Dr.Jiregna

16/11/2025

Inaaffaa(Envy)
------------------
1.Inaaffaan miira jibbaa namni biroon nama sana caalee argamuu ykn waan namichi qabu,ofii kan hin qabne(Fknf :fixaan ba’umsa,qabeenyaa ,angoo fi kkf) hawwuu irraan kan ka’e namoota keessatti kan uumamudha.
2.Inaaffaan inni biraa immoo afaan ingiliffaan isa ‘Jealousy’ jedhamudha.Inni kun nama jaallannu tokko ykn jaalalle keenya walitti dhufeenya waliin qabnu akka hin dhabne barbaaduu keenya irraa kan ka’e nama kan biroo waliin walitti dhufeenya isa nu waliin qabdu/qabu sana nama biraa waliin uumuu danda’a/dandeessi ta’a jennee yaaduun miira sodaa nu keessatti uumamudha.
Mee ammaaf isa 2ffaa kana dhiifnee isa jalqabaa haa ilaallu
Maaltuu inaffaan(Envy) akka nama keessatti uumamu godha
1. mataa ofii nama kan biroo waliin dorgomsiisuu(comparison)
Inaaffan kan nama keessatti jalqabu yommuu nama biraa waliin ofii keenya wal bira qabuu jalqabnudha.Kun immo yeroo hundumaa waan arganne osoo hin taane waan hin qabne irratti akka xiyyeeffannu nu taasiisa,kun demee demee sammuun akka nu dhukkubu taasiisa(miira dhukkubbii fida )
2. Ilaacha ofiif qabnu gadi bu’aa ta’uu(low self-esteem) fi Sodaa ofiif qabnu
Sodaa kessoo ofii: inaaffaan nama dhukkubsa, sababni isaa fiixaan ba’umsi nama isa inaafamuu isaa inaafu nagaa dhoorkata,Fixaan ba’umsi isa itti inaafamuu inni inaafu ofii isaa akka kufaatii keessa jiru itti of fudhata.Yeroo baay’ee namni ofitti amanamummaa hin qabne ykn namni ofii isaa baay’isee ceepha’u inaaffaa hamaa keessatti kufuu isaa hin oolu,sababni isa tilmaama inni ofiif kenne kana nama biraa gaditti,nama isa kaan ofi irra caalsiisee waan ilaaluf,
3.Haqaa fi wal qixxummaan dhibuunis inaaffaa fiduu mala.Namni itti inaafamu sun fiixaan ba’umsi isaa karaa haqa qabeessaan miti yoo ta’e,inaaffaa fiduu danda’a.Namotni tokko tokko karaa jal’inaa ykn karaa haqaa fi wal qixxummaan hin jirreen badhaadhuu/duroomu/aangoo argachuu danda’u,namootni isaan kaan immoo maaliif kun ta’a jedhanii itti inaafu.Macaafni qulqulluun garuu ‘jal’oota itti hin inaaffin isaan akka margaa dafani hin coolliguu” in jedha.
Gosoota inaaffaa(Envy)=Gaarii fi Hamaa

Inaaffaa Gaarii
***************
Kaka’umsa godhachuu;Nama isa sadarkaa gaarii irra ga’e sana(amalaan,beekumsaan,barnootaan,dinagdeen,fi kkf) ilaaluun ykn fakkeenya(model) godhachuun ,muuxannoo iraa fudhachuun of fooyyessuuf tattaafachuun inaaffaa gaariidha.

Inaaffaa Hamaa/kan hin mallee
********************************
Inni kun immoo namichi inaafuu kaka’umsa godhatee of jijjiiruuf inaafa osoo hin taane,sodaa fi miira gadantummaa isa keessatti waan uumameef,dhukkubii afuuraa laphee isaa itti seene kana irraa obbaafachuuf, namichi akka isa boodatti hafu fi isaa gadi ta’u hawwuun,karaa isaa danda’ame hundumaan namichi akka fiixaan ba’umsa hin arganne irratti hojjechu ykn namicha dhabamsiisuuf hojjeta.kanaafuu inaaffan hamaadha.Idda hadha’aa laphee namoota keessatti biqiluun nama galaafatudha jechuu ni danda’ama.

√Namni tokko inaaffaa haamaa qabachuu isa maaliin beekuu dandeenyaa yoo jeettan;Yeroo baay’ee nama itti inaafan sana itti haaruu ni lolu,deddeebi’anii himachuu,miira gaddaa,mukuu fi dhiphuu qabaatu,akkasumas wa’ee namichaa hamaa isaa malee hin hasaa’an,waan inni karaa sirrii hargate akka inni karaa haqaa hin taneen argate itti haasa’u,itti dabalees dhukkubbii isaanii irraanfachuuf namicha inaafan of irraa fageessu,ta’e jedhanii namicha xiqqeessuu,namicha hammeessuu ykn fixaan ba’umsa isaa tuffachuu ykn xiqqeessuu.

√Akkamitti inaaffaa(envy) hambisuu fi gara isa gaariitti jijjiiru dandeenya?

Inaaffaan(envy) miira uumaman dhalli namaa qabudha,kanaafuu inaaffaa dhabamsiisuun hin danda’amu,garuu inaaffaa isa gaarii sana qabaachuutu nurra jiraata malee.Inaaffaan keessa keenyaa kan nu jijjiiru;amala gaarii,aadaa hojii gaarii,walitti dhufeenya gaarii,fi muuxannoo gaggaarii akkaa qabaannu kan nu taasiisu ta’uu qaba malee kan obboleessa ykn obboleettii keenya miidhu ta’uu hin qabu.kanaafuu laphee/yaada keessa keenyaa eeggachuutu nuuf mala jechuudha.

Maloota muraasa ittiin inaaffaa gaarii qabaatan;

✓Inaffaan si keessa jiraachu isaa amanii fudhadhu,uumama waan ta’eef(amala dhalli namaa waan gaarii jaallchuu fi caalamuu barbaaduu dhiisuu isaa rraa maddudha)
✓Xiyyeeffannoo kee namicha waliin of dorgomsiisuu irra ykn firii(fiixaan ba’umsa)inni argate sana irraa ossoo hin taane adeemsa(process) inni ittiin deemee firii(fiixaan ba’umsa)sana argate irratti xiyyeeffadhu,atis adeemsa sanaan deemnaan ni milkoofta ta’a.
✓Maaliif namichi yommuu milkaa’e anaan immoo keessikoo na jibbee? jedhii of gaafadhu,waantichi siif barbaachisaadha ?yoo nama gaarii taate ‘jibba’ si keessatti umame sana akka xiiqitti qabattee of jijiiruuf hojjedhu nama sana miidhuuf yaduu dhiisi
✓Nama isa fiixaan ba’umsa argate sana itti inaafuu irra gammadiif,gorsaakee godhadhuu,itti firoomi wajjiin hojjedhu,walitti dhufeenya uummadhu,gargaarsa gaafadhu,atis akka isaatti yoo hojjette milka'uu dandeessa ta'a.
Galatooma
Dr Jiregaa Gemechu

14/11/2025

Dagatamuu daa’imaa(child negelect)
****************************
Dagatamuu daa’imaa jechuun gosa miidhaa al malee da’ima irra ga’uu keessaa tokko ta’ee amala dhibaa’ummaa maatii daa’ima sanaa ykn maatii dhabuu irraan kan ka’e daa’imni sun waantoota bu’uuraa daa’imichaaf barbaachisan kanneen akka hordoffii ga’aa ,eegumsaa fayyaa,uffannaa,nyaata,fi barnoota dhabuu jechuudha.Kun daa’imni sun osoo garaa keessa jiruu kan jalqabu ni jiraata kan akka daa’ima sanaaf of eeggachuu dhabuudhan qoricha ,dhugaatii alkooli fi timboo aarsuufaa.
Sababoota dagatamuu da’aammaniiti jedhamee kan ka’aman sadiitti hiramu;
1. Nama daa’ima godhate sana mataa isaa(intrapersonal)
Karoorsuu dhabuu,wa’ee fulduree isaaf ofitti amanamummaa dhabuu,itti fayyadamaa fi qabinsa maallaqaa wallaaluu,xiin sammuun bilchaachuu dadhabuu,daa’immaniif maaltu akka barbaachisu beekuu dhabuu,daa’ima sana osoo itti yaadin argachu,galii dhabuu,daa’ima baay’isaanii godhachuu,haati umurii ijoollummaatti mucaa godhachuu,dhibee sammuu fi haati fi abbaan sabaabaa garaagaran walin hin jiran yoo ta’e(single parenthood)
2. Maatii/namaa fi nama gidduu(interpersonal)
Bultii jeequmsa qabu,amala maatii fi akkaata ofii isananii itti guddatan,fi kkf
3. Hawaasummaa/dinagdee
Maatiin harka qalleeyyii yoo taa’an fi akkasumas daa’ima sana saala fi miidhama qaamaa inni qabu fi amala isaa irraatti hunda’amee ilaalcha maatiin ykn hawaasni qabuuf daa’imni sun akka dagatamuuf sababa ta’uu danda’a.
Akaakuu
1. Qaama isaaf waan barbaachisu dagachuu(physical neglect)
Nyaata ga’aa kennuufii dhabuu,uffata uwwisuu dhabuu,mana jireenyaa dhabuu,qulqullina da’imichaa eeguu dhabuu,eegumsaa fi kunuunsa ga’aa gochuufii dhabuun,daa’imni sun dagatamuu mul’isa.
2. Hordofuu dagachuu(supervisory neglect)
Yeroo dheeraaf daa’imicha qofaattii dhiisuu fi maal akka hojjetaa oolu ,eessa akka oolu quba qabaachuuu dhabuun tariii daa’imni sun balaa garaagaraaf akka saaxilamu gochuu danda’a.
3. Fayyaa isaa eguu dagachuu(Medical neglect)
Daa’imni sun yommuu yaala fayyaa barbaaduu yaalsisuu dhiisuu ykn yaalsiiisuu turuu;yeroodhaan yalsiisuu dhabuun daa’imichi midhaa irraa buusuu danda’a.Qabatamaadhumatti yeroo baay’ee kan arginu maatiin dafaanii dhukkubni sun osoo irra hin turiin daa’ima sana mana yaalaa hin fidan.kun hafuu qabaan dhaamsa keenya.
4. Dagatamuu barnootaa(educational neglect)
Warrii daa’imaa mana barnootaatti yeroo egaanii daa’ima isaanii galmeessisuu dhabuu,maatii ykn guddiftootni daa’imaa tokko tokko immo baddu baasa kan akka isaan hin baranne godhanis jiraachuu danda’u. Daa’imman barnoota sirrii yeroo sirriitti argachuu qabu.
5. Miira daa’imaa dagachuu(emotional neglect)
Kun immoo,miira daa’ima keenyaa hubachuu dhabuu fi miidhuu jechuudha Fknf;Walitti dhufeenya gaarii daa’ima keenya waliin dhabuu,haala daa’imni keenya nageenyi isaa amansiisaa ta’uu isaa fudhachuu danda’u uumu dhabuu(birrataa akka jiraatu gochuu jechuudha),jaalaala isin irraa argachuu dhabuu,warri isaa/ishee akka isaan hin jaallanneetti fudhachu fi k k f dha.

Mallattoole daa’mman dagataman kana irratti mil’atan;

✓Guddinni boodatti hafuu,
✓qulqul’ina dhabuu(poor hygiene),
✓uffata hin malle uffachu/dhabuu
✓Eeyyama malee nyaata/mallaqa nama jalaa fudhachu/hatuu,
✓mana barnoota sirnaan hin hordofan,
✓Talaalsifamuu dhabuu,
✓hordoffii yaala hin qaban,
✓balaa garaagaraa kan akka kufanii madaa’uu,gubachuu,bala konkolaata karaa irraa fi kan boroof saailamoodha.

Maal gochuu qabnaree egaa?

√Daa’imman keenya kunuunsuu,Uummata keenya barsiisuu fi Aadaa wal gargaarsaa qabaachuudha.

Galatooma
Dr Jiregna Gemechuu

14/11/2025

11/11/2025

SUMMAA’UU (POISINING)
****************************
*Summaa’uun balaa tasaa beekanii ykn osoo hin beekin summii fayyaa ykn lubbuu dhala namarratti gaaga’ama fidaniif saxila bahuu jechuudha.Kunis karaalee garaagaraa yoo tahu liqimsuu ykn dhuguun , qaamatti facaa’un , karaa hargansuu galuun fi kkf dha.
Summiiwwaan bebbekamoon:
1.Qorichoota aadaa (Herbal medicines) hammi fi akki isaa hin beekamne
2.Qorichoota farra aramaa
3.Qoricha farraa ilbiisaa Fkn malataayinii
4. Qoricha hantuutaa
5.Karboon monoksaayidii kunis wantoota gubatan akka manaa , konkolaataa
6.Asidii fi beezii
7.Qorichoota mana yaalaa hamma ajajamee ol fudhachuu
Kanniin aramaan olii keessaa biyyaa keenya keessatti bekamoon qoricha farra hantuutaa , malataayinii fi qoricha farra aramaadha.

NAMA SUMMAA’EEF MAAL GOONA?
***************************************
1. Akka namichi of beekuu fi kaan adda baasuu
2. Yoo of wallaale ta’e, ulaa hargansuu isaa banaa tahuu ilaali kunis arrabni isaa akka duubatti dacha’e hin ukkamsine ilaaluu
3.Afaan isaa fi qoonqoo isaa keessa akka homtuu hin jirre ilaali
4. Namichi harganaa jiraachuu isaa ilaaluu , yoo harganaa hin jiru tahe afaan itti qadaadun qilleensa kennuufi
5. Onneen rukutaa jiraachuu isaa ilaaluu, yoo hin jiru tahe sukkuummii onnee (Heart massage) hojjachuu ???????? Akkamittii???? Mata duree bal’aa waan taheef mata duree biraan itti deebina
6. Namichi of hin beeku yoo tahe cinaacha tokkootti fuula isaa gad garagalchinee kaa’uu
7. Summichi ijatti faca’ee yoo tahe bishaan qulqulluun daqiiqa 15 dhiquu, uffata irraa baasuu
8. Nama asidii dhugeef beezii hin kenninaa akkasumas nama beezii dhugeef asidiin hin kennamu.
9. Kana booda gosa summiichaa kan agarsiiisu danda’u raga ykn meeshaa summichi keessaa hunda qabannee saffisaan mana yaalaa dhaquu!

HUBACHIISA: . Kana hunda yeroo goonu ofii keenyaaf eeggachuu kunis summiiwwan tokko tokko karaa gogaa ykn hargansuu xuuxamuun nama gargaaraa jiru faaluu danda’u.

Horaa bulaa……..deebanaa
Page kana like fi share gochuu hin dagatiamna
Dr Oliyad Shegenetin

10/11/2025

Miidhaa daa'immanii haal malee (child abuse)
************************
Daa’imman umurii waggaa 18 gadi jiran kunuuunsa maati,guddistuu,ykn fira irraa kunuunsaa fi egumsa tokkoyyuu yoo hin argatan ta’e fi akka malee dhiibbaan addaa addaa kan irra ga’u yoo ta’e, daa’ima haal malee miidhaman jechuu ni danda’ama. Daa’imman irra miidhaa hal malee kan geessisu ,maatii/warra ykn ga’essota biro ta’uu mala.
Hanga bara 1800 itti da’iimman qabeenyaa abbaati jedhamee yaadamaa ture,seerri waa’ee isaanif ba’e hin jiru ture. xiyyeeffannos hin arganne ture.Miidhaan daa’imman irra ga’u kun jalqaba bara 1870 ALA itti karaa seera xiyyeeffannoo argachuu jalqabe.Seera biyya keenyaa keessattis katabameera(fknf,keeyyatni 36 mirga daa’immani keyyata xiqqaa 1-5 tarreessee kaa’eera).
Miidhaan haal malee daa’imman irra ga’u rakkoo daa’imman addunyaa hundaati,akka ggabaasa DHA itti adunyaa irraa daa’imman umurii 15 gadii tilmaaman 13% ta’an rakkoo kanaaf kan saaxilaman.
Yeroo baay’ee miidhaa kanaaf kan isaan saaxilu;amala maatii sanaa,amaala daa’imaa fi amala ykn aadaa baratamaa naannoo isaan jiraataniiti.
1. Amala daa’imaaa(child’s characteristics)
Daa’imman baay’ee siyaa’oo(hyperactive),finciloo,akka warri barbaadan sana kan hin taaneef,guddifachaa fi daa’imman fira bira jiratan chaalatti rakkoo kanaaf saaxilamoodha.
2. Amala warraa(parents) ykn amala nama da’ima sana guddisuu
Jalqabuma irraa daa’ima sana waliin walitti hidhaminsi jiraachuu dhabuu,ofitti amanamummaa dhabuu,ofii isaanii rakkoo akkasii keessatti guddatan yoo ta’e,dhibee sammuu qabu yoo ta’e,yakkka addaa addaa irratti irra deddeebiin nama hirmaatu yoo ta’an,dhugaatii aalkoolii fi qorichoota sammuu namaa midhaan kan fayyadaman yoo ta’an,hubanna ykn muuxannoo daa’ima kunuunsuu kan hin qabne yoo ta’an,fi dinagdeedhaanis laafoo yoo ta’an rakkoo akkasii daa’ima irra geessisuu danda’u
3. Aadaa baratamaa naannoo isaani
Bakka tokko tokkotti,aadaan baratamaa haawasaa sanaa daa’imman miidha haal malee kan irra geessisu ta’uu danda’a;fkn bakka tokko tokko da’imman yoo dogongoran uffata irra baasani hidhanii kan reeban ni jiraa akkasumas umurin isaanii gaa’elaf osoo hin ga’iin kan gaa’ela raawachisn ni jiru.
Gosoota Midhaa
1.Miidhaa qaamaa haal malee(physical abuse)
Qaama daa’ima rukkutanii cabsuu ykn madeessu ykn dirmammeessuu ,akka malee sunxuuxuu,,ciniinuu,dhiituu,hurgufuu,micciiruu,darbachuu(kun qaama hunda tasa balaaf saaxilu mala keessuma mataan yoo lafa/dhagaa irratti rukkutame hanga du’aa illee ga’uu danda’a),gubuu(abiddaan,bishaan danfaan,keemikaalan ta’uu danda’a),ukkaamsuu,summii nyaachisuu fi kkf
2.Miidhaa saalaa haal malee(sexual abuse)
Gosa miidhaa hal malee daa’immanii keesaa isa tokko ta’ee yommuu ga’eessotni ykn namootni gurguddaa gochaa saala waliin wal qabatu kamiyyuu haa ta’u daa’imman umuuriin isaani waggaa 18 gadi ta’e irratti raawwatan jechuudha.fkn ;daa’imni sun gara gocha saala waliin wal qabatutti akka seentu sodachisuu/doorsisuu,qaama saalaa daa’imaa tuttuquu,daa’ima qullaa buusanii qaama saalaa isaanii ilaaluu,gudeeduuf yaalu,gudeeduu,fi fiilmii saalaa(pornography) akka ilaalan gochuu
Mallattolee daa’imni miidhaan saala kun irra ga’ee
- qaama saalaa ykn nannoon qaama saala isaanii dhiiguuu,nama irraa qofaa of baasuu,jeeqamuu samuu,barachuu dadhabuu,guddinni sammuu/qaama isaanii duubatti deebi’uu,ulfaa’uu,deemee deemee daa’imni kun safuu fi saalfii waa’ee saalaa ilaalchisee jiru hin qabaatan .
Ittisuuf….
Namnii kami iyyuu bakka qaama isaanii dhokatoo(private body part) kan akka qaama saalaa fi naanoo qaama saala ,arma,teessoo isaanii,tuquu akka hin qabne barsiisuu fi haala daa’ima sana daangessuu,akkasumas eegumsa ga’aa gochuufiin barbaachisaadha.
3. Miidhaa haal malee xiin sammuu ykn miira daa’immanii(emotional abuse)
Kun itti fufinsaan gochaa miira daa’ima sanaa miidhu dalaguun guddina xiin samuu irratti miidhaa cimaa fi kan hin fayyine daa’ima sana irraan ga’uu jechuudha.fkn;akka malee arrabsuu,jibbuu,itti qoosuu,daraaruu,naasiisuu,qofaa baasuu,gar malee humna isaanitti fayyadamuu,daa’ima biroo waliin wal caalsisuu(isa tokko kaan irraa caalsiisanii kunuunsuu,waanti kun maatii tokko tokko keessatti darbee darbee ni mul’ata,keessumaayyuu daa’imman haadhaa fi abbaa biratti guddifamaa hin jirre.),fkkf.Daa’imman akkasii sodaa keessatti kufu,ni muka’uu,adda of baasu,amala mana keessaa baduu horatu,soorata sirnaan hin sooratan fi akkasumas araada dhugaatii fi qorichoota garaagaraa horatu
Maal haa goonure egaa
-Daa’imman keenya eeguu,hordofuu,kunuunsuu,miidha daa’ima biroo irra osoo ga’uu yoo argine qaama seeraf heeruu kennuu,sababni isaa Daa’imman abdii egeree maatii fi kan biyyaatti waan ta’eef.
Mirga daa’immaniif haa dhaabbannuu!
Galatooma
Dr Jiregna Gemechu

09/11/2025

Dhiiga Gumaachuun miidhaa qabaa?

Dhiigni dhangala'aa qaama keenya keessa ujummoo dhiiga keessa sosocho'uu qabiyyewwan adda adda kan of keessaa qabuu Fi nyaata Fi oksijiniin qaamota keenya hunda akka qaqqabu kan godhudha.Dhiiga malee namni jiraachuu hin danda'u.dhiigni sababaa adda addaan hammaatan isaa Fi qabiyyeen isaa hir'achuu danda'a.
Sababaa hir'ina dhiigaa kanaan waggaatti namoota miliyoonan lakka'amantu dhiiga fudhata.

Dhiigni eessa fidamee dhibamaaf laatama?

Dhiigni amma yoonatti waarshaa itti oomishamee dhibamaaf laatamu hin jiru, nama keessa fuudhamee namoota hir'ina kanaan dhibamaniif kennama.Namni tokkollee osoo nu hin dirqamsiisin bifa tola ooltummaan isaa nuti laannu sanatu ulaagaa keessa darbuu qabuu keessa darbee lubbuu baraara.

Dhiiga Gumaachuun ykn kennuun nu miidhaa?

Ogeessotaan ilaalamnee ulaagaa nama dhiiga kennuun danda'uu guunnee ,kennuu ni dandeessu yoo jedhamne miidhaa nurraan ga'u bayee hin qabu.Namootni tokko ilaalcha dogongoraa qabaachuu ni malu ta'a,sababoota addaa addaa dhiyeessu.Kun namoota gargaaruuf ,lubbuu baraaruuf,keessumaa haadholii Fi daa'imman addatti ddhibee kanaaf saaxilamoodha.Kanaafiu ,tola keenyaan waan goonu kanaan isaan gargaaruun barbaachisqadha.Halaalatti baqachuu irra itti dhiyaanne erga of ilaalchifne ogeessotni fayyaan sun kennuu akka dandeenyu yoo nu beeksiisan ,yoo kennine bayeessadhan jedha ani karaa gamakootiin.

Ulaagaa nama kennuun danda'uu muraasa...

✓Fayyaan isaa haala gaari irra jira yoo ta'e
✓Umuriin waggaa 16 Fi isaa ol
✓Ulfaatina kilogramii 50 Fi isaa ol
✓Qorannoo ogeessa fayyaan isaaf godhame kan darbe....

Dhiiga yeroo Gumaachuuf karoorsinu alduree nuti gochuu qabnu...

1.Of tasgabeessinee hirriba gaa'aa rafuu
2.Nyaata gaa'aa Fi fayya qabeesaa Fi bishaan ga'aa fudhachu
3.qoricha kaminuu fayyadamaa jiraachuu dhisuu keenya mirkaneeffachuu

Erga gumaachinee maal gochuu qabna?
1.dhangala'aa bayifnee fudhachuu
2.plastera bakka lilmoon nu waranee dhiiga kennine sanaa hanga sa'aa 5 of irra akka turu gochuu
3.nyaata albuuda ayirenii of keessaa qaban kan akka foon diimaa,hanqaaquu,fudura Fi muduraa fikkk soorachuu
4.yoo akka carraa mallattoon akkka mataan namatti salphachuu,lafan maruu,joonjii Fi kkf nutti dhaga'amu,bakkuma jirru dafnee gadi teenyee gargaarsa barbaaduutu nurra jira

Dhiiga gumaachifne qaamni keenya bakka ni buusaa?

Qabiyyeen isaa Isa dhangala'aa(fliud lost) guyyota muraasa keessati yeroo bakka buusu,seeli dhiiga diimaa ammoo torban lama gidduutti omishee bakka akka buusu hima saayinsiin fayyaa

Carrara arganneen dhiiga Gumaachuun lubbuu haadholii Fi daa'immani haa baraarruun dhaamsa isa dhumaati.
Galatoomaa
Dr Jireenya Gammachu

09/11/2025

Dhibee kaanserii Sammuu
**************************
Dhibee ykn dhukkubni kaanserii Sammuu yommuu gurmuu tiishuu Sammuu (brain tissue mass) al malee bifa xannachaa (hiixii)tiin Sammuu keessattii biqiluun guddatan ykn seeliwwaan Sammuu al malee yommuu of baayisan jennee hiikuu dandeenya
-kaanseriin Sammuu achuma Sammuu keessattii tiishuu Sammuu irraa kan uumamu ykn kaanserii qaamoota biroo kan akka kaanserii Sombaa, kaanserii Armaa,fi kan biroo irraa gara sammuutti kan faca'u ta'uu danda'a
Dhibee kanaaf kana nama saxilan yoo sirriitti hin hubatamne ta'e iyyuu , qorannoon Akka jedhutti dhibichaaf kan nama saaxilu,
1.Umuri
Dhibee kaanserii Sammuu garaa garaatu jiru,kaneen tokko tokko daa'mman kaan immo nama guddaa keessatti bay'atu
2.saala ,kan isaani dhalaa keessatti kaan isaani immo dhiira keessatti bay'atu
3.Seena maati.maati ykn hidda dhaloota tokko keessatti namni tokko yoo qabaate carraa matii kan biraan qabamuu ol anaadha
4.Cararii(radiation )addaa addaaf saaxilamuu
Gosoota cararii(radiation types)
A.Ionization radiation fkn
- yaala addaa addaaf kan itti gargaaramnu
-Atomic bombs
B.Electromagnetic radiation
c.radiofreququency radiation
Fkn
Cellular telephone are a source of -radiofrequecy radiation exposure that have received coverage in the popular media as potential risk factors for brain tumors presumably due to exposure of the head of the user to radio frequency energy

Other sources of radio frequency include
✓ microwaves,radar equipment and ✓occupational exposure like,sealer, plastic welder, Amateur radio operators,medical personnel, telecommunication workers,

5.Kemikaala addaa addaaf saaxilamuu(chemical exposure)
Fkn √ vinyl chloride,
√qorichoota farra aramaa fi ilbosotaa

6.Sorata,kan fatty itti baay'tu

• kan Akka foonii yeroo hundaa soorachuu, waantoota N.nitroso compound (Nocs) jedhamu of keessatti qaban kan Akka sigaara aarsuu, cosmetics adda addaa knk f fayyadamuu

7.dhugaati alcohol bay'anaan fayyadamuu
8.Namoota qaamni isaani Dhibee of irraa ittisu laafa ta'e,fknf dhukkubsattoota HIV/ AIDS fi kk f

10.sababaa balaa garagaran,miidhamuu Sammuu

11.infectioni garaa garaaf saaxilamuu

Mallattoole kaanserii Sammuu
*******************************
-Mataa dhukkubbii
-gaggabdoo/seizure
-dhiphina Sammuu
-waan godhanii fi waan dubbatan wallaaluu
-qaamni gar tokkoo lamsha'uu
-iji sirriitti arguu dadhabuu
-Arrabni sirriitti dubbachuu dadhabuu
**"
Ittisuuf
-soraata kuduraa fi muduraan itti bay'atu soorachuu
-kan dhibichaaf nama saxilan irraa of eeggachuu
-mallattoleen kun yoo mul'atan atattamaan mana yaala deemuun sakatta"amuu
*****
Galatooma!
Dr Jireenya Gammachu

08/11/2025

Dhiittaa saalaa(sexual violence)
************************
Dhiittaa saalaa kana bakka 3 itti qoodnee haa ilaaluu
1. Midhaa saalaa geessisuu(sexual Assualt),2. Gudeedda dirqii(Rape),3. Miidhaa saalaa haal malee(sexual abuse)
Rakkoon kun rakkoo addunyaa guutuuti. Keessumaa immoo naannoo wal waraansi(war) itti baay’atu fi naannoon militerii(armed force) jirutti ni hammaata.Qorannoon bara 2015 tokko akka ifoomsetti dubartootni 43%,dhiirotni 25% jireenya isaanii keessatti addunyaa kana irraa rakkoo kanaaf ni saaxilamu.Dhalaa 43.28% fi dhiira 51.3% ta’an umurii 18 osoo hin ga’iin,fi dhalaa 81.3% fi dhiira 70.8% waggaa 25 osoo in ga’iin jalqabaaf rakkoon kun isaan ni quunnama. Keessumaa immoo ,ijoolleen umuriin isaanii 10-18(adolescents) bay’ee rakkoo kanaaf saaxilamoodha.Akka gabaasa dhabbata fayyaa addunyaattis immoo rakkoo kana irraa kan ka’e waggaatti dubartoota 5%-16% ta’an tu addunyaa kana irraa lubbuun darba.
Dardarawwan(adolescents)/dargaggota maaltuu rakkoo kanaaf akka saaxilaman isaan taasiisaa?*****
-umuriin isaanii yeroo itti of danda’anii maatii ala walitti dhufeenya nama biraa walin uuman waan ta’eef,meeshaalee electirooniksii kan akka bilbilaa fayyadamuun dhoksaatti walitti dhufeenya nama biraa waliin uumuu.
-social midiaa si’a jalqabaaf yeroo itti fayyadamuu eegalanidha waan ta’eef
-dhugaatii alkoolii fi qorichoota sammuu namaa miidhan fayyadamuu
-guddina sammuu fi guddina qaamaan boodatti hafuu
-nama hin beekamnee waliin walitti dhufeenya uumuu fi amananii itti of laachuu
1. Midhaa saalaa geessisuu(sexual Assault):-kun gochaa saalaa waliin wal qabate fedha malee nama irraan ga’uu ykn fedha malee walitti dhufeenyaa saalaa uumuuf yaaaluudha.fknf:fedha malee humnaan gudeeduuf yaalu ykn gudeeduu,fedha malee qaama nama sanaa tuttuquu ykn haammachuu,doorsiisanii ykn sodachisanii dirqamaan gara gocha saalaa waliin wal qabateetti akka namni sun galu gochuu fi k,k,f dha.
2.Dirqiin gudeeduu(rape):-kun immoo miidhaa saalaa ta’ee,fedha malee dirqiin kallattiiman walquunnamtii saalaa raawwachuudha(penetration).Kanaafuu miidhaan saala hundi gudeeddi miti,garuu hunduu seera biratti yakka guddaadha.
Dirqiin gudeeddiin kun bakka lamatti qoodama;
A.Nama hin beekamneen ykn keessumaa(stranger rape),kun nama walitti dhufeenya waliin hin qabaaneen tasa kan ta’udha.
B.Nama beekamuun kan ta’u(Acquaintance rape)-kun kan raawwatu namoota nutti dhiyaatan;hiriyaa,hollaa,hiriyoota maatii,miseensa maatii fi fira illee ta’uu ni mala.Namootni miidhaa akkasii geessisan ofii isaanii qorichoota akka alkoolii,tetrahydrocannabinoid(THC),Opoids,barbicturates fi kan biro baay’inaan fayyadamu.Miidhamtoota(victims) /nama gudeeduu barbaadan sana dursanii qorichoota gudeeddi kanaaf haala mijeessan dirqamaan ykn osoo isaan hin beekiin kennuufii danda’u,qorichootni kun(Gamahydroxybutric acid(GHB),ketamin hydrochloride,flunitrazepam),amala of wallaalchisuu fi amala miira saalaa kakaasuu qabu waan ta’eef isaanitti fayyadamanii miidhaa kana geessiisuu danda’u.
3. Miidhaa saalaa haal malee(sexual Abuse)-kun miidhaa haal malee daa’imman irra ga’uu keessaa isa tokkodha.Akka dhaabbata akkadamii yaala daa’immanii Ameerikaatti, da’imman ykn dadarrawwan(adolescents) gochaa saala waliin wal qabate kan isaan umuriin isaanii sanaaf hin geenye itti dirqamaan akka seenan gochuu fi akkasumas yommuu dhiittan seera(legal violence) fi dhiittaan aadaa fi duudhaa raawwatudha.
Gaaffii guddaan rakkoon akkasii ga’uu isaa akkamiin beeknee dafnee akka isaan yaalaman gochuu dandeenya?
Yeroo baay’ee dadarawwan(adolescents) himachuuf ni saalfatu.Garuu sammuun isanii hin tasgabbaa’u,of ceepha’u ni dhiphatu,kanaafuu yeroo akkasii rakkoo isaanii gaafachuu qabna.sabaabni isaa qorannoo fi yaalli yeroo gabaaba keessatti hin godhamuuf taanan,rakkooleen akka ulfaa’uu,dhibee walqunnamtii saalaan daddarbaan HIV FI VIRUSII TIRUU dabalatee fi akkasumas dhibee sammu(post traumatic stress didorder) fi barnoota isaanii seran hordofuu dhabuun fi kkf dhufuu danda’a.Kanaafuu battala rakkoon kun umamee booda sa’aa 72 osoo hin darbiin mana yaala geessuun qorachiisuu fi yaalsisuun dhibee baay’ee irraa isaan baraaruun barbaachisaadha.Mana yaalatti qorqnnoo qofaa osoo hin taane ittisa dhibee adda addaattif ,HIV,vayiresii tiruu,ulfaa fi k k f ittisuuf qorichi fi talaalliin kennamu jiraachuu isaa fi itti fufees manuma yaalatti deddeebiin hordofamuu akka qaban quba qabaachuun gaariidha.
Akkamittiin Gocha badaa kana ijoollee keenya irraa ittisuu dandeenya?
-barsiisuu qabna :-maaltuu dirqiin gudeeddiif akka nama saaxilu,waa’ee walitti dhfeenyi isaanii,Interneetii irraa balaa jireenya namaatti kan fidu isa kam akka ilaaluu hin qabne,waa’ee qorichoota sammuu namaa midhanii fi alkooli,qodaa hin beekamne keessaa fi nama hin beeknee fi hin amanamne irra waa tokko iyyuu fuudhanii akka hin dhugne fi k k f barsiisuun ni fayyada.
-hiriyaa isaanii amananii bakka fi sa’aa hin eegamne itti bira deemuun dura dhugummaa isaa adda baafachuu fi kan biroonis ni jiru.
Galatooma
Dr Jiregna

22/09/2025

Vaayireesii kulkula Tiruu C(Hepatitis virus C/HCV
-------------------------------------------------------------------
HCV 'n vaayireesoota tiruu miidhan keessa Isa tokkoo Fi Ammi(sizi) isaa isaan jiran keessaa Isa xiqqaa fi RNA vaayireesiidha(positive stranded RNA virus)
Dhibee tiruu kan yeroo gabaabatti fooyyaa'uu(acute liver disease) Fi Dhibee tiruu yeroo dheera turu( chronic liver diseases,such as cirrhosis, Hepatocellular carcinoma/HCC),fiduu ni danda'a

Ammam Bababal'atee argama
*******************************
Biyya keenya dabalatee vaayireesiin Kun baay'ee babal'atee argama.Akka addunyaatti namoota miliyoona 115 dhiiga isaani keessatti akka argamu tilmaama.Tilmaaman namoota miliyoona 80 ta'an Dhibee tiruu yeroo dheera turu (chronic liver diseases) itti fideera.
Keessumaa Afirikaa kaabaa,lixaa Fi giddu galeessa Eeshiyaatti biyyoota argaman keessatti ni baay'ata.Waggaatti namoota 700,000 ta'antu dhibee tiruu vaayireesii kanaan dhufuun du'a.

Akkamitti Daddarba
***********************
-Irra caalatti kan daddarbuu dhiigan(,lilmoo qulqul'ina hin qabne fayyadamu,dhiiga osoo hin sakkattasisin dhibamaaf yoo kananame Fi kkf)akka ta'e mirkana'aadha
-ammi gada aana ta'e immoo karaa Wal quunnamtii saalaa daanga hin qabne ykn haadha vaayireesii kana dhiiga ishee keessaa qabdu irraa gara daa'imaatti darbuu ni danda'a.

Namootni vaayireesii kanaaf saaxilamanis:-

-namoota Qorichoota garagaraa yeroo dheera karaa idda dhiiga fudhatan
-namoota HIV dhiiga keessa qaban
-Amala dhaqna isaani tumachu kan qaban
-daa'ima hadha HCV dhiiga keessa qabdu itti dhalatan
-jaalallewwan keessa tokko yoo qabatan ta'e kan biroon saaxilamaadha.

Ittisuuf (preventions).............................................
Talaallii HCV f kennamu waan hin jirreef mala ittiin ofi irraa ittifnu muraasa akka armaan gadiiti ibsameera:-
1.aadaa harka dhiqachuu keenyaa fooyyessuu
2.mala ittiin bulfa ykn meeshalee qara qaban dhabamsifnu fooyyessuu
3.meeshaalee ittin yaalamnu ykn yaallu qulqulluu (sterile) ta'uu isaa mirkaneeffachuu
4.meeshaaalee qara qaban waliin qooddachuu dhiisuu Fi kkf...

Qabaachuu keenyaAkkamitti Beekamaa (diagnosis)
-----------------. -------------------------
1.Mana yaalatti sakatta'insi dhiiga nuuf godhame vaayireesiin Kun dhiiga keenya keessa jiraachuu isaa yoo mirkanaa'e
2.mallatooleen Dhibee tiruu yoo mul'ate kanneen akka:-
-dhadhabbii waan biraatin hin ifne jiraachuu
-dhaqna ho'isuu gad anaa ta'e
-fedhiin nyaata hir'achuu
-dhukkubbii buusawwan lafee
-balaqqamsiisuu
-qamoleen keenya kanneen akka ijaa,hidhii,baruu harkaa,afaan ,gogaan keelloo ta'uu(jaundice)
-garaa dhukkubbii keessumaa gara mirgaa Isa olii Fi garaa dhiita'uu sababaa tiruun size isaa dabaluuf
-dhaqni hiita'uu
-dhaqni hadoodu Fi kkf
Isaan Kun yoo mul'tan Dhibee tiruu Qabaachuu keenya shakkisiisa ta'uu danda'a waan ta'eef gara mana yaala deemuun ilaalamuudha.

Yaaliin nama Dhibee kana Qabaachuu isaa mirkana'eef godhamu
----------- ----------- --------
-mallattoolee mul'taniif gargaarsii garagaraa karaa ogeessa fayyaa nuuf godhamu danda'a waan ta'eef gara mana yaala deemuun gorsa ogeessa fayyaa hordofuu Fi yaalamuu
-dhibee tiruu kan yeroo dheera turu(chronic liver diseases) itti darbeera yoo ta'e oggeeyyiin fayyaa haala Fi sadarkaa dhibichi irra jiru ilaaluun qorichoota vaayireesii kanaaf kennamu(antivirus drugs) nuuf hajajuu danda'u

Hora Bula
By Dr Jiregna Gemechu

10/09/2025

Birraa waqtii ifaa, yommuu itti midhaan ija godhatu
Adaan daraaree yommuu itti bareede mul'atu
Lagaa gamasii wal waamee firri yommuu itti wal iyyaafatu
Kunoo booqaa birraa itti baanerra rabbiin haa galatu.
Isinis bacaqii gannaa dabartanii
Balaa haama irraa waaqaan eegamtanii
Baga Booqa birraa kana nagaadhaan geessanii!

09/09/2025

Har'a Biyyi keenya fiixaan ba'umsa guddaa tokko galmeessiteetti.kunis gargaarsa RABBii fi tattaaffii uummattootni biyyattii hunduu yeroo dheeraa taasiisaa turaniin galma ga'e.

Baga gammddan!

04/09/2025

kulkula Tiruu vaayireesii B(hepatitis B virus /HBV)
--------------------------------------------------
HBV 'n vaayireesoota tiruu huban keessaa isaa baay'ee cimaa Fi beekamaadha.Gosa vaayireesii DNA of keessaa qabuuu Fi akkasumas dhibee kulkula tiruu vaayireesiidhaan dhufu(viral hepatitis) fida.Vaayiresiin Kun 90% dhibee kulkula tiruu kan yeroo gabaaba keessatti fooyyaa'uu (acute viral hepatitis) Fi dhibee kulkula tiruu yeroo dheera turu gara dhibee tiruu olaanatti (chronic liver hepatitis) itti kan jijjiramu fiduu ni danda'a.

Vaayireesiin Kun Ammam babal'atee argama?
**********************************************
Akka qorannoon tokko tokko ibsutti uummatni addunyaa harka sadi keessaa tokko ykn biili'oona 2 itti kan tilmaaman jireenya isaanii keessatti al takko vaayireesii kanan ni hubamu.Isaan keessaa miliyoona 350-400 kan ta'an dhibee tiruu yeroo dheera turu(chronic liver disease) ni qabaatu.780,000 immoo waggaatti dhibee kanan ni du'u.Biyyoota Afirikaa gammoojjii Sahara gadi jiraniif Fi Baha Eshiyaa itti heeddumminan ni mul'ata.Biyya keenya Itiyoophiyaa dabalatee naannolee kanatti irra caalatti yeroo daa'imummaa akka nama qabu Fi ga'eessotni dhibee tiruu yeroo dheera turu qaban 5-10% yeroo daa'imummaa akka vaayireesii kun dhiiga isaaniii seene ragaan dubbata.Irra caalaan ga'eessotni fayya buleeyyii ta'an yoo vaayireesiin Kun dhiiga isaanii seene ji'a ja'a gidduutti qaamni isaanii vaayireesii kana dhabamsiisee bilisa irraa ta'uu danda'uu.Garuu daa'imman keessumaa waggaa 6 gadi ta'an Dhibee tiruu yeroo dheera turutti jijjiramu danda'a.

Qorannoo HBV irratti bara 1980 akka biyyaatti geggeefame Itiyoophiyaa keessatti babal'atee akka jiru beekame ture(10.8%)..

Itiyoophiyaa keessatti gartuun Dhibee kanaaf salphaatti saaxilamuu danda'u jedhaman:-
-Dubartoota Ulfaa
-Ogeeyyiii fayyaa
-Daa'imman mana barnootaaf ga'an(School age childrens)
-Namoota sababaa dhiiga dhabaniif , dhiigni gumaachifameef
-Namoota yaala Dialysis fudhatan
-Namoota Wal quunnamtii saalaa daangaa hin qabne keessatti kufanii jiran ykn hiriyaa walitti dhufeenya saalaa (multiple sexual partners)baay'ee kan qaban
-Namoota HIV dhiiga isaani keessa jiru
-Namoota kaambii tokkotti walitti qabamanii jiraatan
-Namoota yeroo dheera qoricha karaa idda dhiiga fudhatan (IV drug users)
-dhiirota saala Wal fokkaata waliin Wal quunnamtii saalaa raawwatan(Warra S***m)

Akkamitti Daddarba..................................
Namoota dhiiga isaanii keessa vaayireesii kana qaban irraa gara nama fayyaatti karaa
* Dhiiga
*Dhangala'aawwan biroo qaama keessaa ba'an kan akka dhangala'aa sanyii kormaa(semen),dhangala'aa qaama hormaata dubartii keessaa ba'u keessumaa yeroo Wal quunnamtii saalaa
* Meeshalee yaala,lilmoo vaayireesii kanaan falamen
* Haadha irraa gara daa'imaatti

Vaayireesiin Kun baay'ee kan daddarbu al si'a 100 HIV caala saffisaan daddarbuu danda'a

Akkamitti ittisuu dandeenya
-------------------------------------------
-Qulqul'ina harkaa keenyaa eeggachuu
-Haala ittin waantota qara qabani Fi balfawwan ittin dhabamsiisan fooyyessuu
-Meeshalee yaala sirnaan qulqulleessuu
-Wal quunnamtii saalaa dhaangaa hin qabne hir'isuu ykn dhiisuu
-Lilmoo nama biroo wajjiin qooddachuu dhiisuu
-Namoota saaxilamoodha Jedhaman Fi oggeeyyii fayyaa akka talaallii fudhatan gochuu

Daa'imman irraa ittisuuf
**************************
Daa'imman kamiyyuu erga dhalatanii talaallii vaayireesii kana fudhachuun qabu,Kunis sagaantaa talaallii biyya keenya Itiyoophiyaa EPI jedhamu keessatti hammatameera.Yeroo ammaa daa'imman dhalatanii torban 6,10,14 irratti talaalli kna fudhachuu qabu.Asumaan daa'imman keenya talaalchisuun Dhibee kana irraa haa ittifnuun ergaa keenya.
Iddoowwan vaayireesiin Kun itti heeddummatu itti carraan haadha irraa daa'imaatti darbuu olaanaa waan ta'eef amma danda'ameetti akkuma daa'imni sun dhalateen sa'aa 24 keessatti talaallii kennamiufi akka qabu dhaabbatni fayyàa addunyaa (WHO) ni ibsa

Yoo vaayireesii kanaf saxilamne maaltu nuf godhama(post exposure management)
-----------+++++++++++++++-------+++++
Asitti hubachuu kan qabnu saaxilamuu jechuun vaayireesiichaan qabamuu jechuu miti. Saaxilamuu jechuun dhiigni ykn dhangala'aa qaama kan biroo nama vaayireesii kana qabanii yoo nu tuqee,lilmoo isaan fayyadamaa yoo nuu waraane Fi kkf jechuudha.

Namni tokko erga vaayireesii kanaaf saaxilamuu isaa mirkaneeffatee,sakatta'insi vaayireesii kanaaf nuuf godhamuu qaba.Yoo negativa ta'e ykn vaayireesiin dhiiga keenya keessatti hin argamne yoo ta'e dafnee sa'aa 48 keessatti talaalli akka fudhannu godhama,yoo vaayireesii kana qabaannee ykn positive ta'e immoo gara wala'aansa Dhibee kanaaf nuuf godhamuutti akka deemnu taasifma jechuudha.yoo lilmoon waraanamuu ykn madaa'uu ta'e iddoo madaa kanaa battalumatti saamunaa Fi bishaaniin miicamuu qaba.

Haati yoo Dhibee vaayireesii tiruu B yeroo dheera turu yoo qabaatte:-
1.daa'imni sun erga dhalatee sa'aa 24 keessatti talaallii vaayireesii kanaa fudhachuu qabdi
2.immunoglobin Hepatitis B fudhachuu qabdi
Dr Jiregna