóc ban đầu, bác sĩ X-quang, vật lý trị liệu, dược sĩ, chuyên gia giảm đau và bác sĩ phẫu thuật.
o Điều dưỡng chỉnh hình có thể hỗ trợ ở mọi bước của quá trình, từ điều trị bảo tồn đến hỗ trợ trong và sau phẫu thuật, cũng như phối hợp với các nhà trị liệu để phục hồi chức năng sau phẫu thuật.
o Bệnh nhân cần được theo dõi dài hạn để đảm bảo đạt được các mốc phục hồi.
TÓM LẠI
Bunion là một tình trạng phổ biến gây mất thẩm mĩ, gây đau dai dẳng nhưng nhiều người âm thầm chịu đựng và bỏ qua. Nếu được phát hiện và điều trị kịp thời, các triệu chứng có thể được kiểm soát hiệu quả và phòng tránh tiến triển.
Nếu quý vị có câu hỏi nào về Bunion, hãy đặt câu hỏi, tôi sẽ cố gắng giải đáp!
