21/04/2025
PHẢN ỨNG TÂM LÝ CỦA CHA MẸ KHI CON ĐƯỢC CHẨN ĐOÁN TỰ KỶ: MỘT CÁI NHÌN DƯỚI GÓC ĐỘ MÔ HÌNH KÜBLER-ROSS
Việc một đứa trẻ được chẩn đoán rối loạn phổ tự kỷ (ASD) có thể tạo ra những tác động tâm lý sâu sắc đối với cha mẹ. Dựa trên mô hình năm giai đoạn đối diện với mất mát của Elisabeth Kübler-Ross, chúng ta hãy cùng tìm hiểu các phản ứng tâm lý phổ biến của cha mẹ, từ phủ nhận đến chấp nhận. Đồng thời, chia sẻ một số cách thức hỗ trợ cha mẹ trong từng giai đoạn nhằm tăng cường năng lực thích nghi và nâng cao chất lượng cuộc sống cho cả gia đình, thúc đẩy thành công trong quá trình can thiệp cho trẻ.
1. Giai đoạn phủ nhận (Denial)
Trong giai đoạn đầu, nhiều cha mẹ từ chối tin vào chẩn đoán tự kỷ của con. Họ có thể cho rằng bác sĩ đã nhầm lẫn, hoặc cho rằng con chỉ đang chậm nói, chậm phát triển trong phạm vi bình thường. Phản ứng này là cơ chế phòng vệ tâm lý tự nhiên nhằm làm dịu bớt cú sốc ban đầu (Kübler-Ross, 1969). Cha mẹ thường tìm kiếm nhiều ý kiến chuyên gia khác nhau với hy vọng nhận được một kết luận “ít nghiêm trọng hơn”.
Biện pháp hỗ trợ: Tư vấn tâm lý ban đầu, cung cấp thông tin khoa học một cách nhẹ nhàng, và khuyến khích cha mẹ tiếp cận cộng đồng có con cùng hoàn cảnh có thể giúp họ dần mở lòng đón nhận thực tế (Neely-Barnes et al., 2011).
2. Giai đoạn tức giận (Anger)
Khi thực tế bắt đầu trở nên rõ ràng hơn, một số cha mẹ rơi vào trạng thái giận dữ. Sự tức giận này có thể được hướng vào bản thân (tự trách), vào các chuyên gia (nghi ngờ), vào hoàn cảnh (bất công), hoặc thậm chí là vào chính đứa trẻ. Câu hỏi thường gặp là: “Tại sao lại là con mình?”, “Mình đã làm gì sai?” (Gray, 2002).
Biện pháp hỗ trợ: Tạo không gian để cha mẹ bộc lộ cảm xúc, không phán xét. Vai trò của nhà tư vấn tâm lý, hoặc các nhóm hỗ trợ chuyên môn là rất quan trọng trong việc giảm cảm giác cô lập và hướng dẫn cha mẹ xử lý cảm xúc một cách lành mạnh (Altiere & von Kluge, 2009).
3. Giai đoạn thương lượng (Bargaining)
Ở giai đoạn này, cha mẹ có xu hướng “thương lượng” với niềm tin tâm linh, với số phận hoặc thậm chí với chính bản thân. Họ có thể đặt ra những điều kiện phi thực tế như: “Nếu mình làm mọi thứ thật hoàn hảo, con sẽ khỏi bệnh.” Giai đoạn này thể hiện một nỗ lực nhằm giành lại cảm giác kiểm soát trong tình huống bất định (Kübler-Ross, 1969).
Biện pháp hỗ trợ: Khuyến khích cha mẹ hướng các nỗ lực vào các can thiệp thực tiễn như trị liệu ngôn ngữ, can thiệp hành vi (ABA), giáo dục đặc biệt,… để chuyển từ niềm tin mơ hồ sang hành động cụ thể (Neely-Barnes et al., 2011).
4. Giai đoạn trầm cảm (Depression)
Khi nhận thức rõ ràng hơn về bản chất lâu dài và phức tạp của tự kỷ, cha mẹ có thể rơi vào trạng thái buồn bã, thất vọng và lo âu cho tương lai của con. Cảm giác mất phương hướng, kiệt sức và cô lập là những dấu hiệu phổ biến (Gray, 2002).
Biện pháp hỗ trợ: Can thiệp tâm lý chuyên sâu hơn có thể cần thiết. Ngoài ra, việc kết nối với mạng lưới hỗ trợ cộng đồng, tham gia các khóa học về nuôi dạy trẻ tự kỷ, và được công nhận nỗ lực của mình cũng có vai trò giảm nhẹ áp lực tâm lý (Altiere & von Kluge, 2009).
5. Giai đoạn chấp nhận (Acceptance)
Khi đạt đến giai đoạn này, cha mẹ bắt đầu nhìn nhận thực tế rằng tự kỷ là một phần trong cuộc sống của con và gia đình. Họ không còn tìm cách thay đổi bản chất chẩn đoán, mà tập trung vào việc hỗ trợ con phát triển theo tiềm năng riêng. Đây là thời điểm cha mẹ có thể cảm thấy bình ổn hơn, chủ động hơn trong vai trò đồng hành cùng con (Kübler-Ross, 1969).
Biện pháp hỗ trợ: Củng cố niềm tin tích cực về sự phát triển của trẻ, cung cấp các mô hình thành công, và hỗ trợ xây dựng kế hoạch dài hạn (giáo dục, kỹ năng sống, hướng nghiệp) sẽ tiếp tục nuôi dưỡng sự kiên định của cha mẹ trong hành trình cùng con (Neely-Barnes et al., 2011).
Việc hiểu rõ tiến trình tâm lý của cha mẹ sau chẩn đoán tự kỷ giúp các chuyên gia và cộng đồng xây dựng được hệ thống hỗ trợ phù hợp. Mỗi gia đình có thể trải qua các giai đoạn này theo những cách khác nhau, và sự hỗ trợ linh hoạt, nhân văn là yếu tố then chốt để giúp cha mẹ chuyển hóa nỗi đau thành sức mạnh đồng hành lâu dài cùng con trẻ.
Tài liệu tham khảo:
Altiere, M. J., & von Kluge, S. (2009). Family functioning and coping behaviors in parents of children with autism. Journal of Child and Family Studies, 18(1), 83–92. https://doi.org/10.1007/s10826-008-9209-y
Gray, D. E. (2002). “Everybody just freezes. Everybody is just embarrassed”: Felt and enacted stigma among parents of children with high functioning autism. Sociology of Health & Illness, 24(6), 734–749. https://doi.org/10.1111/1467-9566.00316
Kübler-Ross, E. (1969). On death and dying. New York: Macmillan.
Neely-Barnes, S. L., Hall, H. R., Roberts, R. J., & Graff, J. C. (2011). Parenting a child with an autism spectrum disorder: Public perceptions and parental conceptualizations. Journal of Family Social Work, 14(3), 208–225. https://doi.org/10.1080/10522158.2011.571539