25/11/2021
ΠΕΡΙ ΕΠΙΔΗΜΙΩΝ – Ένα σημειωματάριο
Ιστορία – Επίδραση στην εξέλιξη της Ιατρικής – Αλληλεπίδραση με Κοινωνικές, Οικονομικές, Ψυχολογικές διεργασίες.
Τρίτο μέρος
15. Πανώλης (Πανούκλα - 1, 3, 13, 15, 20, 21). Από πολλές απόψεις αντιπροσωπεύει την μεγαλύτερη δυνατή ανθρώπινη καταστροφή. Όλες οι άλλες επιδημίες συγκρίνονται με την πανούκλα.
- Συνολική διάρκεια από το 541 μΧ έως το 1950 μΧ σε τρεις περιόδους.
- Αυτό που την κάνει τρομακτική είναι η πολύ μεγάλη της τοξικότητα. Πριν την ανακάλυψη των αντιβιοτικών προκαλούσε ταχύτατη και τεράστια βλάβη στον οργανισμό και είχε ποσοστό θνησιμότητας πάνω από 50%.
- Προσβάλλει κυρίως νέους ενήλικες, μεγιστοποιώντας έτσι τις κοινωνικές, δημογραφικές και οικονομικές συνέπειες.
- Προσβάλλει όλους ανεξαρτήτως κοινωνικο-οικονομικής τάξης, αποκτώντας έτσι μια “αποκαλυπτική” μεταφυσική σημασία.
- Προκαλούσε ανυπολόγιστο τρόμο και καταστροφικό “κυνήγι μαγισσών” (εβραίοι, ξένοι, αμαρτωλοί).
16. Πανώλης και Δημόσια Υγεία (1, 20, 22). - Υπήρξε η πρώτη αιτία μέτρων Δημόσιας Υγείας, τα οποία ήταν δρακόντια. Αυτά ήταν η υποχρεωτική απομόνωση ασθενών, ο υγειονομικός αποκλεισμός περιοχών, τα λοιμοκαθαρτήρια, η καραντίνα.
- Τα μέτρα προστασίας αφενός θεωρούντο ιδιαίτερα καταπιεστικά και αποκρουστικά, ενώ αφετέρου, όντας εξαιρετικά αποφασιστικά, έδιναν κάποιο αίσθημα ασφάλειας στους πληθυσμούς που κινδύνευαν.
- Η επιδημίες πανούκλας μεταδίδονταν στην Ευρωπαϊκή Ήπειρο κυρίως μέσω Ιταλικών λιμανιών. Έτσι τα αυστηρότερα μέτρα πρόληψης εφαρμόστηκαν στις Ιταλικές πόλεις – κράτη (Ενετία, Γένοβα, Νάπολη). Θεωρείτο ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία άφηνε τους υπηκόους της σχεδόν απροστάτευτους (ίσως για θρησκευτικούς λόγους).
17. Ιστορία (1, 20, 21, 22, 23). - Τρεις πανδημίες βουβωνικής πανώλους. Καθεμιά αποτελείτο από μια σειρά επιδημικών κυμάτων, που συνολικά διαρκούσαν για αιώνες.
- Αλλά φαίνεται ότι η νόσος έχει μεγαλύτερη ιστορία: Τα αρχαιότερα θύματα μιας λιγότερο μεταδοτικής μορφής ανακαλύφθηκαν στην Λετονία και έχουν ηλικία 5000 ετών.
- Η πρώτη πανδημία ή η Πανώλης του Ιουστινιανού: Ξέσπασε το 541 μΧ στο δέλτα του Νείλου. Παρουσίασε 18 πολυετείς εξάρσεις μέχρι το 755, οπότε εξαφανίστηκε μυστηριωδώς. Προσέβαλε χώρες της Ασίας, της Αφρικής και της Ευρώπης. Εξολόθρευσε συνολικά 20 – 50 εκατομμύρια ανθρώπους.
- Η δεύτερη πανδημία μεταφέρθηκε από την Κίνα στον υπόλοιπο κόσμο, ενώ σημαντικό ρόλο στην μετάδοσή της στην Ευρώπη έπαιξαν οι Μογγολικές εκστρατείες. Η διάρκειά της στην Ευρώπη ήταν από το 1347 έως το 1830 μΧ. Το πρώτο κύμα (1347 – 1353) ονομάστηκε “Μαύρος Θάνατος” και εξολόθρευσε τον μισό Ευρωπαϊκό πληθυσμό.
- Στην Δυτική Ευρώπη πιθανώς έφθασε με Γενοβέζικα πλοία, που μετέφεραν εμπορεύματα στην Μεσσήνη της Σικελίας. Την εποχή εκείνη επικρατούσαν κακές οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες στην Ευρώπη. Συνεπώς οι άνθρωποι είχαν μειωμένη ανοσολογική άμυνα.
- Η τρίτη Πανδημία ξέσπασε στην Κίνα το 1855. Διαδόθηκε σε πολλές πόλεις σε όλο τον πλανήτη, κυρίως όπου επικρατούσαν κακές κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες, κυρίως στον Τρίτο Κόσμο. Στην Ινδία προκάλεσε 13-15 εκατομμύρια θανάτους από το 1898 έως το 1910.
18. Κοινωνικές επιπτώσεις (1, 20, 22). - Η πανώλης μετασχημάτισε τις κοινωνίες, στις οποίες επέδρασε. Επηρέασε ιδιαίτερα την δημογραφία της μεσαιωνικής και νεώτερης Ευρώπης, αφού εμφανιζόταν σε κάθε γενιά για εκατοντάδες χρόνια. Είχε καταστροφικά αποτελέσματα στην οικονομική ανάπτυξη, ενώ επέδρασε ουσιαστικά στις θρησκευτικές πεποιθήσεις (άγιοι της πανούκλας, Σεβαστιανός και Ρόκκος) και στις λαϊκές κουλτούρες.
- Τα λιμάνια της Μεσογείου σταδιακά παρήκμασαν προς όφελος βορειοευρωπαϊκών λιμανιών. Τα εργατικά χέρια έγιναν σπάνια, με αποτέλεσμα άνοδο των μισθών.
- Εβραϊκοί πληθυσμοί μετανάστευσαν άρον – άρον στην Πολωνία και Λιθουανία.
- Έθεσε σε δοκιμασία την επικρατούσα μιασματική Ιπποκρατική θεωρία. Πιστευόταν η επιδημία προκαλείτο από μολυσμένη ατμόσφαιρα μιας περιοχής (από ατμούς ή από την γη). Η ζέστη και ο νοτιάς θεωρούντο πολύ επικίνδυνος συνδυασμός
- Ο Τζιρόλαμο Φρακάστορο τον 16ο αιώνα πρώτος αμφισβήτησε την θεωρία αυτήν, πιστεύοντας ότι οι επιδημίες προκαλούνται από δηλητηριώδεις χημικές ουσίες που μεταδίδονται από άνθρωπο σε άνθρωπο με άγνωστο τρόπο.
- Τον 17ο αιώνα ο Αθανάσιος Κίρχνερ πρότεινε ότι η πανούκλα μεταδίδεται με τα “animalcules”, μικροσκοπικούς ζωντανούς οργανισμούς, που μεταδίδονται από άνθρωπο σε άνθρωπο.
- Ο Φρακάστορο και ο Κίρχνερ ήταν οι πρωτοπόροι της μολυσματικής θεωρίας των επιδημιών.
- Η μολυσματική θεωρία επιβεβαιώθηκε τον 19ο αιώνα από τον Λουί Παστέρ και τον Ρόμπερτ Κοχ.
19. Επίδραση στην Τέχνη και στον Πολιτισμό. - Επέδρασε έντονα στην Τέχνη και στον Πολιτισμό (ζωγραφική, γλυπτική, αρχιτεκτονική, θέατρο, λογοτεχνία κλπ). Αποτέλεσε έμπνευση για τον Ίνγκμαρ Μπέργκμαν στην “έβδομη σφραγίδα”, η οποία αποτελεί μεταφορά του φόβου της πυρηνικής καταστροφής.
- Λογοτεχνικά έργα επηρεασμένα από την πανούκλα: Δεκαήμερον, συλλογή διηγημάτων του Βοκάκιου, 1352 - Το ημερολόγιο του χρόνου της πανούκλας, μυθιστόρημα του Ντάνιελ Νταφόε, 1721 - Η μάσκα του κόκκινου θανάτου, διήγημα του Έντγκαρ Άλαν Πόε, 1842 - Η πανώλη στη Δέλγκα, διήγημα από την συλλογή “Αλλόκοτοι Άνθρωποι” του Στρατή Τσίρκα, 1944 - Η πανούκλα, μυθιστόρημα του Αλμπέρ Καμύ, 1947.
20. Αιτιολογία. Οφείλεται στην Yersinia pestis (αρνητικό κατά gram βακτηρίδιο της οικογένειας της εντεροβακτηριοειδών). Την ανακάλυψη έκαναν συγχρόνως το 1894 ο Alexandre Yersin και ο Shibasburo Kitasato.
- Η πανώλης είναι ζωονόσος πολλών ειδών τρωκτικών. Στον άνθρωπο μεταδίδεται κυρίως μέσω των ψύλλων. Ψύλλοι που παρασιτούν τους οικιακούς ποντικούς (Xenopsylla cheopis) μεταδίδουν την νόσο από τον ποντικό στον άνθρωπο, ενώ οι ψύλλοι που παρασιτούν τον άνθρωπο (Pulex irritans) είναι υπεύθυνοι για την κατευθείαν μετάδοση από άνθρωπο σε άνθρωπο.
- Οι κακές συνθήκες διαβίωσης παίζουν σημαντικό ρόλο στην μετάδοση (συνωστισμός, κακή υγιεινή).
- Το πρώτο σημάδι επιδημίας πανώλους σε μια πόλη είναι συνήθως η εμφάνιση ποντικών που πεθαίνουν στους δρόμους.
21. Κλινικές παρατηρήσεις.
- Χρόνος επώασης 1-7 ημέρες.
- Στο σημείο όπου έγινε το τσίμπημα του ψύλλου εμφανίζεται μια μαύρη φλύκταινα. Παράλληλα εμφανίζονται υψηλός πυρετός, έντονη κεφαλαλγία, ναυτία, εμετός, δίψα, οδυνηρή διόγκωση λεμφαδένων (βουβώνες, μασχάλη, αυχένας κλπ) και έντονη δυσωδία του ασθενούς. Εντέλει σηψαιμία και πολυοργανική ανεπάρκεια.
- Χωρίς θεραπεία (με αντιβιοτικά) η θνησιμότητα είναι πάνω από 50%.
- Οι ασθενείς που ανέρρωναν παρουσίαζαν χρόνια προβλήματα υγείας στην ακοή, όραση, μνήμη, καθώς και παραλύσεις και ψυχολογικές μετατραυματικές διαταραχές.
- Δεν αφήνει μόνιμη ανοσία. Μπορεί κάποιος που επέζησε να πεθάνει την επόμενη χρονιά από την νόσο.
- Τύποι: Βουβωνική, σηψαιμική (100% θνησιμότητα), πνευμονική (100% θνησιμότητα – ραγδαία μετάδοση από άνθρωπο σε άνθρωπο μέσω σταγονιδίων).
- Διάλυση των κοινωνικών δεσμών (συγγενικών, αλληλεγγύης, υγειονομικής φροντίδας κλπ). Οι ασθενείς αφήνονταν να πεθάνουν μόνοι. Οι υγειονομικοί που προσπαθούσαν να την αντιμετωπίσουν, συνήθως πέθαιναν από την νόσο.
- Σήμερα, με την χρήση κατάλληλης αντιβίωσης και νοσηλεία, η θνησιμότητα της πανούκλας είναι 1-15%.
- Ο κίνδυνος επανεμφάνισης παραμένει (“δεξαμενές” του μικροβίου σε τρωκτικά, βιοτρομοκρατία, όπως στην εισβολή των Ιαπώνων στην Κίνα τον 20ο αιώνα).
22. Αντιμετώπιση με μέτρα δημόσιας υγείας.
- Εφαρμόστηκαν αρχικά σε πόλεις της βόρειας Ιταλίας (Ενετία, Γένοβα, Μιλάνο, Φλωρεντία). Συνέβαλαν αποτελεσματικά στην σταδιακή εξάλειψη της βουβωνικής πανώλους από την δυτική Ευρώπη.
- Εφαρμόζοντας την Ιπποκρατική θεωρία του μιάσματος (μολυσμένου αέρα ή εδάφους), δημιούργησαν προϋποθέσεις για την ανακάλυψη της μικροβιολογικής θεωρίας.
- Δημιουργήθηκαν υγειονομικές επιτροπές με απόλυτη νομική και εκτελεστική ισχύ σε καιρό επιδημίας.
- Καραντίνα. Αρχικά ήταν υποχρεωτική απομόνωση 40 ημερών των επιβατών και εμπορευμάτων που έφθαναν σε ένα λιμάνι από ύποπτη περιοχή. Η διάρκεια της απομόνωσης οφείλεται στην Αγία Γραφή (πχ 40 ημέρες από την Ανάσταση μέχρι την Ανάληψη του Χριστού κλπ).
- Ζώνες υγειονομικού αποκλεισμού με την βοήθεια στρατού σε συνδυασμό με μακροχρόνια καραντίνα. Επιβαλλόταν σε προσβεβλημένες ή ύποπτες περιοχές. Η Αυστρία τον επέβαλε σε όλο το μήκος των συνόρων της με την Οθωμανική Αυτοκρατορία από το 1710 έως το 1871. 1000 μίλια φρουρούμενα από στρατιωτικούς και επιστρατευμένους.
- Λοιμοκαθαρτήρια, όπου μεταφέρονταν υποχρεωτικά όλοι οι ασθενείς. Είχαν απαίσια φήμη. Θνησιμότητα 75%.
- Ομάδες υγειονομικών, αστυνομικών κλπ επισκέπτονταν πιθανούς ασθενείς στα σπίτια, με σκοπό την απομόνωσή τους και την απολύμανση των κατοικιών. Προκαλούσαν τρόμο και μεγάλη έχθρα.
- Παρόλα αυτά, τα μέτρα δημιουργούσαν αίσθηση ασφάλειας στους λαούς. Επιπλέον υπήρξαν πολλοί ιερείς, μοναχές και υγειονομικοί, που εργάστηκαν με αυταπάρνηση. Ενώ έγιναν και τρομερές αυθαιρεσίες και παρανομίες.
23. Φαρμακευτική αντιμετώπιση. Θεωρείτο ότι η νόσος οφειλόταν σε μολυσμένο αέρα και πληθώρα αίματος. Έτσι χρησιμοποιείτο κυρίως η αφαίμαξη παράλληλα με εμετικά και καθαρτικά. Προκαλείτο εφίδρωση. Καυτηριάζονταν τα αποστήματα. Θεριακή. Το αποτέλεσμα των μέτρων αυτών ήταν απογοητευτικό, η θνησιμότητα αυξανόταν.
- Έτσι δόθηκε μεγαλύτερη σημασία στην πρόληψη. Η επιβολή των προληπτικών μέτρων συχνά προκάλεσε εξεγέρσεις και αντίσταση (έως και φόνους αστυνομικών και υγειονομικών, καταστροφή νοσοκομείων κλπ).
24. Εκτός από τα μέτρα πρόληψης, η νόσος πιθανώς περιορίστηκε εξαιτίας:
- Της εισβολής στην Ευρώπη του Νορβηγικού αρουραίου (rattus norvegicus), που αντικατέστησε εύκολα τον γηγενή μαύρο αρουραίο (rattus rattus). Ο αρουραίος αυτός αποφεύγει τους ανθρώπους, ενώ προκαλεί μεγαλύτερη απέχθεια.
- Κλιματικής αλλαγής. Η μείωση της θερμοκρασίας συνέπιπτε με υποχώρηση των επεισοδίων πανώλους.
- Βελτίωσης της οικιακής υγιεινής. Απομάκρυνση των ποντικών και των ψύλλων από τα σπίτια.
- Βελτίωσης της ατομικής υγιεινής. Χρήση του σαπουνιού σε συνδυασμό με την συχνότερη σωματική καθαριότητα από τον 18ο αιώνα.
25. Στον Ελλαδικό χώρο… (5, 20, 21, 22, 24).
- Η επιδημία του Ιουστινιανού εξολόθρευσε το 10% του πληθυσμού της Κωνσταντινούπολης σε δύο χρόνια. Επεκτάθηκε σε άλλες περιοχές του Ελλαδικού χώρου με καταστροφικές συνέπειες.
- Το 1347 η πανώλη «χτύπησε» την Κωνσταντινούπολη και στην συνέχεια μεταδόθηκε σε πολλές άλλες περιοχές (Εύβοια, Μεθώνη, Κρήτη, Θράκη, Νότιος Βαλκανική, Αιγαίο, Κύπρος, Άγιον Όρος).
- Το Ισλάμ δεχόταν “μοιρολατρικά” τις επιδημίες. Δεν παίρνονταν σκληρά μέτρα, δεν απομονώνονταν οι ασθενείς. Οι οικογένειες δεν εγκατέλειπαν τους ασθενείς τους. Έτσι πολλές επιδημίες γίνονταν ενδημικές σε περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
- Μεγάλη επιδημία έπληξε την Κωνσταντινούπολη το 1470. Οφειλόταν πιθανώς σε υποχρεωτική μετοικεσία πληθυσμών για τον εποικισμό της.
- Οι κάτοικοι της Κεντρικής Ελλάδας το 1702 και της Άρτας το 1760 αποφάσισαν να διώξουν τους πανωλόβλητους στην ύπαιθρο για να πεθάνουν μόνοι ή να αναρρώσουν εντελώς.
- Τον 18ο αιώνα παρουσιάζεται έξαρση της νόσου στον Ελλαδικό χώρο.
- Το 1828 παρουσιάστηκαν θύματα πανώλης στην Μεθώνη. Η νόσος μεταδόθηκε στα στρατεύματα του Ιμπραήμ και, στην συνέχεια στην Ύδρα, τις Σπέτσες, τον Πόρο, την Αίγινα, τα Μέγαρα. Ο κυβερνήτης Καποδίστριας επιστράτευσε τον ιατρό Σπυρίδωνα Καλογερόπουλο, τον αδελφό του Βιάρο Καποδίστρια και εντέλει τον Ελβετό ιατρό Andre - Louis Gosse για την αντιμετώπιση της επιδημίας. Ο τελευταίος εργάστηκε με μεγάλη αυτοθυσία και, μάλιστα νόσησε και ο ίδιος. Επιβλήθηκαν (με δυσκολία) όλα τα γνωστά μέτρα (απομόνωση ασθενών, κάψιμο ρούχων, υγειονομική ταφή, διακοπή εμπορικών δραστηριοτήτων, καραντίνα, κλείσιμο εκκλησιών). Τελικά η επιδημία υποχώρησε τον Νοέμβριο του 1828, μετά από μια τελευταία έξαρση στα χωριά των Καλαβρύτων.
21η διαφάνεια. Πηγές:
1. Snowden F.M.: Epidemics and Society. From the Black Death to the Present. Yale University Press, 2019.
2. Epidemic. Wikipedia https://en.wikipedia.org/wiki/Epidemic
3. Ντζάνη Ε., Τζουλάκη Ι.: Επιδημίες.
https://ecourse.uoi.gr/pluginfile.php/103444/mod_resource/content/1/Epidemics.pdf
4. What’s the difference between a pandemic, an epidemic, endemic, and an outbreak? Intermountain Healthcare,
https://intermountainhealthcare.org/blogs/topics/live-well/2020/04/whats-the-difference-between-a-pandemic-an-epidemic-endemic-and-an-outbreak/
5. Ντζάνη Ε και Τζουλάκη Ι.: Επιδημίες. Εργαστήριο Υγιεινής και Επιδημιολογίας, Ιατρική Σχολή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Οκτώβριος 2011. http://users.uoi.gr/hyepilab/assets/pdfs/hygieneI/Epidemics.pdf
6. Ιπποκράτης. http://el.Wikipedia.ogr/wiki/Ιπποκράτης
7. World Health Organization: Healthy Diet. 2020. https://www.who.int/en/news-room/fact-sheets/detail/healthy-diet
8. Vaillant G.E.: Triumphs of Experience. The Men of the Harvard Grant Study. The Belknap Press of Harvard University Press, London, England, 2012.
9. Colin Campell T. and Campell T.M.: The China Study. Benbella Books, Dallas, Texas, 2006.
10. Maturana Romesin H. and Verden-Zoller: The Origin of Humamess in the Biology of Love. Imprint Academic, Philosophy Documentation Center, Charlottesville, USA, 2008.
11. Ομήρου Ιλιάς – Α. http://users.uoa.gr/~nektar/arts/tributes/omhros/il01.htm
12. Στεφανόπουλου Θ.Κ., Τσιτσιρίδη Στ., Αντζουλή Λ., Κριτσέλη Γ.: Ανθολογία Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, Θουκυδίδης, Ιστορίαι 2, 47-54. https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/anthology/literature/browse.html?text_id=239
13. Jarus O.: 20 of the worst epidemics and pandemics in history.
https://www.livescience.com/worst-epidemics-and-pandemics-in-history.html
14. Science Museum: Epidemics. https://www.sciencemuseum.org.uk/objects-and-stories/epidemics
15. Deadly Diseases: Epidemics throughout history CNN.
https://edition.cnn.com/interactive/2014/10/health/epidemics-through-history/
16. Ιπποκράτης. https://el.wikipedia.org/wiki/Ιπποκράτης
17. Καλαχάνης Κ.: Η Ιπποκρατική θεωρία περί των χυμών.
https://www.pemptousia.gr/2013/03/i-ippokratiki-theoria-peri-ton-chimon/
18. Galen. https://en.wikipedia.org/wiki/Galen
19. Η Αγία Γραφή, Γένεσις.
http://www.imks.gr/images/pdf/Iera_Keimena/agia_grafi.pdf
20. Κωστής Κ.: Στον καιρό της πανώλης. Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 2013.
21. Πανώλη: Η φοβερή επιδημία που σκότωσε περισσότερους από 20.000.000 Ευρωπαίους (1347-1351). https://www.protothema.gr/stories/article/968687/panoli-i-foveri-epidimia-pou-skotose-perissoterous-apo-20000000-europaious-1347-1351.
22. Φιλίστωρ Ι.: Από την επιδημία πανώλης επί Καποδίστρια, το 1828, στον κορωνοϊό του 2020. https://www.lifo.gr/culture/arxaiologia/apo-tin-epidimia-panolis-epi-kapodistria-1828-ston-koronoio-toy-2020.
23. Καρατζάς Α.: Ανακαλύφθηκε το αρχαιότερο θύμα της πανώλης. Unboxholics, 2021. https://unboxholics.com/news/tech/85707-anakalyfthike-to-archaiotero-thyma-tis-panolis
24. Τσιλιπήρα Ε., Τσίμπρου Ε.: Οι επιδημίες στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα και τρόποι αντιμετώπισής τους. Πτυχιακή εργασία, Αλεξάνδρειο Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Θεσσαλονίκης, 2009.http://eureka.teithe.gr/jspui/bitstream/123456789/8299/3/Tsilipira_Tsimprou.pdf
