25/08/2023
شاک یا شوک چیست؟ (What is Shock)
++++++++++++++++++++++++++++
کار برد واژه شاک در بین مردم عام و جامعه طبی از نظر تعبیر و معنی با هم فرق دارد. مفهوم شاک در باور مردم عام یک واکنش یا عکس العمل عاطفی شدید در حالات استرس آور یا یک خبری بد است، اما تعریف طبی شاک از نظر طبابت بسیار متفاوت میباشد.
تعريف شاک:
ناتوانی دستگاه دوران خون در رساندن خون كافی به تمام اعضای بدن را شاک یا شوک گويند . در اين حالت چون خون كافی به اعضای بدن نمی رسد، بدن شروع به مقابله با وضع موجود (كاهش خون رسانی ) می كند .
دفاع بدن در اين حالت بصورتی است كه بايد حد اكثر خون به اعضای حياتی مثل مغز و قلب رسيده و در مقابل به اعضا كم اهميت تر مثل جلد, روده و عضلات خون كمتری برسد زيرا سلامت قلب و مغز ضروری تر است نظر به آنها و در حقيقت شاک دفاع بدن در برابر اين كاهش خون رسانی است.
شاک از نظر طب عبارت از یک حالت خطیر و تهدید کننده حیات است که از سبب تغیر و کاهش فعالیت های حیاتی بدن در اثر یک تعدادعوامل مختلف بوجود میاید. شاک زمانی اتفاق می افتد که انساج به هایپوکسیا (یعنی کاهش و کمرسی اوکسیجن) و هایپوگلیسیمیا ( یعنی کاهش گلوکوز) دچار می شود و این حالت در اثر پایین آمدن آنی فشار خون شریانی و کم شدن حجم خون دورانی میباشد. در صورت که شاک تداوم یابد در نهایت منجر به مرگ حجروی، زیان عملکرد اعضای بدن و سرانجام در صورت عدم تداوی، شاک به اختلال عملکرد تمام بدن و مرگ منتهی میشود. شاک در اطفال کم سن و سال، افراد سالمند، افراد حساس و مضطرب و افراد مبتلا به امراض مزمن شایع تر است.
++++++++++++++++++++++++++++
منابع
انواع شوک
++++++++++++++++++++++++++++
شاک نظر به اینکه کدام عوامل اسباب آنرا تشکیل میدهد به انواع زیر میباشد:
++++++++++++++++++++++++++++
۱- شاک ناشی از کاهش حجم خون یا هایپوولمیک (Hypovolemic Shock)
++++++++++++++++++++++++++++
شاک هایپوولیمیک (Hypovolemic): شاک هایپو ولیمیک عبارت از ضیاع یا کاهش حجم داخل وعایی میباشد که میتواند از سبب ضیاع پلازما خون، مایع یا خود خون باشد. مثلا در خونریزی های داخلی یا خارجی ، استفراغ یا اسهال شدید سبب کاهش حجم داخل وعایی می شود و شاک را بوجود می آورد.
پس بصورت خلص و عام میتوان گفت، این شاک بعد از حالتی بوجود مییاید که حجم خون در بدن بصورت سریع کاهش پیدا مینماید و این شاک غالبا به دنبال خونریزی های شدید (خارجی یا داخلی) و یا خارج شدن مقادیر زیاد مایع از بدن مانند سوختگی، اسهال و استفراغ ها ایجاد می شود. یعنی علت این شاک ناکافی بودن حجم خون در داخل رگ‌ها است.
++++++++++++++++++++++++++++
۲- شوک انتانی (septic shock)
++++++++++++++++++++++++++++
این شاک بعد از کاهش شدید فشار خون در اثر مسمومیت مکروبی خون یا سپتیسمیا (septicaemia) بوجود می آید. در حالت سپتیسمیا بکتریا های موجود در خون مواد زهری تولید میکنند و این زهر سبب توسع یا گشاد شدن رگ‌های خون در تمام بدن شده و این تغییر باعث پایین آمدن فشار خون و بروز شاک میشود. شاک انتانی ممکن است پس از جراحی روده ها، براثر زخمها نافذه شکم (penetrating wound)، به همین ترتیب امراض انتانی، انتانات طرق بولی وغیره پدید آید. مرگ و میر ناشی از این شاک زیاد است و چون یک حالت عاجل و خطرناک است برای تداوی، مریض باید در شفاخانه در بخش مراقبت‌های ویژه (intensive care unit) بستری شود.
++++++++++++++++++++++++++++
۳- شاک خونریزی یا هموراژیک (Hemorrhagic Shock)
++++++++++++++++++++++++++++
این شاک یک شکلی از هایپوولیمیک شاک میباشد که در اثر خونریزی های شدید و آنی بوجود میاید و معمولا بعد از زخمها و تروما خیلی شایع میباشد و اما خونریزی می تواند به خاطر ناراحتی های دیگر طبی نیز رخ دهد مانند، خونریزی از دستگاه معدی معایی، مثلا از زخم معده یا زخم یا روده ها وغیره.
++++++++++++++++++++++++++++
۴- شاک قلبی یا کاردیوژنیک (Cardiogenic Shock)
++++++++++++++++++++++++++++
وقتی قلب توانایی پمپ کردن خون به سایر قسمت‌های بدن را از دست بدهد، در نتیجه آن فشار خون کاهش مییابد. به گونه نمونه در سکته قلبی یا امراض عضلی قلب و یا امراض دسام ها یا والف های قلب ایجاد می شود. ولی سکته قلبی شایع ترین علت شاک های قلبی است.
++++++++++++++++++++++++++++
۵- شاک عصبی یا نوروژنیک (Shock Neurogenic)
++++++++++++++++++++++++++++
جدار رگ‌های خون سیستم دورانی دارای عضلاتی اند که توسط اعصاب غیر ارادی کنترول می شوند و به این ترتیب فشار خون را حفظ میکنند تا که مقدار خون دورانی ثابت باقی بماند. در نتیجه وارد شدن کدام صدمه به دماغ، نخاع شوکی، درد و هیجان شدید، چون اعصاب قابلیت کنترول خود را بالای عضلات جدار وعایی از دست میدهد، شخص دچار توسع سیستم وعایی دوران خون شده و سبب شاک می شود.
++++++++++++++++++++++++++++
۶- شاک هایپوگلیسمی ویا کاهش قند خون (Hypoglycemic Shock)
++++++++++++++++++++++++++++
بالا یا پایین بودن قند خون تقریبا همیشه با مرض شکر ویا دیابت در ارتباط است. اشخاصی که مرض شکر دارند، اگر برای مدتی گرسنه بمانند، در این صورت قند خون شان افت پیدا میکند. چون مغز انسان نسبت به قند پایین خون بسیار حساس است بنابران شخص به شاک رفته و مواجه به کوما می شوند.
++++++++++++++++++++++++++++
۷- شاک حساسیتی انافیلکتیک (Anaphylactic Shock)
++++++++++++++++++++++++++++
شاک انافیلکتیک عبارت از پاسخ شدید به مقابل مواد اجنبی (انتی جن ها ) که داخل بدن میشود میباشد. انتی جن ها از طریق جلد، توسط سرنج یا پیچکاری ، یا توسط انشاق می تواند داخل بدن شود و در بدن یک نوع عکس العمل در برابر انتی جن بوجود میاید که بنام (انافیلکسز) یاد می شود و این عکس العمل انافیلکسز سبب بوجود آمدن یک سلسله رخداد های پی در پی میشود که در نتیجه آن حجم وعایی کاهش مییابد. این عکس العمل میتواند خفیف ویا شدید باشد. در بعضی حالات سبب تورم طرق تنفسی , توسع شدید سیستم وعایی و تقبض قصبات در ریه ها میگردد و در صورت عدم تداوی سبب مرگ مریض میگردد.
بصورت عام و خلاصه می توان گفت، وقتی بدن نسبت به بعضی از مواد کیمیایی یا مواد خارجی عکس العمل حساسیتی یا الرژیک نشان میدهد، گاهی این عکس العمل ممکن است بیش از حد باشد ویا این که نظر به مضریت ماده وارده عکس العمل خیلی شدید باشد و تولید شاک نماید و همین حالت را شاک حساسیتی یا انافلاکسی می گویند
معمولترین سبب شاک انافیلاکتیک شامل عکس العمل الرژیک در برابر بعضی مواد غذایی، انتی بیوتیک‌ها، بعضی ادویه و نیش زدن زنبورها وغیره میشود.
++++++++++++++++++++++++++++
چگونگی فعالیت بدن انسان بصورت نورمال
++++++++++++++++++++++++++++
۱- حجرات یا سلول‌ها بدن برای انجام عملکرد شان به دو چیز نیاز دارند: اوکسیجن و گلوکوز. این دو عنصر به سلول‌های بدن انسان اجازه میدهند تا انرژی تولید کنند و وظایف خاص شان را انجام دهند.
الف – اکسیجن: اکسیجن هوا توسط تنفس از طریق ششها یا ریه‌ها وارد بدن میشود و مولکول‌های اکسیجن از کیسه های هوایی ششها توسط کرویات سرخ خون جذب و به مالیکول‌های هموگلوبین خون متصل شده و وارد کوچک ترین رگ های خون (شعریه ها یا مو رگ‌ها) می‌شوند و به این ترتیب وارد دوران عمومی خون می شود و زمانی خون توسط قلب به فشار پمپ و در تمام بدن جریان پیدا میکنند، اکسیجن هم به تمام حجرات یا سلول‌های انساج بدن رسانیده می شود و در برگشت، خون مواد اضافی میتابولیزم یا سوخت و ساز انساج را به جگر و هموگلوبین کاربن دای اوکسید تولید شده را گرفته و به ششها یا ریه‌ها انتقال داده و از طریق تنفس به بیرون آزاد مینماید و به این ترتیب انتقال اوکسجن توسط عمل تنفس صورت میگیرد.
ب- گلوکوز : گلوکوز از طریق غذاهایی که می‌خوریم در بدن تولید میشود و این گلوکوز تولید شده توسط جریان خون در بدن دوران مینماید و با استفاده از مالیکول‌های انسولین برای «باز کردن دریجه حجرات» وارد حجرات یا سلول های بدن میشود تا انرژی لازم را برای میتابولیزم یا سوخت و ساز سلولی فراهم کند.
++++++++++++++++++++++++++++
چه عوامل و اسباب باعث شاک می شود
++++++++++++++++++++++++++++
الف - زمانی که یک بی نظمی در بدن رخ میدهد
++++++++++++++++++++++++++++
بصورت نورمال بدن از میتابولیزم یا سوخت و ساز هوازی (اکسیجن هوا آزاد) برای کار کردن حجرات استفاده مینماید ولی اگر به حجرات اکسیجن هوازی نرسد حجرات مجبور می شوند، از روش غیرهوازی (فضا بسته بدون اکسیژن) برای تولید انرژی استفاده کنند. در این صورت متاسفانه ماده ای بنام لکتیک اسید به عنوان محصول فرعی سوخت و ساز غیرهوازی تولید شده و سبب تغییر در تعادل اسیدی قلوی خون می شود و خون را اسیدی تر میسازد و این وضعیت میتواند به حالتی منجر شود که در نتیجه آن، از حجرات مواد کیماوی سمی در جریان خون نشت کرده و سبب آسیب به جدار رگ‌های خون می‌شوند. این حالت غیرهوازی در نهایت منجر به مرگ حجرات میشود. اگر تعداد زیادی سلول‌ها مواجع به مرگ شوند، در نتیجه آن ارگان‌های بدن دچار اختلال شده و بدن دچار عدم کفایه و نهایتا مرگ اتفاق می‌افتد.
++++++++++++++++++++++++++++
ب - در کجا بی نظمی رخ میدهد؟
++++++++++++++++++++++++++++
۱- سیستم اکسیجن رسانی به سلول‌های بدن به طرق مختلفی ممکن است دچار نواقص شود. به گونه نمونه:
مقدار اکسیجن موجود در هوای تنفسی یا استنشاقی ممکن است کاهش پیدا کند مثلا تنقس در ارتفاعات یا مسومیت ب کاربن مونواکساید.
۲- ششها یا ریه ها ممکن است قادر نباشند اکسیجن را به جریان خون انتقال بدهد. به گونه نمونه:
الف – سینه بغل یا ذات الریه
ب – عدم کفایه یا نارسایی احتقانی قلب (در این حالت شش یا ریه از مایع پر میشود که بنام اددِما ریوی یاد می شود)
ت – ضربه یا ترومای که همراه با کوبیدگی یا فشردگی ششها باشد.
ث - امبولی شش یا ریه (حالتی است که بندش یک شریان خون در شش توسط یک جسم مانند لخته خون، حباب هوا وغیره بوجود میاید.)
۳- ممکن است قلب قادر به پمپ خون به اندازه ای کافی به انساج بدن نباشد، به گونه نمونه:
الف - حمله قلبی که سبب بین رفتن انساج عضلی قلبی شده باشد در این صورت قلب نمی‌تواند با قدرت کافی خون را به سرتا سر بدن پمپ کند.
ب – در صورت که اختلال در ریتم قلب رخ دهد، قلب نتواند به صورت منظم و هماهنگ تپش داشته باشد.
ت – پریکاردیت یا التهاب محفظه قلب (پریکاردیوم) یا التهاب عضلی قلب به خاطر انتانات مکروبی یا سایر علل، در این صورت قلب ظرفیت تپش های کارا خود را از دست میدهد.
۴- در حالتی که تعداد کافی کرویات سرخ در خون نباشد. اگر کرویات سرخ خون کافی نباشند (کم خونی)، آن گاه با هر تپش قلب اکسیجن کافی به انساج بدن نخواهد رسید، به گونه نمونه:
الف - خونریزی حاد و مزمن،
ب - عدم توانایی مغز استخوان برای تولید کرویات سرخ خون،
ت - افزایش تخریب کرویات سرخ خون در بدن (به عنوان مثال، مرض کم خونی داسی شکل).
۵- ممکن است مایعات دیگر نیز به اندازه ای کافی در خون موجود نباشند. خون انسان حاوی کرویات خون (سرخ، سفید، و پلاکت)، پلاسما (که بیش از ۹۰٪ آن آب است)، و پروتئین‌ها و بسیاری مواد دیگر کیمیاوی مهم است. کمبود آب در بدن سبب دی‌هایدریش و در نتیجه می تواند باعث شاک شود.
۶- در بعضی حالت ممکن است رگ‌های خون قادر به حفظ قوام و فشار کافی در جدار خود نباشد تا که بتواند به خون اجازه پمپ شدن به باقی نقاط بدن را بدهد. در حالت عادی، جدار رگ‌های خون برای آن که اجازه دهند خون بر خلاف قوه جاذبه زمین به نواحی بالای قلب پمپ شود تحت فشار است. این فشار را سیستم عصبی مرکزی انسان بصورت ناخود آگاه کنترل میکندو توسط فعالیت متقابل دو ماده کیمیایی ادرنالین و استیل کولین آن را در حالت توازن و تعادل نگهمیدارد.
اگر این سیستم ادرنالین با مشکل مواجه شود، آن وقت است جدار رگ های خون انبساط می کند یا گشاد میشود و خون در قسمت‌هایی از بدن که به زمین نزدیک تر هستند جمع میشود، و ممکن است بازگشت آن به قلب و پمپ مجدد به سایر قسمت‌های بدن با مشکل مواجه شود.
++++++++++++++++++++++++++++
اعراض و علایم شاک
++++++++++++++++++++++++++++
اعراض و علایم شاک اغلب مربوط به علت اصلی بروز شاک میباشد و از یک مریض تا مریض دیگر نظر به عامل سببی شاک فرق مینماید.
زمانی یک شخصی به شاک میرود، مراحل مختلفی از شاک را پشت سر می‌گذارد و علایم حیاتی او در مراحل مختلف تغییر میکند و متفاوت است. در مراحل اولیه، بدن سعی میکند با حرکت دادن مایعات از داخل حجرات یا سلول‌ها به داخل جریان خون و با تلاش برای حفظ فشار خون در محدوده نورمال این تغییرات را جبران کند و ممکن است افزایش خفیفی در ضربان قلب به وجود بیاید. به گونه مثال، اگر شخصی اهدای خون به اندازه یک واحد (۵۰۰ میلی لیتر یا حدودا ۱۰ درصد از حجم خون بدن) میکند، بدن او این حالت را تحمل نموده و بدنش به خوبی این کمبود را جبران میکند و بعضا ممکن شخص کمی احساس سرچرخی داشته باشد ولی غالبا با نوشیدن مایعات بر طرف میشود. مثال دیگر ورزش کردن و غفلت در نوشیدن مایعات کافی در جریان و بعد از ورزش است که در نتیجه آن احساس خستگی برای شخص پیدا می شود و با گرفتن مایعات و استراحت از بین میرود.
اما بگونه نمونه در یک حالت خونریزی غیر معمول وقتی بدن این قدرت جبران و معاضه را از دست میدهد، سرعت تنفس سریع تر میشود چون بدن به این وسیله سعی میکند تا اکسیجن بیشتری را در کرویات سرخ، خون باقیمانده جذب کند و آنرا به حجرات یا سلول‌های بدن برساند، به همین ترتیب مریض تکی کاردیا پیدا مینماید یعنی ضربان قلب او سریع می شود. این سریع شدن تنفس و سریع شدن ضزبان قلب حالات معاضوی بدن هستند و هرگاه این مکانیزم جبرانی و معاضوی بدن نه تواند ضایعات را جبران نماید در این صورت است که فشار خون شروع به پایین شدن مینماید و بدن به کمبود اوکسجن و گلوکوز دچار شده و شاک اتفاق می افتد.
در یک تعداد از انواع شاک علایمی مانند رنگ پریدگی، کبودی و سردی جلد، عرق فراوان، تندی تنفس همراه با تلاش زیاد، تیره و تار شدن چشم ها، بزرگ شدن مردمک چشم ها، احساس تشنگی، دلبدی و استفراغ، بی قراری و هیجان، نبض تند و ضعیف، افت فشار خون، احساس خفگی، بی هوشی و کاهش دفع ادرار ممکن در نزد مریض دیده شود.
++++++++++++++++++++++++++++
تشخیص شوک
++++++++++++++++++++++++++++
روشهای تشخیصی شاک همزمان و همراه با تداوی آن میباشد. پس لازم است که دلیل اصلی مرض شناسایی شود و گاهی سبب آن مشخص است، مثلا، شخصی یک صدمه جسمانی یا تروما دارد و از زخم او خونریزی شدیدی جریان دارد ولی در موارد دیگر، تشخیص شاکها دشوار است چون نوع معاینات تشخیصی مربوط به سبب شاک میباشد.
معمولا تشخیص شاک از طریق سابقه طبی شخص صورت میگیرد ولی ایجاب مینماید که داکتر شخص را یک معاینه جسمانی یا فزیکی کامل نماید و موارد زیر جدا در گرفته شود:
۱- علائم حیاتی مریض تحت نظارت و کنترل قرار داده شود، مانند فشار، تنفس، تب، ضربان قلب و تعداد نبض وغیره.
۲- معاینات لابراتواری خون انجام داده شود (نوع معاینات لابراتواری مربوط به مریضی یا ناراحتی اصلی شخص میباشد.)
۳- در صورت لزوم و شکستگی ها معاینات رادیولوژی مریض انجام داده باید شود.
++++++++++++++++++++++++++++
تداوی عاجل و خانگی مریض
++++++++++++++++++++++++++++
اگر با شخصی برخورد کردید که به شاک رفته باشد، اولین عکس العمل تان باید تماس با سرویس عاجل باشد. چون تداوی مریضان که به شاک میروند در خانه کار درستی نیست ولی تا رسیدن امبولانس ویا رسانیدن مریض به شفاخانه می توانید موارد زیر را اجرا نماید:
۱- شخص را در یک مکان امن بخوابانبد و پا های او را از سطح زمین بلند قرار داده و سعی کنید او را گرم و راحت نگه دارید.
۲- برای برقراری تنفس سر مریض را به یک طرف راست یا چپ دور و قرار دهید در صورتیکه کدام صدمه در گردن نداشته باشد.
۳- اگر مریض بی هوش است، نفس نمی‌کشد و هیچ ضربان قلب ندارد، بهتر است که برای او کمک های اولیه را شروع نماید، یعنی برای وی تنفس مصنوعی دهن به دهن بدهید و همچنان بالای سینه آن طبق دستور کمک های اولیه فشار وارد نماید تا قلب دو باره به کار به افتد.
۴- اگر مریض زخم باز و خونریزی دارد، کوشش شود که خونریزی با فشار بسته شود.
++++++++++++++++++++++++++++
تداوی شوک
++++++++++++++++++++++++++++
تداوی شاک در شفاخانه و در تحت مراقبت و کنترول جدی و نظر به سبب آن صورت میگیرد، و لی در جریان انتقال مریض پرسونل سرویس عاجل و هرکس دیگر موارد زیر را باید در نظر داشته باشند:
اولین کار ارزیابی اولیه مریضی که دچار شاک شده است میباشد و اولین اقدام آنها اطمینان از علایم حیاتی مریض میباشد و این علائم اولیه عبارتند از:
۱- باز بودن مجرای تنفسی: ارزیابی این که آیا مریص به قدری بیدار و هوشیار است که خودش بتواند نفس بکشد ویا اینکه چیزی راه دهن یا بینی او را مسدود کرده است و اگر ممکن باشد باز شود.
۲- تنفس: ارزیابی میزان تنفس و این که آیا به مریض تنفس دهن به دهن داده شود ویا از وسایل طبی مانند کیسه هوایی و ماسک اوکسیجن ضرورت دارد.
۳- جریان خون: ارزیابی کیفیت فشار خون و تعیین این که آیا برای رساندن مایع یا ادویه ها جهت کمک به فشار خون به تزریق داخل وریدی نیاز است یعنی کنول گذاشته شود.
۴- اگر خونریزی آشکاری وجود داشته باشد، سعی شود تا آن را با فشار مستقیم کنترل و بسته شود.
۵- برای حصول اطمینان از آن که قند خون مریض پایین نباشد، به یک دستگاه تست قند خون (انگشتی) نیاز است.
۶- بصورت کل تداوی مریص در شفاخانه نظر به سبب شاک آن اجرا می شود.
