20/06/2025
Φαντάσου να είσαι ένα θηλυκό ποντίκι σε έναν θάλαμο, σε ένα κλουβί. Ναι ξέρω, δεν αρχίσαμε καλά. Όντως, δε μοιάζει ιδεατή κατάσταση κι ευτυχώς αυτά τα πειράματα σε τέτοιες συνθήκες -τουλάχιστον στον κλάδο της ψυχολογίας- σταδιακά πέφτουν στης λήθης το πηγάδι. Παρ’ όλα αυτά ας μείνουμε στο θέμα μας.
Κάποια στιγμή εκεί που την αράζεις σου φέρνουν και παρέα, ένα άλλο θηλυκό ποντίκι. Γενικά τα πάτε καλά μεταξύ σας. Τα θηλυκά ποντίκια έχει αποδειχτεί ότι είναι πολύ λιγότερο επιθετικά μεταξύ τους σε σχέση με τα αρσενικά. Κάνουν και τις μετρήσεις οι ερευνητές κι όντως βρίσκουν πως δεν έχει πειράξει τρίχα το ένα από το άλλο. Ξαφνικά μπαίνει μια καινούργια συνθήκη, αρκετά σκληρότερη. Είπαμε αρχαία επιστήμη, πολύ λιγότεροι και χαλαρότεροι κανόνες δεοντολογίας. Το πάτωμα του κλουβιού αρχίζει ξαφνικά να προκαλεί μια αναπόφευκτη ενόχληση στα μικρά ποντίκια, ένα «τσίμπημα» ηλεκτρικής ενέργειας. Τα ποντίκια τότε καίνε την όποια συνθήκη ειρήνης έχουν υπογράψει και ξεκινάνε αμέσως ένα σκληρό καυγά. Για όλο το διάστημα που υπάρχουν αυτά τα τσιμπήματα ηλεκτρισμού τρώνε τα μουστάκια τους. Με το που επέρχεται η προηγούμενη συνθήκη, η απαλλαγή από τα τσιμπήματα δηλαδή, ξανά φιλιώνουν. Το ίδιο πείραμα έγινε και με περιστέρια. Ίδια αποτελέσματα.
«Αρχαία» χρόνια τότε, ασυδοσία στο μέχρι τι μπορούσαν να κάνουν οι επιστήμονες, έφεραν και ένα πιθηκάκι στο εργαστήριο. Αντίστοιχη συνθήκη, μόνο που τώρα, δεν είχε άλλο πιθηκάκι να χτυπήσει (γιατί παίζει να σκοτώνονταν κυριολεκτικά, εκεί μάλλον τραβήχτηκε η κόκκινη γραμμή της ηθικής), αλλά έπρεπε το ίδιο το πιθηκάκι να «γεννήσει» το θύμα του. Κάθε φορά λοιπόν που έτρωγε την τσιμπιά ηλεκτρισμού είχε τη δυνατότητα να τραβάει μια αλυσιδούλα που θα του έδινε πρόσβαση σε μια μπάλα που θα μπορούσε να την δαγκώσει με όσο μίσος κι οργή ήθελε. Και μαντέψτε. Το έκανε με μεγάλη χαρά σε υψηλή συχνότητα, σε υψηλή ένταση.
Κι αν αυτά είναι πειράματα που ορθώς μπήκαν στο χρονοντούλαπο της ιστορίας, τουλάχιστον για το ηθικό τους κομμάτι, τι γίνεται στην πραγματική ζωή, εκεί που «ευτυχώς» κανείς δε βάζει δεοντολογικά όρια και τα φαινόμενα εμφανίζονται στην πιο γυμνή και καταστροφική τους εκδοχή;
Κάτι ανάλογο έζησα σήμερα καθώς αναγκάστηκα να χρησιμοποιήσω τα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς. Αφού χρειάστηκε να περιμένουμε 40 λεπτά μέσα στον καύσωνα για να έρθει επιτέλους το λεωφορείο, αφού μπήκαμε κι ήμασταν όλοι σα σαρδέλες κι ήταν αδύνατο όχι να φτάσεις στην πόρτα για να βγεις αλλά μετρούσες και τις ανάσες σου για να κάνεις εξοικονόμηση χώρου, αφού πλήρωσες κι εισιτήριο για αυτήν την τρέλα, ξεκίνησε το γλέντι. Μαέστρος φυσικά αυτής της κομπανίας ήταν ο οδηγός που αυτή την άρρωστη κατάσταση δεν θα χρειαζόταν να τη βιώνει για 20 λεπτά αλλά για 8 ώρες, όχι μια ημέρα, αλλά κάθε μέρα.
Πρώτα ένας τσακωμός του οδηγού με έναν μεσήλικα κύριο γιατί δεν του άνοιξε τη μπροστά πόρτα κι αναγκάστηκε να βγει από την άλλη πόρτα, αυτός τον αρχίζει σε χαρακτηρισμούς και καντήλια, ο οδηγός απαντάει αναλόγως, αλλά στο πιο ευγενικό, ύστερα ο οδηγός τα έβαλε με έναν έφηβο που μπήκε στο λεωφορείο χωρίς μπλούζα, γιατί μάλλον γύριζε από την θάλασσα, μετά επίθεση στον οδηγό από έναν ηλικιωμένο γιατί δεν του άνοιξε την πόρτα που ήθελε, ξανά τσακωμός με μια παρέα παιδιών γιατί όπως κάθονταν πατούσαν το κουμπί της στάσης συνέχεια χωρίς να βγαίνει τελικά κανείς και στο αποκορύφωμα όταν ένας άνθρωπος με κινητικές δυσκολίες πάτησε το κουμπί για να βγει ο οδηγός που πλέον είχε βάλει ακουστικά για να αποκοπεί από το χάος της λεκτικής βίας –που σε σημαντικό βαθμό είχε προκαλέσει αυτός- δεν τον άκουσε, έκλεισε τις πόρτες πριν προλάβει να βγει ο άνθρωπος και συνέχισε κανονικά την πορεία του. Πλέον όλο το λεωφορείο έγινε αρένα, ο οδηγός έβγαλε τα ακουστικά, απάντησε, κι όπως καταλαβαίνετε ο Όμηρος βρήκε υλικό για άλλα 2-3 έπη. Τουλάχιστον στο φανάρι ο οδηγός άνοιξε τις πόρτες και ο άνθρωπος κατάφερε να βγει. Να υπάρξει και τίποτα καλό σε αυτήν την τρέλα.
Χωρίς να θέλω να δικαιολογήσω έναν απαράδεκτο επαγγελματία και χωρίς να αγνοώ ότι τα αντανακλαστικά του κόσμου τουλάχιστον στην τελευταία περίπτωση στέκονταν στη σωστή πλευρά της ιστορίας, όλο αυτό εμένα μου θύμισε τα πειράματα με τα ποντίκια, τα περιστέρια και τα πιθήκια.
Ο Σκίνερ το είχε περιγράψει αυτό το φαινόμενο πριν καν αποδειχτεί πειραματικά ως «Signs of damage», τα σημάδια της καταστροφής, ας πούμε. Αυτό που πίστευε είναι πως όταν προκαλείς μια τιμωρητική συνθήκη σε έναν οργανισμό και δη όταν αυτό δεν είναι προγραμματισμένο κι αναμενόμενο (πχ παραβίασα έναν γνωστό κανόνα, έκανα κάτι που ήξερα ότι είναι επικίνδυνο ή λάθος, κτλ.), οι οργανισμοί νιώθουν την ανάγκη να πάρουν μια «εκδίκηση» κάνοντας κακό σε έναν άλλον οργανισμό – ή ακόμα κι αντικείμενο- που βρίσκεται εκεί κοντά.
Εξελικτικά βασιζόμενος ο Σκίνερ εξήγησε το φαινόμενο λέγοντας πως τα αίματα, τα κλάματα, οι εκφράσεις πόνου, κτλ. των άλλων όταν την «τρώμε» έτσι ξαφνικά κι απροσδόκητα μοιάζει με μια συνθήκη ασφάλειας κι ανακούφισης, καθώς αν τους πονέσουμε είναι πιο πιθανό να απομακρυνθούν από το περιβάλλον μας. Και για να είναι στο περιβάλλον μας όταν εμείς πονέσαμε, φοβηθήκαμε, χάσαμε κάτι που γουστάραμε, μάλλον αυτοί έχουν την ευθύνη. Οπότε από μακριά κι αγαπημένοι.
Κάτι άλλο που ανακαλύφθηκε πειραματικά, τέλος, είναι ότι οι οργανισμοί προτιμάνε να τα βάζουν με πιο ευάλωτους σε μια τέτοια συνθήκη, γιατί αν πάνε να καταστρέψουν έναν πιο ισχυρό αντίπαλο, το πιο πιθανό είναι ότι θα προσθέσουν εξτρά πόνο και φόβο στο ήδη βεβαρημένο τους ιστορικό.
Καταλαβαίνουμε τώρα πως αυτό το φαινόμενο μπορεί να εξηγήσει σε μεγάλο βαθμό τις αλυσίδες βίας που συναντάμε στην καθημερινότητα. Μια δουλειά με άθλιες συνθήκες, χαμηλό μισθό κι απαράδεκτη δεοντολογία ανατροφοδοτεί την οργή σε έναν εργαζόμενο που θα ξεσπάσει –κι ελέω της πατριαρχίας- στην πιο «αδύναμη» σύντροφό του ή στα μικρά παιδιά του, που κι αυτά στο σχολείο θα τα βάλουν με τον πιο αδύναμο κι ευάλωτο συμμαθητή τους, που κι αυτός με τη σειρά του μπορεί να τα βάλει με τον πιο μικρό του αδερφό σπίτι και πάει λέγοντας.
Αυτό μπορεί να εξηγήσει σημαντικά και τον κοινωνικό αυτοματισμό. Απαράδεκτοι μισθοί, πληθωρισμός, απειλή για φτώχεια κι ανεργία, πόλεμοι στο κατώφλι, αντί να τα βάλεις με τους εφοπλιστές, τους βιομήχανους, τους ισχυρούς πολιτικούς, την μαφία και τα καρτέλ, θα εμπλακείς σε διάφορες μορφές βίας κι απαξίωσης σε άλλους κλάδους αντίστοιχης ταξικής προέλευσης με τη δική σου.
Ακόμα χειρότερα πάνω και σε αυτούς τους μηχανισμούς χτίζεται κι η κουλτούρα του φασισμού, δε μπορούμε να τα βάλουμε με τους δυνατούς, ας στοχοποιήσουμε τυχαίους αδύναμους μετανάστες, ομοφυλόφιλους, πρόσφυγες, κτλ. Ακόμα και στην καθημερινή ζωή, τα μπινελίκια κι οι κατάρες στους δρόμους, οι άνθρωποι που ζούνε σε αυτήν την πόλη, σε αυτές τις συνθήκες, με αυτήν την πίεση και το άγχος και κατεβαίνουν από τα αμάξια να παίξουν ξύλο για μια θέση πάρκινγκ πόσο διαφέρουν από τα ποντίκια στα πειράματα που αναφέρθηκαν στην αρχή;
