
11/08/2025
4 CẤP ĐỘ XÂM NHẬP CỦA HÀN KHÍ VÀ CÁCH NHẬN BIẾT
(Bài viết Bs-Ds Tuệ Minh)
Trong y học cổ truyền, Hàn tà (寒邪) là một trong lục dâm ngoại tà, có tính chất âm, làm tổn thương dương khí và gây rối loạn vận hành khí huyết. Quá trình hàn khí xâm nhập không xảy ra đột ngột, mà tiến triển âm thầm qua nhiều giai đoạn, tùy vào sức đề kháng và trạng thái tạng phủ của mỗi người.
Nếu không được phát hiện và điều chỉnh kịp thời, hàn tà có thể từ biểu (ngoại) xâm nhập vào lý (nội), từ kinh lạc thấm sâu vào cốt tủy, gây bệnh mạn tính ở tiêu hóa, cơ xương khớp, thần kinh, miễn dịch và sinh lý.
Cấp độ 1 – Hàn Ngoại (Biểu hàn, vệ dương bị phạm)
Bệnh sinh:
Hàn tà mới xâm nhập phần biểu, làm bế tắc lỗ chân lông, ức chế vệ khí, khiến cơ thể giảm khả năng điều hòa nhiệt.
Biểu hiện lâm sàng:
• Rùng mình, nổi da gà, sợ gió nhẹ
• Vai gáy căng cứng, nhất là sáng sớm
• Đau đầu kiểu co rút, lạnh gáy, ngại tắm gội tối
Hướng xử trí:
• Giữ ấm cổ gáy, bàn chân; mặc đủ ấm theo thời tiết
• Dùng trà gừng, quế chi thang liều nhẹ (nếu cơ địa phù hợp)
• Vận động nhẹ để tăng tuần hoàn vệ khí
Cấp độ 2 – Hàn Nội (Hàn nhập lý, tổn thương tạng phủ)
Bệnh sinh:
Hàn tà đã vượt qua phần biểu, xâm nhập vào tạng phủ, thường ảnh hưởng nhiều đến Tỳ – Vị – Thận Dương, làm giảm chức năng vận hóa và sưởi ấm cơ thể.
Biểu hiện lâm sàng:
• Ăn uống dễ đầy trướng, tiêu hóa chậm
• Đại tiện nát hoặc lỏng
• Tay chân lạnh thường xuyên, da nhợt, lưỡi nhạt, rêu trắng
• Phụ nữ đau bụng kinh, máu kinh sẫm, vón cục
• Mệt mỏi, khó tập trung
Hướng xử trí:
• Pháp trị: ôn trung tán hàn, kiện tỳ ích khí, ôn thận trợ dương
• Phương pháp: cứu ngải vùng mệnh môn – quan nguyên – túc tam lý; châm các huyệt ôn dương (khí hải, tam âm giao…)
• Dinh dưỡng: ăn thực phẩm ôn ấm (gừng, quế, thịt cừu…), tránh đồ sống – lạnh – hàn tính
Cấp độ 3 – Hàn Thâm (Hàn lưu trú kinh lạc)
Bệnh sinh:
Hàn tà ẩn sâu trong hệ thống kinh lạc, làm khí huyết ứ trệ, mất khả năng ôn dưỡng gân xương, lâu ngày sinh chứng tý (tý hàn).
Biểu hiện lâm sàng:
• Nhức mỏi khớp nặng vào sáng sớm hoặc khi trời ẩm
• Đau cố định vùng cổ gáy, lưng, vai
• Cơ thể uể oải, mất ngủ, lạnh bụng dù thời tiết bình thường
• Sắc mặt trầm, môi tím nhạt, da sạm
Hướng xử trí:
• Pháp trị: ôn kinh tán hàn, hành khí hoạt huyết, thông lạc chỉ thống
• Phương pháp: cứu ngải, ôn châm, chườm thảo dược ấm, xoa bóp đả thông kinh lạc
• Kết hợp: bài tập dưỡng sinh, khí công ôn dương
Cấp độ 4 – Hàn Cốt (Dương khí suy kiệt, hàn nhập cốt tủy)
Bệnh sinh:
Hàn tà thâm nhập đến mức dương khí suy, âm hàn thịnh, ảnh hưởng toàn bộ chức năng tạng phủ, đặc biệt là Thận dương và nguyên khí.
Biểu hiện lâm sàng:
• Tê bì, co rút cơ về đêm hoặc sáng sớm
• Lưng đau gối mỏi, bước đi yếu
• Tiêu hóa trì trệ, rối loạn tiểu tiện
• Dễ nhiễm bệnh, mệt mỏi mạn tính, tóc rụng, mất ngủ kéo dài
Hướng xử trí:
• Pháp trị: hồi dương cứu nghịch, bổ thận cố bản, ôn cốt tủy
• Phương pháp: đại cứu mệnh môn – quan nguyên – khí hải, thang thuốc ôn thận trợ dương (như Hữu quy hoàn gia giảm)
• Chế độ: sinh hoạt ấm áp, tập luyện nhẹ, phục hồi từ từ
Cách tự nhận biết giai đoạn hàn khí
Nếu bạn có ≥ 2 dấu hiệu như:
• Dễ lạnh hơn người khác
• Đầy bụng, khó tiêu, đại tiện bất thường
• Đau mỏi, mất ngủ, lạnh bụng, tay chân lạnh
• Miệng nhạt, khí sắc kém