27/07/2025
Κραυγή απόγνωσης στο χάος
Από το πρώτο άκουσμα για πυρκαγιά στην ορεινή Λεμεσό η αναστάτωση μεγάλωνε στον ίδιο ρυθμό που φούντωνε η φωτιά η οποία δυστυχώς στο πέρασμα της άφησε πίσω της καταστροφή φυσικού πλούτου, υλικών ζημιών, και δυστυχώς θρήνο για ανθρώπινες ζωές. Η ανησυχία των πολιτών μεγάλωνε παράλληλα με το μέγεθος της φωτιάς και δεν άργησαν οι πολίτες να επιρρίπτουν ευθύνες και να ζητούν να τιμωρηθούν ένοχοι και αθώοι με το ίδιο καταστροφικό μένος της φωτιάς που πέρασε. Μια επιτακτική ανάγκη να βρεθεί ποιος φταίει η οποία δεν είναι μόνο πολιτική στάση ή οργή αλλά μια ψυχική αντίδραση στην εμπειρία της κατάρρευσης.
Όταν γνωρίζουμε ότι βρισκόμαστε μπροστά από μια καταστροφή, χάνουμε τον έλεγχο του περιβάλλοντος μας. Η ανάγκη για απόδοση ευθύνης γίνεται μια ψυχική άμυνα απέναντι στο χάος. Ο άνθρωπος αντέχει το άσχημο και το δυσάρεστο αρκεί να έχει νόημα (Antonovsky, 1979), και η ευθύνη που αποδίδεται σε κάποιον δίνει εξήγηση με αποτέλεσμα το τραύμα να νοηματοδοτείται. Επίσης, ο θυμός είναι φυσική φάση του ψυχικού πένθους (Kubler-Ross, 1969) καθώς οι πολίτες θρηνούν απώλειες ζωών, φυσικού πλούτου και περιουσίες αλλά και αισθάνονται να καταρρέουν και βασικές ψευδαισθήσεις όπως ότι το κράτος θα μας προστατεύσει, το σπίτι είναι ένα καταφύγιο και ότι σε εμάς δεν συμβαίνουν τέτοια πράγματα.
Από την ψυχαναλυτική θεωρία γνωρίζουμε ότι οι θεσμοί λειτουργούν για τον πολίτη ως ¨γονικές φιγούρες¨. Όταν αυτές αποτύχουν να προστατεύσουν, ο ψυχισμός αντιδρά με έντονη απογοήτευση, οργή και δυσφορία. Σύμφωνα με τους Freud S. (1911) και Klein M. (1946) σε περιόδους έντονης απελπισίας και αγωνίας το άτομο συχνά χρησιμοποιεί το μηχανισμό της προβολής μεταθέτοντας προς τα έξω την εσωτερική σύγχυση και απελπισία, δύσφορα συναισθήματα που δεν μπορεί να διαχειριστεί και γι’ αυτό τα προβάλει εκτός. Αποτέλεσμα, το κράτος ή οι υπεύθυνοι γίνονται το πρόσωπο που φταίει για όσα δεν αντέχει να φταίνε μέσα του.
Σαν φαινόμενο που παρατηρείται και στα ψυχοδυναμικά ομάδας (Ναυρίδης Κ.2005), όταν επικρατεί έντονη καταπίεση και άγχος εμφανίζεται ο ρόλος του ¨αποδιοπομπαίου τράγου¨. Πρόκειται για συλλογικό μηχανισμό άμυνας στον οποίο ανατρέχει η ομάδα, στη συγκεκριμένη περίπτωση η κοινωνία, προκειμένου να αντιμετωπίσει το παρανοειδές άγχος της, για την κατασκευή του οποίου χρησιμοποιεί τη σχάση, ποιος είναι ο καλός και ποιος ο κακός σε ότι έγινε, όπως και την προβολή. Δεν είναι απλά μια κοινωνική λειτουργία αλλά μια βαθιά ψυχική ανάγκη για εκτόνωση του τραύματος. Γίνεται, όπως αναφέρει ο ανθρωπολόγος Girard R. (1982), ο αποδιοπομπαίος τράγος ένας ένοχος στον οποίο να εκτονωθεί η βία και η κοινωνία να διατηρήσει την ενότητα της.
Στην ουσία, όταν ζητάμε ευθύνες δεν ζητάμε μόνο δικαιοσύνη. Ζητάμε κάποιον να αναλάβει την ευθύνη για την κατάρρευση του κόσμου μας. Μια κραυγή απόγνωσης για να αποφύγουμε το χάος στο οποίο ο κόσμος μας θα καταρρεύσει. Θέλουμε να πιστεύουμε ότι τίποτα δεν είναι χαώδες και γι’ αυτό απευθυνόμαστε στους θεσμούς τους οποίους αισθανόμαστε ως γονείς που μας απογοήτευσαν καθώς με την απουσία τους δεν κατάφεραν να μας προστατεύσουν. Απουσία η οποία σε στιγμές κρίσης, πονάει περισσότερο κι από την ίδια την καταστροφή. Όταν φλέγεται το σπίτι μας, όταν η απειλή για τη ζωή μας είναι πραγματική, ο κίνδυνος αγγίζει τη δομή της ψυχικής μας τάξης. Η κραυγή στο χάος δεν είναι πάρα μια κραυγή για νόημα, ασφάλεια και αποκατάσταση του εαυτού μας στον κόσμο, όπως εμείς θέλουμε να τον βλέπουμε.
Παναγιώτης Προεστός
Ψυχολόγος - Ψυχοθεραπευτής
