29/08/2025
Παρενδυσιακός Φετιχισμός: Ψυχαναλυτική Προσέγγιση
Michalis Paterakis
Psychologist · Psychotherapist
University of Indianapolis, USA | Middlesex University, UK
📍 37 Karneadou Str., Kolonaki, Athens, Greece
📞 (+30) 211 7151 801 | ✉️ paterakismichael@yahoo.gr
🌐 www.psychotherapy.net.gr | www.mixalispaterakis.gr
Ο παρενδυσιακός φετιχισμός –η σεξουαλική διέγερση ή/και ψυχική ικανοποίηση που αντλείται από την ένδυση με ρούχα του «άλλου» φύλου– έχει απασχολήσει εκτεταμένα την ψυχαναλυτική σκέψη. Δεν αποτελεί απλώς μια ιδιοσυγκρασιακή σεξουαλική πρακτική· πίσω από την πράξη του ντυσίματος και της μεταμφίεσης αποκαλύπτεται ένα πλέγμα φαντασιώσεων, πρωτογενών ταυτίσεων, άμυνων και ασυνείδητων φόβων που αγγίζουν τον πυρήνα της σεξουαλικής και εγωτικής ανάπτυξης.
Η φαντασίωση της μεταμόρφωσης
Η εμπειρία του «ντύνομαι ως άλλος» δεν είναι μόνο αισθησιακή. Συνδέεται με μια βαθιά φαντασίωση μεταμόρφωσης του εαυτού, μιας υπέρβασης των υπαρχόντων ορίων. Το σώμα λειτουργεί σαν «καμβάς» πάνω στον οποίο γράφεται η δυνατότητα μιας άλλης ταυτότητας. Αυτή η μεταμόρφωση φέρει έναν διττό χαρακτήρα: από τη μία προσφέρει ελευθερία και ηδονή, από την άλλη αποκρύπτει μια ευάλωτη ανάγκη – την αδυναμία να διαχειριστεί κανείς το άγχος που προκαλεί η ανδρική σεξουαλικότητα ως «διεισδυτική», επικίνδυνη ή και καταστροφική.
Οι πρωτογενείς ταυτίσεις
Στις απαρχές της ψυχικής ζωής, το βρέφος δεν ξεχωρίζει σαφώς το φύλο του. Η πρωτογενής ταύτιση είναι με το σώμα της μητέρας, με τη θηλυκότητα ως πηγή φροντίδας και ασφάλειας. Η αίσθηση ότι το «θηλυκό» περιβάλλον είναι αυτό που χωράει, θρέφει και περιβάλλει, αφήνει ένα ανεξίτηλο ίχνος. Ο παρενδυσιακός φετιχισμός μπορεί να κατανοηθεί ως μια επιστροφή σε αυτήν την πρωταρχική μήτρα, σε μια φαντασίωση ότι με το να «ντυθώ γυναίκα» ξαναβρίσκω την ασφάλεια του αρχικού δεσμού. Εδώ η ενδυμασία γίνεται δέρμα, προστατευτικό περίβλημα απέναντι στο άγχος διάλυσης ή εγκατάλειψης.
Ο οιδιπόδειος κόμβος
Στην οιδιπόδεια φάση, η αγωνία του παιδιού συνδέεται με τον φόβο απώλειας του αντικειμένου αγάπης και την απειλή ευνουχισμού. Για τον άντρα, ο φετιχισμός –και δη ο παρενδυσιακός– μπορεί να λειτουργήσει ως άμυνα απέναντι στο άγχος του ευνουχισμού: «Αν γίνω γυναίκα, δεν κινδυνεύω να χάσω το πέος μου· το εγκαταλείπω φαντασιακά, αλλά υπό δικό μου έλεγχο». Η πράξη του ντυσίματος μπορεί έτσι να ιδωθεί ως μια ενεργητική οικειοποίηση της απειλής, μια προσπάθεια μετασχηματισμού της παθητικότητας σε ηδονή. Το «άλλο φύλο» δεν είναι πια εξωτερική απειλή αλλά εσωτερικό παιχνίδι ταυτότητας.
Παρενδυσιακός φετιχισμός και φόβος ευνουχισμού
Ο Freud ήδη από το 1927 στο κείμενο Fetishism όρισε τον φετιχισμό ως μια προσπάθεια άρνησης της γυναικείας «έλλειψης», δηλαδή της απουσίας πέους. Ο φετιχιστής διατηρεί ένα αντικείμενο–υποκατάστατο (παπούτσι, ύφασμα, γυναικείο ένδυμα) για να προστατευτεί από την τραυματική εμπειρία της διαφοράς των φύλων. Στην παρενδυσιακή εκδοχή, το ένδυμα δεν είναι μόνο φετίχ αλλά ολόκληρη φαντασιακή σκηνή, μέσα στην οποία το υποκείμενο αλλάζει θέση: γίνεται το ίδιο το «θηλυκό».
Αυτή η φαντασίωση έχει σαφείς ρίζες στο ευνουχιστικό άγχος.
Για το αγόρι
Στην οιδιπόδεια σκηνή, το αγόρι επιθυμεί τη μητέρα, αλλά βρίσκεται αντιμέτωπο με την πατρική απαγόρευση. Ο πατέρας, ως φορέας του Νόμου, ενσαρκώνει την απειλή: «αν συνεχίσεις, θα τιμωρηθείς με ευνουχισμό». Το αγόρι, για να προστατευθεί, κατασκευάζει έναν φαντασιακό μηχανισμό: μεταθέτει τον εαυτό του σε γυναικεία θέση. Αν δεν είμαι άνδρας, αν δεν ανταγωνίζομαι τον πατέρα, τότε δεν διατρέχω κίνδυνο.
Η παρενδυσία γίνεται δηλαδή μια μορφή συμβιβασμού με τον πατέρα: «δεν θα σου πάρω τη μητέρα, θα γίνω η μητέρα». Στην πράξη, το γυναικείο ένδυμα αποκτά τη λειτουργία ασπίδας απέναντι στην απειλή της πατρικής εξουσίας.
Για το κορίτσι
Στο κορίτσι, η λογική είναι αντίστροφη. Η διαπίστωση της απουσίας πέους βιώνεται όχι ως μελλοντική απειλή αλλά ως ήδη συντελεσμένος ευνουχισμός. Ο φόβος δεν είναι ότι θα του αφαιρεθεί κάτι, αλλά ότι έχει ήδη αφαιρεθεί και, συνεπώς, κινδυνεύει να μην αγαπηθεί, να απορριφθεί. Το κορίτσι φαντασιώνεται τον πατέρα ως εκείνον που διαθέτει το φαλλικό προνόμιο και μπορεί να το προσφέρει ή να το αρνηθεί. Η παρενδυσία λειτουργεί ως απόπειρα ακύρωσης της έλλειψης: «αν ντυθώ και παρουσιαστώ ως άνδρας, δεν θα είμαι το απορριπτέο ευνουχισμένο ον, αλλά αυτό που φέρει το φαλλικό χαρακτηριστικό».
Εδώ η μεταμφίεση γίνεται μια μορφή διεκδίκησης της αγάπης του πατέρα μέσω της κατάργησης της έλλειψης.
Η φαντασιακή σκηνή και οι άμυνες
Και στις δύο περιπτώσεις, η παρενδυσία δεν αφορά απλώς την ερωτική απόλαυση. Είναι μια συμβολική άμυνα απέναντι στον φαντασιακό κίνδυνο του ευνουχισμού:
• Για το αγόρι, κίνδυνος που έρχεται από τον πατέρα ως τιμωρία.
• Για το κορίτσι, κίνδυνος που προκύπτει από την έλλειψη αναγνώρισης εκ μέρους του πατέρα.
Αυτό εξηγεί γιατί η παρενδυσιακή φαντασίωση συχνά συνοδεύεται από μια έντονη αίσθηση ανακούφισης: το υποκείμενο μπαίνει σε έναν χώρο όπου οι απειλές προσωρινά σβήνουν. Στον χώρο αυτόν, ο πατέρας είτε παύει να είναι απειλητικός, είτε φαντασιακά επιβεβαιώνει το υποκείμενο ως «επαρκές».
Η συμβολή του Lacan
Ο Lacan θα έλεγε πως εδώ βλέπουμε το παιχνίδι του φαλλού ως σημαίνοντος. Το φετιχιστικό ένδυμα και η παρενδυσιακή ταύτιση λειτουργούν σαν απόπειρες να διαχειριστεί το υποκείμενο την έλλειψη που οργανώνει το συμβολικό. Ο φετιχιστής προσκολλάται σε ένα αντικείμενο ή σε μια μορφή εμφάνισης για να διαψεύσει την έλλειψη, να αρνηθεί ότι η μητέρα «δεν το έχει». Η παρενδυσία είναι ίσως η πιο ολοκληρωμένη μορφή αυτής της διάψευσης: η ταυτότητα μετασχηματίζεται, ώστε το σώμα να γίνει φορέας μιας άλλης φαντασιακής σημασίας.
Ο φόβος του ευνουχισμού έχει διπλή ρίζα η οποία τονίζεται στην ψυχαναλυτική θεωρία:
1. Για τα αγόρια: ο φόβος ευνουχισμού αναδύεται στην οιδιπόδεια σκηνή ως απειλή από τον πατέρα. Ο πατέρας εμφανίζεται ως ο φορέας του Νόμου, εκείνος που “απαγορεύει” την άμεση ενορμητική σχέση με τη μητέρα και «τιμωρεί» την επιθυμία. Ο φετιχισμός (και στην πιο ιδιάζουσα μορφή του, η παρενδυσία) λειτουργεί ως τρόπος να παρακάμψει κανείς αυτή την απειλή: «αν πάψω να διεκδικώ τη μητέρα ως άνδρας, αν πάρω γυναικεία θέση, δεν έχω να φοβηθώ τον πατέρα». Δηλαδή, ο φετιχισμός γίνεται ένας φαντασιακός μηχανισμός “εξουδετέρωσης” της πατρικής απειλής.
2. Για τα κορίτσια: το ευνουχιστικό βίωμα συνδέεται με την ανακάλυψη της διαφοράς των φύλων. Το κορίτσι βιώνει την απουσία πέους ως «ευνουχισμό ήδη συντελεσμένο», και συχνά ως απόρριψη ή υποτίμηση από το αντικείμενο της αγάπης (τον πατέρα). Έτσι, η παρενδυσία μπορεί να πάρει και τη μορφή μιας φαντασιακής “διόρθωσης”: η μεταμφίεση σε άνδρα ή η ιδιοποίηση στοιχείων της ανδρικής εμφάνισης λειτουργεί ως άρνηση της απώλειας και ως αποκατάσταση του ναρκισσισμού.
Αυτό που είναι σημαντικό εδώ είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις η παρενδυσιακή μεταμφίεση δεν αφορά μόνο την ηδονή της εμφάνισης, αλλά λειτουργεί σαν προστατευτικός μηχανισμός απέναντι στην καταστροφική φαντασίωση:
• Για το αγόρι, «να μη με ευνουχίσει ο πατέρας».
• Για το κορίτσι, «να μη με απορρίψει ο πατέρας επειδή είμαι ήδη ευνουχισμένη».
Οι φαντασιακοί κίνδυνοι
Πίσω από την ευχαρίστηση της μεταμφίεσης συχνά φωλιάζει μια σειρά ασυνείδητων φόβων:
• Ο φόβος της διείσδυσης: η αγωνία μήπως η επαφή με τον άλλον σημαίνει απώλεια ελέγχου ή διάλυση της ακεραιότητας του εαυτού.
• Ο φόβος του ανδρικού ρόλου: η ανδρικότητα ως επιθετική, απαιτητική, καταπιεστική βιώνεται ως δυσβάσταχτη.
• Ο φόβος του ευνουχισμού: η μετάβαση σε θηλυκή θέση προστατεύει από το άγχος ότι το ανδρικό σώμα μπορεί να υποστεί στέρηση.
Ο παρενδυσιακός φετιχισμός, έτσι, δεν είναι απλώς «παιχνίδι με ρούχα». Είναι ένα σύνθετο φαντασιακό οικοδόμημα που θωρακίζει απέναντι σε απειλητικές αναπαραστάσεις της σεξουαλικότητας.
Η φετιχιστική λειτουργία
Στη φετιχιστική δυναμική, το αντικείμενο (ρούχο, υλικό, αξεσουάρ) λειτουργεί ως φετίχ που καλύπτει την απουσία, τον κίνδυνο ή την έλλειψη. Ο παρενδυσιακός φετιχισμός δίνει στο υποκείμενο την αίσθηση ότι κατέχει το «κλειδί» της ταυτότητάς του, ότι μπορεί να επιλέγει πότε και πώς θα είναι άνδρας ή γυναίκα. Είναι μια μορφή αυταπάτης ελέγχου πάνω σε αυτό που, κατά βάθος, βιώνεται ως χαώδες: τη ρευστότητα της επιθυμίας και τον κίνδυνο απώλειας του αντικειμένου αγάπης.
Η ψυχαναλυτική κατανόηση
Η ψυχανάλυση δεν αντιμετωπίζει τον παρενδυσιακό φετιχισμό ως «παρέκκλιση» αλλά ως σύμπτωμα που κρύβει μια αλήθεια του υποκειμένου. Η φαντασίωση της μεταμόρφωσης φέρνει στην επιφάνεια τις πρώιμες αναπαραστάσεις του σώματος, τις ταυτίσεις με τη μητέρα, το τραύμα του ευνουχισμού και τις άμυνες απέναντι στην ανδρική σεξουαλικότητα. Στο αναλυτικό πλαίσιο, το ντύσιμο δεν έχει πια λειτουργία πρακτική αλλά συμβολική· αναδεικνύει το πώς το υποκείμενο προσπαθεί να διαχειριστεί το άγχος, τον φόβο και την επιθυμία μέσα σε έναν εσωτερικό χώρο που δεν έμαθε να χωράει τις αντιφάσεις.
Συμπέρασμα
Ο παρενδυσιακός φετιχισμός είναι μια απόπειρα του εαυτού να βρει έναν χώρο κατοίκησης, έστω και προσωρινό, απέναντι στο άγχος της έλλειψης και της απειλής. Η γυναικεία μεταμφίεση λειτουργεί ως δανεισμένος ψυχικός τόπος όπου το υποκείμενο μπορεί να αναπνεύσει, να ελέγξει, να αισθανθεί ασφαλές. Στην πραγματικότητα, όμως, αναπαριστά την ανείπωτη ανάγκη για έναν εσωτερικό χώρο που να μπορεί να αντέξει την επιθυμία χωρίς φόβο, να φιλοξενήσει τις συγκρούσεις χωρίς κατάρρευση και να επιτρέψει την εμπειρία της διαφοράς ως σχέση και όχι ως απειλή.
**Το παραπάνω κείμενο, όπως και κάθε κείμενο σε αυτή τη σελίδα, αποτελεί πρωτότυπη επιστημονική και επαγγελματική εργασία του Μιχάλη Πατεράκη, Ψυχολόγου – Ψυχοθεραπευτή (University of Indianapolis – University of Middlesex). Απαγορεύεται ρητά και κατηγορηματικά η αναδημοσίευση, τροποποίηση, αντιγραφή, ενσωμάτωση ή οποιαδήποτε μορφή χρήσης του συνόλου ή μέρους του, χωρίς την έγγραφη άδεια του δημιουργού.
Κάθε παραβίαση θα αντιμετωπιστεί με βάση την ισχύουσα νομοθεσία περί πνευματικής ιδιοκτησίας (Ν. 2121/1993 και διεθνείς συμβάσεις).
Οι ιδέες, οι διατυπώσεις, η δομή και η ουσία των κειμένων φέρουν διακριτό θεωρητικό στίγμα και ταυτότητα και δεν επιτρέπεται να χρησιμοποιούνται γενικά από τρίτους ή από δήθεν επαγγελματίες που επιχειρούν να προβληθούν ως ειδικοί, παραπλανώντας το κοινό.
© Μιχάλης Πατεράκης
Michalis Paterakis
Psychologist · Psychotherapist
University of Indianapolis, USA | Middlesex University, UK
📍 37 Karneadou Str., Kolonaki, Athens, Greece
📞 (+30) 211 7151 801 | ✉️ paterakismichael@yahoo.gr
🌐 www.psychotherapy.net.gr | www.mixalispaterakis.gr
