25/07/2025
PHẢN ỨNG STRESS CẤP
(Bài viết riêng cho Tạp chí Kinh Tế Sài Gòn, đăng ngày 24/7/2025)
Một buổi chiều cuối tuần, bé Hân* – 5 tuổi – cùng ba mẹ lên xe khách để về quê ngoại. Chuyến đi tưởng chừng bình thường bỗng trở nên căng thẳng khi ba mẹ em tranh cãi kịch liệt với một hành khách khác. Lời qua tiếng lại mỗi lúc một lớn, khuôn mặt người lớn đầy giận dữ, âm thanh như phủ chụp cả khoang xe. Hân ngồi co ro, ôm chặt con gấu bông nhỏ, ánh mắt hoảng hốt. Sau chuyến đi đó, em thay đổi rõ rệt. Về nhà, Hân không còn líu lo như mọi ngày. Em bám lấy mẹ khi đến lớp, hay giật mình bởi những tiếng động mạnh, đêm ngủ mê sảng, lắp bắp kể lại những giấc mơ lộn xộn về tiếng la mắng và người lạ. Gia đình đưa Hân đến khám. Tôi không kê đơn thuốc, mà thay vào đó là một vài hướng dẫn nhẹ nhàng để cha mẹ có thể giúp em an toàn trở lại với thế giới. Một tháng sau, bé Hân dần hồi phục – những cái ôm trở nên dài hơn, tiếng cười xuất hiện trở lại, và em đã có thể tự tin bước vào lớp mỗi sáng.
Tôi cũng từng là người trong cuộc. Một lần đang lái xe với tốc độ 80 km/giờ, tôi bất ngờ gặp tình huống xe phía trước thắng gấp. Tôi kịp phanh, chỉ va nhẹ vào đuôi xe kia, không ai bị thương. Nhưng suốt hai tuần sau, cứ mỗi lần cầm vô lăng, cơ thể tôi lại căng cứng như sắp va chạm lần nữa. Mồ hôi tay rịn ra, tim đập nhanh, đầu óc mơ hồ và phản xạ chậm lại. Tôi biết mình đang bị ảnh hưởng bởi một phản ứng stress – dù lý trí hiểu rằng mình vẫn đang an toàn. Sau khoảng bốn tuần, khi tôi đã đủ thời gian cho hệ thần kinh được “bình tĩnh lại”, những cảm giác đó lặng dần và biến mất.
Một người quen khác của tôi, chị Quỳnh* – 36 tuổi – làm việc trong một tổ chức nhân đạo. Trong một lần hỗ trợ khẩn cấp tại khu vực xảy ra thiên tai, chị đã tận mắt chứng kiến một cảnh tượng ám ảnh: một bé trai nhỏ tuổi thiệt mạng khi lũ cuốn qua căn nhà tạm bợ. Dù đã nhiều năm làm công tác thiện nguyện, nhưng trải nghiệm lần đó để lại trong chị một vết thương tinh thần sâu sắc. Trong nhiều đêm liền, chị không ngủ được, hình ảnh đứa bé cứ hiện về trong tâm trí. Chị né tránh các nhiệm vụ trực tiếp, thường xuyên thấy nghẹn thở khi nghe tiếng nước chảy lớn, hay những âm thanh gợi nhớ đến ngày hôm ấy. Nhờ sự hỗ trợ của đồng nghiệp, chị được nghỉ ngơi một thời gian, thực hành một số bài tập thư giãn đều mỗi ngày. Chị trở lại đi làm bình thường sau bốn tuần.
Ba con người, ba tình huống khác nhau – nhưng đều có chung một điểm: một sự kiện gây sốc, đột ngột, vượt quá khả năng thích nghi của cơ thể và tâm trí. Họ đều trải qua cái gọi là “phản ứng stress cấp” – một trạng thái hoàn toàn bình thường sau khi con người phải đối diện với nguy hiểm hoặc chứng kiến điều khủng khiếp.
Phản ứng stress cấp cách mà não và cơ thể phản ứng với sang chấn, như thể chuông báo động được bật lên toàn lực. Hệ thần kinh tự động chuyển sang chế độ “chống lại hay bỏ chạy” (fight or flight): tim đập nhanh hơn, thở gấp, cơ bắp căng cứng, sự tập trung thu hẹp. Đây là phản ứng sinh tồn cổ xưa, từng giúp tổ tiên loài người tránh được thú dữ hoặc thiên tai.
Nhưng khác với nguy hiểm thực tế, cảm xúc và trí nhớ không thể chỉ cần “tắt” là xong. Dù sự kiện đã qua, não bộ vẫn giữ lại cảm giác như thể mối đe dọa vẫn còn đó. Người bị phản ứng stress cấp có thể xuất hiện các triệu chứng như: hồi tưởng sống động (flashbacks), ác mộng, mất ngủ, lo âu, giật mình, né tránh những thứ liên quan đến sự kiện, khó tập trung, và cảm xúc lẫn lộn như tội lỗi, xấu hổ, tức giận.
Phản ứng này thường xảy ra trong vòng vài phút đến vài giờ sau biến cố, và kéo dài từ vài ngày đến tối đa khoảng một tháng. Trong đa số trường hợp, nếu có môi trường an toàn, hỗ trợ phù hợp và thời gian, người bệnh sẽ tự hồi phục. Nếu sau hơn một tháng mà các triệu chứng vẫn dai dẳng và ảnh hưởng nghiêm trọng đến đời sống, khi ấy, chẩn đoán có thể chuyển thành rối loạn stress sau sang chấn (PTSD) – một tình trạng nghiêm trọng hơn cần can thiệp chuyên sâu.
Điều quan trọng nhất khi hỗ trợ người có phản ứng stress cấp là hiểu và chấp nhận rằng phản ứng đó là bình thường. Đừng thúc ép họ “vui lên” hay “quên đi nhanh chóng”. Họ cần cảm giác an toàn, cần người lắng nghe mà không phán xét, cần một không gian đủ dịu dàng để những cảm xúc rối bời được diễn đạt và xoa dịu. Trẻ nhỏ có thể cần chơi giả vờ, vẽ tranh, hoặc chỉ đơn giản là ngồi cạnh người lớn trong yên lặng. Người lớn thì cần sự công nhận: rằng những gì họ cảm thấy là có thật, và họ không một mình.
Trong nhiều trường hợp, sự hỗ trợ sớm từ gia đình, bạn bè, và môi trường sống là đủ để người bệnh hồi phục. Một số tình huống đặc biệt có thể cần đến tham vấn tâm lý ngắn hạn để giúp họ hiểu rõ phản ứng của mình, đồng thời học các kỹ thuật tự điều chỉnh như thở chậm, viết nhật ký cảm xúc, hoặc luyện tập thư giãn cơ.
Điều đáng quý là: cơ thể và tâm trí con người có khả năng tự phục hồi kỳ diệu – miễn là được đối xử đúng cách. Phản ứng stress cấp là dấu hiệu cho thấy hệ thống báo động đang hoạt động mạnh – nhưng nó không phải là một bản án. Nó là lời thì thầm của cơ thể rằng: “Tôi đã quá sợ. Tôi cần thời gian để tin rằng mọi chuyện đã thật sự qua.”
Hãy học cách lắng nghe tiếng thì thầm đó – ở bản thân và ở người khác.
Bởi có những vết thương không chảy máu, không hiện trên da thịt – nhưng vẫn đau nhói. Có những khoảnh khắc tưởng như đã trôi qua – nhưng tâm trí vẫn kẹt lại ở đó. Và điều tốt đẹp nhất mà chúng ta có thể làm cho nhau, là giúp nhau bước ra khỏi những khoảnh khắc ấy, không vội vã, không phán xét, không bỏ lại ai phía sau.
Không phải ai cũng sẽ cần trị liệu. Không phải ai cũng nói ra được nỗi sợ. Nhưng ai cũng cần được tin rằng mình có thể ổn – theo một cách nào đó, vào một thời điểm nào đó, miễn là được nhìn thấy, được thấu hiểu.
, , ,
TS.BS Phạm Minh Triết
* Tên bệnh nhân đã được thay đổi.
