http://jireenyagmchu-71-muzu.site/

Dr.Jiregna, Nekemte, Nek'emte (2025)

22/09/2025

Vaayireesii kulkula Tiruu C(Hepatitis virus C/HCV
-------------------------------------------------------------------
HCV 'n vaayireesoota tiruu miidhan keessa Isa tokkoo Fi Ammi(sizi) isaa isaan jiran keessaa Isa xiqqaa fi RNA vaayireesiidha(positive stranded RNA virus)
Dhibee tiruu kan yeroo gabaabatti fooyyaa'uu(acute liver disease) Fi Dhibee tiruu yeroo dheera turu( chronic liver diseases,such as cirrhosis, Hepatocellular carcinoma/HCC),fiduu ni danda'a

Ammam Bababal'atee argama
*******************************
Biyya keenya dabalatee vaayireesiin Kun baay'ee babal'atee argama.Akka addunyaatti namoota miliyoona 115 dhiiga isaani keessatti akka argamu tilmaama.Tilmaaman namoota miliyoona 80 ta'an Dhibee tiruu yeroo dheera turu (chronic liver diseases) itti fideera.
Keessumaa Afirikaa kaabaa,lixaa Fi giddu galeessa Eeshiyaatti biyyoota argaman keessatti ni baay'ata.Waggaatti namoota 700,000 ta'antu dhibee tiruu vaayireesii kanaan dhufuun du'a.

Akkamitti Daddarba
***********************
-Irra caalatti kan daddarbuu dhiigan(,lilmoo qulqul'ina hin qabne fayyadamu,dhiiga osoo hin sakkattasisin dhibamaaf yoo kananame Fi kkf)akka ta'e mirkana'aadha
-ammi gada aana ta'e immoo karaa Wal quunnamtii saalaa daanga hin qabne ykn haadha vaayireesii kana dhiiga ishee keessaa qabdu irraa gara daa'imaatti darbuu ni danda'a.

Namootni vaayireesii kanaaf saaxilamanis:-

-namoota Qorichoota garagaraa yeroo dheera karaa idda dhiiga fudhatan
-namoota HIV dhiiga keessa qaban
-Amala dhaqna isaani tumachu kan qaban
-daa'ima hadha HCV dhiiga keessa qabdu itti dhalatan
-jaalallewwan keessa tokko yoo qabatan ta'e kan biroon saaxilamaadha.

Ittisuuf (preventions).............................................
Talaallii HCV f kennamu waan hin jirreef mala ittiin ofi irraa ittifnu muraasa akka armaan gadiiti ibsameera:-
1.aadaa harka dhiqachuu keenyaa fooyyessuu
2.mala ittiin bulfa ykn meeshalee qara qaban dhabamsifnu fooyyessuu
3.meeshaalee ittin yaalamnu ykn yaallu qulqulluu (sterile) ta'uu isaa mirkaneeffachuu
4.meeshaaalee qara qaban waliin qooddachuu dhiisuu Fi kkf...

Qabaachuu keenyaAkkamitti Beekamaa (diagnosis)
-----------------. -------------------------
1.Mana yaalatti sakatta'insi dhiiga nuuf godhame vaayireesiin Kun dhiiga keenya keessa jiraachuu isaa yoo mirkanaa'e
2.mallatooleen Dhibee tiruu yoo mul'ate kanneen akka:-
-dhadhabbii waan biraatin hin ifne jiraachuu
-dhaqna ho'isuu gad anaa ta'e
-fedhiin nyaata hir'achuu
-dhukkubbii buusawwan lafee
-balaqqamsiisuu
-qamoleen keenya kanneen akka ijaa,hidhii,baruu harkaa,afaan ,gogaan keelloo ta'uu(jaundice)
-garaa dhukkubbii keessumaa gara mirgaa Isa olii Fi garaa dhiita'uu sababaa tiruun size isaa dabaluuf
-dhaqni hiita'uu
-dhaqni hadoodu Fi kkf
Isaan Kun yoo mul'tan Dhibee tiruu Qabaachuu keenya shakkisiisa ta'uu danda'a waan ta'eef gara mana yaala deemuun ilaalamuudha.

Yaaliin nama Dhibee kana Qabaachuu isaa mirkana'eef godhamu
----------- ----------- --------
-mallattoolee mul'taniif gargaarsii garagaraa karaa ogeessa fayyaa nuuf godhamu danda'a waan ta'eef gara mana yaala deemuun gorsa ogeessa fayyaa hordofuu Fi yaalamuu
-dhibee tiruu kan yeroo dheera turu(chronic liver diseases) itti darbeera yoo ta'e oggeeyyiin fayyaa haala Fi sadarkaa dhibichi irra jiru ilaaluun qorichoota vaayireesii kanaaf kennamu(antivirus drugs) nuuf hajajuu danda'u

Hora Bula
By Dr Jiregna Gemechu

10/09/2025

Birraa waqtii ifaa, yommuu itti midhaan ija godhatu
Adaan daraaree yommuu itti bareede mul'atu
Lagaa gamasii wal waamee firri yommuu itti wal iyyaafatu
Kunoo booqaa birraa itti baanerra rabbiin haa galatu.
Isinis bacaqii gannaa dabartanii
Balaa haama irraa waaqaan eegamtanii
Baga Booqa birraa kana nagaadhaan geessanii!

09/09/2025

Har'a Biyyi keenya fiixaan ba'umsa guddaa tokko galmeessiteetti.kunis gargaarsa RABBii fi tattaaffii uummattootni biyyattii hunduu yeroo dheeraa taasiisaa turaniin galma ga'e.

Baga gammddan!

04/09/2025

kulkula Tiruu vaayireesii B(hepatitis B virus /HBV)
--------------------------------------------------
HBV 'n vaayireesoota tiruu huban keessaa isaa baay'ee cimaa Fi beekamaadha.Gosa vaayireesii DNA of keessaa qabuuu Fi akkasumas dhibee kulkula tiruu vaayireesiidhaan dhufu(viral hepatitis) fida.Vaayiresiin Kun 90% dhibee kulkula tiruu kan yeroo gabaaba keessatti fooyyaa'uu (acute viral hepatitis) Fi dhibee kulkula tiruu yeroo dheera turu gara dhibee tiruu olaanatti (chronic liver hepatitis) itti kan jijjiramu fiduu ni danda'a.

Vaayireesiin Kun Ammam babal'atee argama?
**********************************************
Akka qorannoon tokko tokko ibsutti uummatni addunyaa harka sadi keessaa tokko ykn biili'oona 2 itti kan tilmaaman jireenya isaanii keessatti al takko vaayireesii kanan ni hubamu.Isaan keessaa miliyoona 350-400 kan ta'an dhibee tiruu yeroo dheera turu(chronic liver disease) ni qabaatu.780,000 immoo waggaatti dhibee kanan ni du'u.Biyyoota Afirikaa gammoojjii Sahara gadi jiraniif Fi Baha Eshiyaa itti heeddumminan ni mul'ata.Biyya keenya Itiyoophiyaa dabalatee naannolee kanatti irra caalatti yeroo daa'imummaa akka nama qabu Fi ga'eessotni dhibee tiruu yeroo dheera turu qaban 5-10% yeroo daa'imummaa akka vaayireesii kun dhiiga isaaniii seene ragaan dubbata.Irra caalaan ga'eessotni fayya buleeyyii ta'an yoo vaayireesiin Kun dhiiga isaanii seene ji'a ja'a gidduutti qaamni isaanii vaayireesii kana dhabamsiisee bilisa irraa ta'uu danda'uu.Garuu daa'imman keessumaa waggaa 6 gadi ta'an Dhibee tiruu yeroo dheera turutti jijjiramu danda'a.

Qorannoo HBV irratti bara 1980 akka biyyaatti geggeefame Itiyoophiyaa keessatti babal'atee akka jiru beekame ture(10.8%)..

Itiyoophiyaa keessatti gartuun Dhibee kanaaf salphaatti saaxilamuu danda'u jedhaman:-
-Dubartoota Ulfaa
-Ogeeyyiii fayyaa
-Daa'imman mana barnootaaf ga'an(School age childrens)
-Namoota sababaa dhiiga dhabaniif , dhiigni gumaachifameef
-Namoota yaala Dialysis fudhatan
-Namoota Wal quunnamtii saalaa daangaa hin qabne keessatti kufanii jiran ykn hiriyaa walitti dhufeenya saalaa (multiple s*xual partners)baay'ee kan qaban
-Namoota HIV dhiiga isaani keessa jiru
-Namoota kaambii tokkotti walitti qabamanii jiraatan
-Namoota yeroo dheera qoricha karaa idda dhiiga fudhatan (IV drug users)
-dhiirota saala Wal fokkaata waliin Wal quunnamtii saalaa raawwatan(Warra S***m)

Akkamitti Daddarba..................................
Namoota dhiiga isaanii keessa vaayireesii kana qaban irraa gara nama fayyaatti karaa
* Dhiiga
*Dhangala'aawwan biroo qaama keessaa ba'an kan akka dhangala'aa sanyii kormaa(semen),dhangala'aa qaama hormaata dubartii keessaa ba'u keessumaa yeroo Wal quunnamtii saalaa
* Meeshalee yaala,lilmoo vaayireesii kanaan falamen
* Haadha irraa gara daa'imaatti

Vaayireesiin Kun baay'ee kan daddarbu al si'a 100 HIV caala saffisaan daddarbuu danda'a

Akkamitti ittisuu dandeenya
-------------------------------------------
-Qulqul'ina harkaa keenyaa eeggachuu
-Haala ittin waantota qara qabani Fi balfawwan ittin dhabamsiisan fooyyessuu
-Meeshalee yaala sirnaan qulqulleessuu
-Wal quunnamtii saalaa dhaangaa hin qabne hir'isuu ykn dhiisuu
-Lilmoo nama biroo wajjiin qooddachuu dhiisuu
-Namoota saaxilamoodha Jedhaman Fi oggeeyyii fayyaa akka talaallii fudhatan gochuu

Daa'imman irraa ittisuuf
**************************
Daa'imman kamiyyuu erga dhalatanii talaallii vaayireesii kana fudhachuun qabu,Kunis sagaantaa talaallii biyya keenya Itiyoophiyaa EPI jedhamu keessatti hammatameera.Yeroo ammaa daa'imman dhalatanii torban 6,10,14 irratti talaalli kna fudhachuu qabu.Asumaan daa'imman keenya talaalchisuun Dhibee kana irraa haa ittifnuun ergaa keenya.
Iddoowwan vaayireesiin Kun itti heeddummatu itti carraan haadha irraa daa'imaatti darbuu olaanaa waan ta'eef amma danda'ameetti akkuma daa'imni sun dhalateen sa'aa 24 keessatti talaallii kennamiufi akka qabu dhaabbatni fayyàa addunyaa (WHO) ni ibsa

Yoo vaayireesii kanaf saxilamne maaltu nuf godhama(post exposure management)
-----------+++++++++++++++-------+++++
Asitti hubachuu kan qabnu saaxilamuu jechuun vaayireesiichaan qabamuu jechuu miti. Saaxilamuu jechuun dhiigni ykn dhangala'aa qaama kan biroo nama vaayireesii kana qabanii yoo nu tuqee,lilmoo isaan fayyadamaa yoo nuu waraane Fi kkf jechuudha.

Namni tokko erga vaayireesii kanaaf saaxilamuu isaa mirkaneeffatee,sakatta'insi vaayireesii kanaaf nuuf godhamuu qaba.Yoo negativa ta'e ykn vaayireesiin dhiiga keenya keessatti hin argamne yoo ta'e dafnee sa'aa 48 keessatti talaalli akka fudhannu godhama,yoo vaayireesii kana qabaannee ykn positive ta'e immoo gara wala'aansa Dhibee kanaaf nuuf godhamuutti akka deemnu taasifma jechuudha.yoo lilmoon waraanamuu ykn madaa'uu ta'e iddoo madaa kanaa battalumatti saamunaa Fi bishaaniin miicamuu qaba.

Haati yoo Dhibee vaayireesii tiruu B yeroo dheera turu yoo qabaatte:-
1.daa'imni sun erga dhalatee sa'aa 24 keessatti talaallii vaayireesii kanaa fudhachuu qabdi
2.immunoglobin Hepatitis B fudhachuu qabdi
Dr Jiregna

01/09/2025

Hancufni/gororri Afaanitti bay'achuu haadholii ulfaa (Sialorrhea gravidarum)
*****************************
Rakkoo kanaaf akka sababaatti kan kaa'aman:-
1.Jijjiirama hormoonii qaama yeroo ulfaa uumamu
✓Fkn-Istiroojiniin dabaluun akka xannachi hancufaa hancufaa maddisiisuuu isaa dabalu godha
2.Balaqqamsiisuu cimaa yeroo ulfaa mudatu
✓Yommuu balaqqamsiisaan baay'atu hancufni omishamu ni dabala,kunis sababni isaa hancufni beezawaa waan ta'eef asiidii balaqqama waliin qoonqootti achi as ol dhufu nituraliyizii gochuun asiidichi akkka qoonqoo hin miine gargaara.
3.Liqimsuun hir'achuu isaa(reduced swallowing)
✓yeroo ulfaa garaan ammaachuu(nausea) fi balaqqamsiisuun waan jiruuf yeroo gororri ni tufama malee yeroo bay'ee hin liqifamu,Kunis omisha isaa akka dabalu godha
4.Asiidin qoonqoo itti asii ol faca'uu fi laphee gubaa
✓hormooniin Istiroojinii dabaluun cufaa qoonqoo(gastroesophagus isfenicter) fi garaacha gidduutti argamu akkka laafu taasiisa,kun immo asiidin garaachaa qoonqootti akka ol faca'u godha,sana nituraliyizii gochuuf hancufni bay'inaan madda jechuudha
5.Qulqullina afaanii fi Ilkaanii eeguu dhabuu
6.dhiphinaa fi sodaa ulfaa waliin wal qabatee jiru
7.yeroo tokko tokkos sabani isaa beekamuu dhabuu danda'a .

Ittisuuf
*******
Waanti kun yeroo hundaa ittifamuullee waan danda'amu yoo ta'uu baate,malli ittiin hir'isan baay'een immoo ni jiraata:-
1.balaqqmsiisa cimaa sirriitti yaalamuu
2.Haala soorataa sirreeffachuu
✓xiqqeessinee amma ammaa fudhachuu
✓nyaata gogaa jidhinsa baay'ee hin qabne fayyadamuu
✓soorata keenya keessa balaqqamsiisa kan nutti kaasu dhiisuu
2.Haala jireenya sirreeffachuu
✓Boqonnaa ga'aa gochuu
✓waanta foolii isaa ol ka'aa ta'e ofirraa fageessuu
✓qilleensaa qulququlluu(fresh air) bakka jiru jiraachuu
✓erga nyaata nyatame daqiiqaa 30 f ciisuu djiisanii taa'uu
4.qoricha mana yaalatii nuuf kenname sirnaan fudhachuu
5.Qulqullina afaanii fi naannoo afaanii eeguu
✓Ilkaan yeroo yeroottii qulququlleeffachuu
✓erga waa nyaatnee osoo Bishaanin hin lulluqqatiin hafuu dhiisu
✓Rakkoon Ilkaanii jiraannaan dafanii yaalamuu
5.Asiidii qoonqoo itti ol faca'u ittisuuf
✓Tiraasii fayyadamnee Mataa keenya ol qabatnee rafuu
✓nyaata nyaatnee sa'aa 2-3 osoo gara hirribaa hin dhaqiin turuu
6.Kan biroo:-
√Maastikaa baay'ee sukkaaraa of keessaa hin qabne halanfachuun gororri akka liqimfamuuf gargaara
√Karamellaa jabaata sukkaaraa baay'ee hin qabne xuuxuunis akkasumas
√bishaan of irraa osoo hin fageessiin xiqqoo xiqqoo liqimsuu
√Dhiphina fi sodaa yeroo ulfaa ofirraa fageessuu
*Rakkoon kun cimaa fi jiruuu keenya har'aa boori irratti dhiibbaa uuma yoo ta'e doktora keessan haasofsiisaa.
Galatooma
Dr Jiregna Gemechuu

30/08/2025

Balaqqamsiisuu cimaa fi fedhiin nyaata hir'achuu haadholii ulfaa
(Hyperemesis gravidarum/HEG)
*********************************
Balaqqamsiisaan darbee darbee fi fedhiin nyaata hir'achuu haadholii ulfaa 90% ta'an keessatti ji"a sadan jalqabaa ni mul'ata.Garuu haadholiin ulfaa'an muraasni kan 0.3%-3% ta'an balaqqamsiisaa cimaa(HEG) fi fedhiin nyaata dhaabuun ji'oota jalqabaa keessumaa ji'a Lamaan jalqabaa kan bay'ee ammaatu ta'uu ni danda'a.Kunis hanga yaala qorichaan taasifamuun fooyya'uu diduttii fi yaala isa dhumaa ulfaa dhaabsiisuu/ baasu fi gara fuulduraattis akka ulfaa'uu hin qabne dhorkamanitti ga'uu danda'a.

HEGf kan saaxilamuu:-

✓Haadholii Mataa dhukkubbii haamaa yeroo dheera(migraine )qaban
✓Geejibaan yommuu deemaan balaqqamsiisaa kan qaban(motion sickness)
✓Amala dhandhama ykn foolii adda baasu isaanii olaana kan ta'e(supertaster)
✓Ulfi isaanii lakkuuu fi isaa ol(3,4...) yoo ta'e
✓ulfichi Fayyaa miti ykn kan boca ykan lubbuu hin qabne(hydatid mole)
✓Ulfichi ulfaa jalqabaaa yoo ta'e
✓Dhibee garaachaa warra qaban
✓Maatii keessaa haati ykn Obboleettin kan qaban yoo ta'e

Sababni HEG Maalii?

•sababani rakkoo kanaa hin beekamu,garuu tiyooriiwwan tokko tokko akka jedhan itti:-
√Dhiphina(stress) fi sodaa(anxiety) ulfa waliin wal qabatu
√Jijjiirama hormoonii qaama keessaa ulfa waliin wal qabatee dhufu rakkoo kanaaf saaxiluu danda'a jedhu
Fkn °hormoonii Istiroojinii fi perojestiroonii dabaluun maashaalee keessoo qaama(smooth muscles) akka dhisatan(relax) godha,kun ammo nyaatni yeroo dheera garaacha keessa akka turu taasiisuun balaqqama fida.
°Hormonii ' human chorionic gonadotropin/hCG'jedhamu ji'a sadan jalqabaa baay'ee dhiiga keessatti ol ka'a.
√hir'ina soorata vitamini kan Akka zink,vitamin B6 walinis wal qabataa jedhu

Mallattooleen HEG Maalii?
**************************
✓itti fufinsaan balaqqamsiisuu
✓fedhiin nyaata dhabamuu
✓ulfaatinni qaama hir'achuu
Mallattooleen kun kan eegalan torban ulfaa 5-6 gidduutti, baay'ee hammaata kan ta'u torban 9ffaa irratti,isa booda torban 16-20 gidduutti hir'achaa dhufa.gara 15-20% hanga ji'a 8ffaa turuu danda'a,5%kan ta'an immoo hanga da'umsaatti qabaachuu danda'u

Miidhaa haadha irratti
**********************
√ulfaatinni qaama baay'ee hir'achuu
√Goginsa/Bishaan dhabuu qaamaa(dehydration)
√Hanqina vitaminoota fi rakkoo madaalli albuudota qaama keenyaaf barbaachisoo ta'anii
√Yommuu humnaan balaqqaman babbaqaaquu qoonqoo fiduun rakkoo birootiif saaxilamuu fida
√dhiphina(stress)
√Nyaata waan hin nyaatneef osoo hin yaalamiin yoo turan acidiin(ketoacidosis) dhiiga keessatti bay'achuun miidhaa geessisu danda'a

Daa'iima irratti
********
√ulfaatinni daa'ima dhalatuu xiqqqaa ta'uun ala miidhaa biroo geessisu hagas mara hin qabu.
Ittisuun ni danda'ama?
**************
•Malli ittiin ittisan hin jiru, garuu vitamin 'folic acid' jedhamu osoo hin ulfa'iin dura fi erga ulfa'anii fayyadamuu ni hir'isa.
•Furmaanni inni guddaaan yommuu dhibeen kanaan qabaman osoo ofirraa hin tursiisiin atattamaan mana yaala deemuun yeroottii yaala argachuudha.Sababni isa yoo osoon yaalamiin turame miidhaa geessisu danda'a waan ta'eef.

Ofuma ofiin manatti wantii gochuu danda'an jiraa?
***********
©Haala soorataa
°nyaaata xiqqoo ta'e amma amma fudhachuu
°Nyaata zayita,coomaa fi qimaamii itti baay'atu dhiisuu
°Buna dhuguu dhiisuu
° vitaminii garaagaraa fudhachuu
°Ilkaan soorataa booda qulqulleeffachu
°Nyaata akka nyaatneen ciisuu dhiisuu
°nyaata namni biraa akka nuuf hojjetu gochuu ofii hojjechuu dhiisuu
©Qoricha balaqqama dhorku mana yaala nuuf kenname fudhachuu.
Namoota keessaan gaaffii na gafattaniif amma tokko deebii isinif ta'a jedheen yaada

Galatooma
Dr Jiregna Gemechuu

27/08/2025

Dhukkubbii Yeroo walqunnamtii
saala(Dyspareunia)
*********************
Hiika:Dhukkubbii walqunnamtii saalaa dura,yeroo walquunnamtii saala fi walqunnamtii saala boodaa namatti dhaga’amu jechuudha
•Rakkoon kun dubaraa fi dhiirotas ni mudata,garuu irra caala kan inni mudatu dubartoota.
•Dubartoota keesaatti dhukkubichi keessoo qaama saalaa(inside the va**na) ykn irra keesa qaama saalaa(on the v***a) ta’uu ni danda’a.
•Dhiirota keessattis dhukkubbich qaamota naannoo qaama saalaa jiran(rectum) ykn qaama saalaa irra(pines,testicle or scoratum) ta’uu ni danda’a.

Sababootni Maali?
*******************
Dubartoota irratti:-
_________________
1. Da’umsa Booda:-Dubartootni erga da’anii torbanoota ykn Ji’oota bay’eef yeroo walqunnamtii saala dhukkubbin itti dhaga’amuu danda’a
2. Keessoo gadameessaa irratti qaamni(tissue) biraaa uumamuu,inni kun sababoota garaagaraan ta’uu danda’a(afaan fayyaatiin:Endometriosis jedhama)
3. Gogiinsi keessoo qaama saalaa dubartootaa(va**nal dryness):-kana kan fiduu danda’u
✓Dubartootni umuriin isaanii ga’ee yeroo marsaan laguu dhaabbatu(Menopauses)
✓Osoo walqunnamtii salaaf of hin qopheessin ykn miirri wal qunnamtii saalaaf qaban hin ka’iin walqunnamtii saala raawwachuu(Not being aroused or excited before s*x)
4. Infekshinii qaama saala dubartootaa fi afuuffee fincaanii(infection in the va**na or Bladder)
5. Dhibeewwan gogaa qaamaa naannoo qaama saala dubartootaa
6. Walitti dhufeenyi gaariin cimdiwwaan lamaan gidduu jiraachuu dhabuu(Bad feeling about a partner or the relationship).
7. Qoricha qusannoo maatif oolu kan afaanin fudhataman (Birth control Pills)
8. Duraan dhukkubbiitu jira tanaan akka itti fufutti of amansiisuu ykn yaaduu( a painful experience in the past)

Dhiroota irratti…..

1. Infekshinii garaaagaraa
fkn-
√infekshinii xannacha pirostatii kan afuuffee fincaanii gaditiiargamu
2. Dhukkuboota walqunnamtii saalan daddarbaniin hubamuu
3. dhibee gogaa naannoo qaama saalan hubamuu.
4. Walitti dhufeenyi gaariin cimdiwwaan lamaan gidduu jiraachuu dhabuu(Bad feeling about a partner or the relationship).

Rakkoo kanaaf Ogeeyyii fayyaa mariisiisuun ni danda’amaa?
✓ = eeyyeen ni danda’ama
•Qorannooleen rakkoo kanaaf taasifaman ni jiru?
✓=Eeeyyen
-Ogeeyyiin fayyaa waan itti himattan irratti hunda’uun Qorannoo qaama(Physical Examination) fi kan labiraatoorii taasiisuun isaa booda sababa rakkoo kanaa adda baasuun yaala barbaachisaa isiniif taasiisu.
-Sababni rakkichaa infekshinii dha yoo ta’e qorichoota garaagara,isinif ajaju
-sosochii qaama(physical therapy) akka maashaaleen naannoo qaama saala jiran akka dhisatan(loosen) ta’an ,akka hojjettaniillee isinif hajajuu danda’u
- Sabaaban rakkichaa yoo walitti dhufeenyi gaariin cimdiwwaan lamaan gidduu jiraachuu dhabuu(Bad feeling about a partner or the relationship) dha yoo ta’e Gorsa ga’aa(Counciling) ogeessa dhimmi isaa ilaaluuun isinif ajajamuu danda’a
- Sabani rakkoo sanaa Keessoo gadameessaa irratti qaamni(tissue) biraaa uumamuu(Endometriosis) yoo ta’e yaalii baqaqsaanii hodhu(surgery) isinif hajajamu danda’a

Galatooma dubbiftanii like, comment, warra kanaaf share waan gootaniif
Dr Jiregna Gemechuu

25/08/2025

Amanamummaa qabaachuu fi Fayyaa!
*************************************
Amanamummaan walitti dhufeenya namoota waliin qannu,dhunfaadhanis ta'e karaa dhimma hojiitin baay'ee barbaachisaa fi isa dhimma ijoo ta'ee dha.Amanamummaa kan jal'atu namoota qofa miti,Uumaan keenya illee amanamumma nurraa barbaada.

Amanamummaa jechuun maal jechuudha?

✓gochi fi dubbiin waliin deemuu(reliability)
✓Walitti dhufeenya qabnu keessatti dhuga dubbeessaa fi iftoomina qabaachuu fi waan dalagnu tokko namni bakka nu hin arginettillee namusaan dalaguu(Honesty & integrity)
✓Namootni dandeetti fi muuxannoo nu'i qabnu amansiisaa fi itti gafatamummaa keenya bal'achuu danda'u keenya amansiisaa ta'uu(Competency)
✓dhoksaa(icciitii) namoota eeguu(confidentiality)
✓nama hunda osoo wal hin caalsiisin wal qixa simachuu/keessummeesauu(Fairness & justice)
✓Yaada namoota(Opinions),miira(feeling) isaanif iddoo kennuun kabajaan dhaggeefatne waliif galla yoo ta'e(Respect)

Amanamummaa Akkamitti qabaachuu dandeenya?

1.Amala ofii gara isa gaarii ta'e itti jijjiiraa,geedderamaa deemuu
2.Waan Nan hojjedha ykn Nan raawwadha jennee tokkoo xiqqoo haa ta'u guddaa,amanamummaan waan xiqqoo irraa ka'a waan ta'eef raawwachuu qabna.
3.Haala iftoomina qabuu fi waan gochuu dandeenya irratti qofaa Akka raawwachuu dandeenyu namoota waliin walii galuu
4.Dandeettii fi muuxannoo qabnu irratti beekumsa ga'aa qabaachuu
5.itti gaafatamumma nutti kenname sirnaan ba'aachuu

Faayidaan isaa maalii?
√Walitti dhufeenya cimaa uummachuuf
√Namoota dhiibbaa uumu danda'an taana:-
°namootarraa kabaja arganna
°Yoo gorsine nu dhaga'u
°hawaasa keessatti simanna gaarii qabbatna.
√jireenya hawasumma gaarii ummatna sun immoo namoota Waliin hojjechuu,wal tumsuuf gargaara
√Carraa argachuuf
√Gammchuu,boqonnaa Sammuu argachuuf
√Namootni nutti akka hin gufatneef
√sadarkaa itti aanutti guddachuuf

Waantootni amanammaa miidhan maal fa'ii?

✓Sobuu
✓Waadaa raawwachuu dadhabuu
✓Iccitti qabachuu dadhabuu
✓Mudaa nama isa kan biraa dhoksuu dhabuu
✓Amala badaa qabaachuu
✓iftoomina dhabuu
✓dadhabina nama tokkoo nama isa kan biratti haasa'uu
✓Of caalsifachuu(selfishness)
✓Dogogora ofiif nama kaan komachuu
✓Carraa nama kaanii ofii fudhachuu

Dhiibbaa amanamuummaa dhaabuun fayyaa keenya irratti qabu

1.Fayyaa Sammuu irratti
•Dhiphina Sammuu fi sodaa
•Ofitti amanamummaa dhabuu fi Akka waan waa'ee hin baafneetti of ilaaluu
•Mukuu/Depression
•waan tokko irratti xiyyeeffachuu dadhabuu fi dandeetti waa yaaduu,yaadachu fi xinxaluu hir'achaa dhufuu

2.Fayyaa Qaama irratti
√Dhibee dhiibbaa dhiigaa
√Dhibee Onnee
√Immuunity(humni ittisa qaama) gadi bu'uun infekshinii garaagaraaf saxilamuu
√Dhibee garaachaa fi dhukkubbii Garaa yeroo dheera(irritable bowel syndrome)
√mataa dhukkubbii yeroo dheera
√irriba dhabuu
√Araada(suusii) waantootaaf saaxilamuu
√Dhukkubbi qaama yeroo dheera( buusan lafeettii,mashaa)
Yaada fi gaaffii yoo jiraate comment jalatti barreessaa

Galatooma
Dr Jiregna Gemechuu

24/08/2025

Dhibee kulkula tiruu vaayiresii A(Hepatitis A virus(HAV)
………………………………………

HAV 'n Vaayiresii RNA of keessaa qabu ta’ee kan maatii ‘pikonaavaariidee’ jedhamu jalatti qoodamudha.Amalli addaa dhibee vaayiresii kanaa,ofii isaan deebi’ee fooya’uu fi dhibee tiruu yeroo dheeraa(chronic liver disease) fiduu dhabuu isaati.
si’a takkaa yoo vaayiresii kanaan qabaman qaamni namaa madiinummaa argachaa vaayiresii kana ittisu qaama keessatti uumama.Kanaafuu si’a lammaffaa carraan vaayiresii kanaan qabamuun gadi aanaadha.

Ammaam babal’atee argama?
------------------------------------
HAV’n weerara dhibeewwan faalama nyaataa fi bishaaniin dhufaniif sababa ta’uu ni danda’a.Addunyaa irraa waggaatti namoota miliyoona 1.4 dhibee kanaan ni hubamu,kunis biyyoota guddataa jiranii fi qulqullinni naannoo isaanii eeggachuu irratti laafa ta’an keessatti baay’inaan mul’ata.Biyyoota kana keessaatti daa’imman kulkula tiruu(infekshinii tiruu) n miidhaman keessaa 80%-90% HAV tiin ta’uu fi daa’imman kana keessaa 90% kan ta’an umurii waggaa 10 fi isaa gadi ta’anidha.

HAV’n Akkamitti daddarba?
----------------------------------------
✓Tuttuqqaa balfaa gara afaanii(feco-oral)
✓tuttuqqaa nama vaayiresichaa qabuu waliin qabaachuutiin
✓Soorataa fi bishaan qulqulluu hin taane ykn vaayiresii kanaan faalame fayyadamuudhaan.

Dhibe kanaaf kan Saaxilaman
----------------------------------------
1.Namoota umuriin jaaran(old ages)
2.Daa’imman naannoo/mana qulqullinni isaa laafa ta’e jiraatan
3.Namoota bakka tokkotti gobbatanii jiraatan:-FKN-
√kaampii waraana
√mana sirreessaa
√Kaampii baqattootaa
√giddu gala yaala sammuu keessa namoota jiraatan
√ogeessota fayyaa fi kkf

Mallattoolee Dhibee HAV
-----------------------
✓irra caalatti dhibeen kun daa’immaan keessatti mallattoo agarsiisuu dhiisuu danda’a ykn mallattoolee salphaa hanga cimaa ni agarsiisa.
✓ga’eessota keessatti immoo 70% mallattoo ni agarsiisa
**mallattooleen kunis:-
°Ija, afaan,fi gogaan qaamaa keelloo ta’uu
°Tirun hangi isaa dabaluu ykn dhiita’uu
°Qaama ho’isuu
°garaa dhukkubbii,keessumaati gara mirgaa gara olii fi,garaa kaasaa
°Ol deebisaa ykn balaqqama
°mataa dhukkubbii fi kkf

Akkamitti Beekama(Diagnosis)
----------------------------------
✓mallattooleen armaan olii yoo jiraatan shakkuu dandeenya;sababni isaa mallattooleen kun kan Dhibee biraallee ta'uu waan danda'aniif
✓mana yaalaatti sakatta’insi godhamee ,qaama keessatti madiinumaa argachaa kan dhibee kanaan lolu ykn ittisu(Anti-HAV IgM aniti body) ykn RNA ‘n vaayiresii kanaa qaama keessatti yoo argame;-qorannoon kun ammaaf biyya keenya keessatti iddoo(dhaabbata fayyaa) baay’ee keesstti hin argamu.
-Inzaayimoota tiruun maddisiisu kan transaminees(ALT,AST,ALP) jedhaman dhiiga keessatti ammi isaanii yoo ol ka’e/dabale-tiruun miidhamuu agarsiisu

Akkamitti Ittisuun Danda’ama?
------------------------------------
✓Erga mana fincaanii fayyadamnee osoo nyaata qopheessuu hin eegaliin fi nyaaata nyaachuun dura harka saamunaa fi bishaaniin sirritti dhiqachuudha
✓Nyaata sirriitti bilcheessuu fi osoo baay’ee hojjetamee hin turiin nyaachuu
✓Bishaan dhuguun dura qulqul’ina isaa mirkaneeffachuu
✓Fuduraa fi muduraaa yommuu fayyadamnu quncisuu fi bishaan sirrii ta’een miicuu
✓Bishaan dhugaatii qulqulluu ta’ee fi mala ittin balfa dhabamsiisan ga’aa fi mijataa uummataaf akka dhiyaatu gochuu(bulchitootaaf)

Yaala HAV (treatment of HAV)
----------------------------------------
√qorichi dhibee vaayiresii kanaaf kennamu ammaaf hin jiru,kanaafuu mana yaala deemuun gargaarsaa fi yaala mallattoolee dhibeen kun fiduuf ta’u(symptomatic & supportive therapy) gorsa ogeessota fayyaa fudhachuun yaalamuudha.

Galatooma
Dr Jiregna Gemechuu

17/08/2025

Araada (addiction)
………………………
Araadni dhibee baay’ee wal xaxaa fi dhukkuba yeroo dheeraa turu(chronic disease) kan sammuu miidhu kan amala hin barbaachifne miidhaa qabaachuu isaa utuu beekaanii diqiin/dirqamaan keessa jiraataniitti nama geessuudha.
Amala Araada ijoo ta’an
1.Ni dirqamsiisa:osoo hin jal’atiin murtoo waantoota(substances) ykn amaleeffannaa badaa tin (bad behavior)qabamu
2. To’achuu dadhabuu(loss of control):Ammaata waantoota(saubstances) fayyadaman ykn amaleeffanna badaa daangessuu ykn dhiisuu dhadhabuu
3. Osoo miidhaa isaa(fayyaa ,walitti dhufeenya,hojii,fayinaansii fi kkf )beekanii itti fufanii fayyadamuu
4. Amaleeffannaa badaa ykn waantoota sana karaa itti argachuu danda’an mala dha’uu ,wa’ee isaa yaaduu
5.itti baruu(tolerance):wanta sana ykn amaleeffannaa sana fayyadamuun bu’aa inni fidu sanatti waan of barsiifameef yeroo hundaa bu’aa sana irratti xiyyeeffachuun waanta sana ykn amaleeffanna sana baay’isanii fayyadamu osooma midhaa isaa beekanii.
6. Waanta fayyadaman sana yoo dhiisan ykn yoo hir’isan mallattolee xiinsamuu ykn qaama irratti mul’ata(withdrawal symptoms)
7. Preocupation (yeroo bay’ee isaa waa’ee waanta kanaa yaaduu irratti dabarsu,keessumaa yoo dhaban,akkamitti akka argatan,eessatti akka fayyadaman,akkasumas miidhaa isaa waan beekaniif akkamitti akka dhisuu dandaa’anillee baay’ee itti yaadduun yeroo isaanii fixu.
8. Hojii isa kaan dhiisuu:jireeenya hawasummaa keesatti hirmaachuu,hojii isaanii,bashannanuu ni hir’isu.
Gosa dhibee Araada(types of addiction)
…………………………………………………………
Gosa 2 tu jira –Araada waantoota fi araada amalaa
1. Dhibee araada wantootaa(substance Addiction)
Isaanis:-
-dhugaatii alkoolii,
_-qorichoota oppoyid jedhaman kan akka heroyin,
-dhukkubbi obsiisiisuuf mana yaalati kan kennaman (morfin,petidine,tramadole,fi kkf)
-siyeessitoota akka kooken,methamphetamine
-kanabis
-Nicotine-keemikala timboo keessatti argamu,kan araada qabsiisudha
-Cathinone & cathine-keemikaalota caatii keessatti argaman kan araada qabsiisan
kan araada qabsiisanidha.
2. Dhibee araada amaleeffannaa(behavioral addiction)
Isanis :-
-qumaara taphachuu
-tapha(game) addaa addaa
-interneetii/midiyaa hawaasaa
-pornography/vidiyoo wal quunnamtii saala ilaaluu fi wal qunnamtii saala(s*x)
-amaleeffanna nyaata tokko tokko
-amaleeffanna waa bituu,uffata haa ta’uu kan biraa
Maaaltuu araadaaf nama saaxila
…………………………………………………
Araadni bu’aa walitti dhufeenya wal xaxaa waantotni sadii waliin qabaniiti
1. sanyii/qacceen waanta sanaaf saxilame(genetic predisposition)
-sanyii/maatii keessa dhibee kana namni biraa kan qabu yoo ta’e carraan dhibichaan qabamuu ni dabala,akkasumas genetic factors/sanyiin akkaata sammuun waantota ykn amaleeffannaa tokkoof deebi kennu irratti dhiibba ni qaba.
2. Waantota nannoo nama sanaa jiran gara kanatti akka galu haala mijeessan(environmental factors)
-dhiibbaa hiriyaa
-jireenya dhphinaan guute jiraachuu fi madoo xinsaamu qabaachuu
-deggersa hawasummaa dhabuu
-iyyummaaa
-waantota ykn amaleeffanna araada nama qabsiisan naanoo bakka jireenya yoo jiru ta’e ykn salphaatti kaan argatan yoo ta’e
3. Haala guddina/ka’umsa nama sanaa(developmental factors)
-ijoollummaan dursanii waantoota ykn amaleeffannaa araada nama qabsiisan kanaaf saaxilamuu
-daa’imni gad-dhiisitti yoo guddisan si’a tokko waantota kanaaf saaxilamnaan carraaan dhiisuusaati gadi aanaadha.
Dhiibbaan araada maali?
1. Fayyaa Qaamaa irratti
-qaamoleen keessoo namaa miidha(somba,onnee,tiruu fi kkf)
-carraa infekshiniin qabamuu dabala
-Hanqina nyaataaf nama saxila
-dhukkubbii qaamaa yeroo dheeraa(chronic pain)
-Jeeqamuu hirribaaa
-du’a(doozii amma qaamni danda’uu ol fudhachuun du’aatiif nama saaxila)
2. Fayyaa sammuu irratii(Mental health)
-mukuu(depression)
-sodaa(anxiety)
-dhibee saayikosisi(psychosis)
-of ajjeesuuf yaaduu(suicidal ideation)
-daandeetti yaaduu,waa kalaquu,baracchuu gadi bu’aa ta’a
3. Walitti dhufeenya irratti(on relationships)
-yeroo hunda maati fi hiriyoota waliin walitti bu’u,wal lolu
-qofaatti adda of baasuu
-miira shakkii fi nama kamuu amanuu dadhabuu
-bultii diiguu ykn adda ba’uu
-daa’ima dagachuu(child neglect) ykn daaa’ima dhiibbaa gar malee irraan ga’uu (child abuse)
4. Fayinaansii irratti
-Hojii ofii dhabuu
-hojii waan dhiifamuuf galiin ni xiqqaata
5. Itti gaafatamummaa seeraa
-yakka garaa garaa irratti carraan hirmaachuu ol aanaadha,kaanafuu yeroo isaanii baay’ee manaa hidhaatti fixu.
Dhibeen Kun Yaala ni qabaata?
Eeyyee mana yaala deemuun ogeessa dhimmi isaa ilaallatu waliin wal qunnamuun mariyachiisuun furmaata ta’a.
Galatoomaa
Dr Jiregna Gemecchu

15/08/2025

Buna Dhuguun qaama keenya irratti dhiibba ni qabaa?
******************************
✓Eeyyee dhiibbaa nii qabaata
•Haala fayyaa keenya,hanga nu'i guyyatti fayyadamnuu fi haala qaamni keenya deebii bunaaf kennu(sensitivity of our body to the coffee) irratti hundaa'uun dhiibbaa isaa karaa Lamaan ilaaluu dandeenya.Inni tokko qaama keenyaaf bu'aa kan qabu(positive impact),kan biroon immoo miidhaa( negative impact) inni qaama keenya irraan geessisudha

Bu'aa isaa:-

1.Akkuma namni hunduu beeku sammuu keenya siyeessuuf
2.dadhabbii hir'isuu
3.waan hojjennu tokko irratti xiyyeeffachuu nu dandeessisa
4.miirri gaarii akka namatti dhaga'amu gochuu
5.Dhiigni ujummoo dhiigaa keessa dafee qaamoota hundaa akka qaqqabu godha
6.Goginsa garaa ni hir'isa
7.Coomni(fat) qaama keessatti akka hin kuufamne dafee gara annisatti akka jijjiramu taasiisuun ulfaatinni qaama akka hir'atu gochuu danda'a
8.dhibeewwan akka sukkaara, Alzheimeri fa ni hir'isa
9.Kemikalota qaama keenya keessatti yommuu wal nyaatinsi keemikaala uumamu omishaman(Oxidants) kan seeli qaama keenyaaf immoo summi ta'an dhibee garaagaraa kan akka kaanserii fiduu danda'an ni balleessa ykn ni hir'isa

Miidhaa isaa amma tokko...
1.yoo bay'ifne Sammuu keenya jequu (jitterness) danda'a
2.Dhiphina sammuu (anxiety)
3.Hirribni keenya jeeqamuu ykn irriba dhabuu(insomnia)
4.yeroo hunda baayisani kan dhugan yoo ta'e,dhiibbaa dhiigaa ol kaasuuf fi dha'annaa Onnee dabaluun Dhibee onneef ille haala inni itti nama saaxilu ni jira
5.Acidiin garacha bay'inaan akka maddu gochuun ,laphee gubaa nutti fiduu danda'a, akkasumas namoota Dhibee garaachaa qaban itti ammeessuu danda'a
6.Araada nu qabsiisu danda'a, yommuu buna dhabnutti,mukaa'uu ,Mataa dhukkubbii ,dhiphinni Sammuu nutti dhaga'amu danda'a

Walumaa galatti bunni irra caala namootaf ni sifa'a, namootni Dhibee tokkoyyuu hin qabne guyyatti sinii ykn minjaala 3-4 gadi yoo dhugan fayyaa isaniif gaariidha,dhiibbaa hagas mara waan fidu miti. Garuu keessa keenya dhaggeeffachuun gaariidha,dhiibbaa hooma nurratti fidaa hin jiru taanaan itti fufnee dhuguun ni dandeenya,miidhaa nutti fidaa jira taanaan hir'isuu ykn dhiisuu ni dandeenya,
Haadholii ulfaaf baayisani Dhuguun hin gorfamu
Namootni dhibeewwan garaagaraa kan akka dhiibbaa dhiigaa,dhibee Onnee,Dhibee garaachaa qaban gorsaa fi ordoffi ogeessa fayyaa isaan barbaachisa

Bunaa fi Nagaa hin dhabiinaa!

Dr Jiregna Gemechuu

Dr.Jiregna

22/09/2025

10/09/2025

09/09/2025

04/09/2025

01/09/2025

30/08/2025

27/08/2025

25/08/2025

24/08/2025

17/08/2025

15/08/2025

Address

Website

Alerts

Contact The Practice

Shortcuts

Share

Category