28/02/2024
Η πολύ καλή δημοσιογράφος Κωνσταντίνα Χαϊνά μου ζήτησε να απαντήσω σε κάποιες ερωτήσεις σχετικά με "το σύνδρομο του επιζώντα" πέρυσι, λίγες μέρες μετά τα Τέμπη.
Ακόμα θυμάμαι το μούδιασμα, το σοκ από το γενονός, την απόφαση μου παρόλα αυτά να το κάνω και την απίστευτα δύσκολη προσπάθεια μου να είμαι μετριοπαθής και αποστασιοποιημένη, όσο γίνεται.
Η έρευνα μου έγινε, η συνέντευξη ετοιμάστηκε για δημοσίευση αλλά δεν βγήκε ποτέ για λόγους που καμιά μας δεν γνωρίζει. Προσπάθησα να δημοσιευθεί σε άλλα έντυπα, μάταια.
Την αναρτώ σήμερα λοιπόν, έναν χρόνο μετά, στον ταπεινό τοίχο μου και ενώνω τη μικρή φωνή μου με τον σπουδαίο αγώνα των οικείων για δικαιοσύνη.
*Συμβάλλετε όσοι θέλετε υπογράφοντας το αίτημα για δικαιοσύνη στο πρώτο σχόλιο..........................................................................................................................................
Τα Τέμπη και το σύνδρομο του επιζώντα.
Η Πέννυ Μηλιά (ψυχοδυναμική ψυχοθεραπεύτρια, σύμβουλος ψυχικής υγείας και συγγραφέας, Penny Milia therapy) απαντά στις ερωτήσεις της Κ. Χαϊνά.
-💫 Παρατηρώ πως πολλοί τραυματίες, επιζώντες αυτής της τραγωδίας, κατηγορούν τον εαυτό τους που επέζησαν, "ντρέπομαι που είμαι ζωντανή, ζητώ συγγνώμη που επέζησα". Τι είναι το σύνδρομο του επιζώντα; Μπορεί να αντιμετωπιστεί, να "ξεπεραστεί";
🗨️Το σύνδρομο του επιζώντα ή επιζήσαντα ή της ενοχής του επιζώντα όπως το συναντάμε στα αγγλικά, πρώτη φορά παρατηρήθηκε από τους ειδικούς στους επιζώντες από το ολοκαύτωμα (1960) και πλέον θεωρείται, στην πιο ενημερωμένη 5η έκδοση του διαγνωστικού εγχειριδίου για τις ψυχικές διαταραχές (DSM5) της Αμερικάνικης Ψυχιατρικής Εταιρείας, ένα από τα συμπτώματα της Μετατραυματικής αγχώδους διαταραχής (PTCSD), δηλαδή αφορά και εμφανίζεται σε ανθρώπους που έχουν βιώσει και φέρουν ένα ψυχικό τραύμα αφού επιβίωσαν από ένα τραυματικό γεγονός ή από μια τραγωδία, όπως αυτή στα Τέμπη, όπου συνεπιβαίνοντες και συνεπιβάτιδες έχασαν την ζωή τους. Αφορά κυρίως επιζήσαντες από πόλεμο, μαζικές γενοκτονίες, φυσικές καταστροφές όπως σεισμοί, πλημμύρες κλπ, μαζικούς πυροβολισμούς, τροχαία ατυχήματα, αεροπορικά δυστυχήματα, στρατιωτική θητεία και άλλα γεγονότα που σημαδεύουν τη ζωή μας, όπως η 11η Σεπτεμβρίου και η πανδημία COVID-19 αλλά και μαζικές απολύσεις. Ενδιαφέρον έχει ότι το κυρίαρχο αίσθημα της ενοχής που μας κάνει εντύπωση και στα λόγια της επιζήσασας που εύστοχα παραθέτετε, παρατηρείται και σε γεγονότα ή δυσάρεστα συμβάντα μικρότερης αλλά καθόλου αμελητέας φυσικά κλίμακας όπου δεν αφορούν απώλεια ζωής αλλά πχ υγείας, όταν παίζοντας με τον φίλο μου τραυματίζεται μόνο αυτός, σε ασθενείς με Aids ή σε περιπτώσεις επιζώντων ενδοοικογενειακής βίας και κακοποίησης, αλλά και στο προσωπικό των υπηρεσιών διάσωσης και έκτακτης ανάγκης που κατηγορούν τον εαυτό τους ότι έκαναν πολύ λίγα για να βοηθήσουν όσους κινδύνευαν, καθώς και στους φροντιστές ασθενών αλλά και σε γιατρούς και θεραπευτές, οι οποίοι μπορεί να αισθάνονται μια μορφή ενοχής μπροστά στον πόνο των ασθενών τους. Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι ένα τέτοιο γεγονός επηρεάζει βαθιά τη ζωή και την καθημερινότητα των τραυματιών και των επιζώντων για ένα διάστημα και είναι φυσικό επόμενο. Μπορεί να έχει αναδρομές ή εφιάλτες που τον γυρίζουν πίσω στο γεγονός, το μυαλό του να κατακλύζεται από σκέψεις σχετικά με αυτό που συνέβη, να έχει συνεχείς σκέψεις ότι δεν έκαναν αρκετά, να είναι ευερέθιστοι, ευσυγκίνητοι ή θυμωμένοι και να δυσκολεύονται να δούνε την ζωή τους ή την καθημερινότητα όπως ήταν πριν, αφήνοντας πίσω τους αυτό που συνέβη. Δεν είναι απλό, δεν είναι εύκολο, χρειάζεται χώρο και χρόνο, ουσιαστική, πρακτική και ψυχολογική στήριξη και υποστήριξη.
Είναι σημαντικό οι οικείοι και το περιβάλλον να μην βιάζονται και να μην «εκβιάζουν» την «ανάρρωση» στην αγωνία τους να λάβουν σημάδια ανάκαμψης από τον τραυματία/επιζών. Δεν θέλουμε να κουκουλώσουμε το «τραύμα». Ούτε να υποφέρουμε εμείς περισσότερο από αυτόν που έχει σοβαρό λόγο να υποφέρει. Το πιο σημαντικό είναι προσπαθήσουμε να ακολουθήσουμε τον ρυθμό και τις ανάγκες του δικού μας ανθρώπου στο εδώ και τώρα και να μην τον σπρώχνουμε άθελα μας «να γίνει γρήγορα καλά», όπως πριν. Να επιτρέψουμε και στον εαυτό μας να αισθάνεται τα συναισθήματα μας. Είναι πολύ δύσκολο και οι άνθρωποι δεν ξέρουμε τι να κάνουμε και πως να σταθούμε ουσιαστικά δίπλα τους. Για αυτό το πρώτο που χρειάζεται είναι να ενημερωθούμε όσο γίνεται πιο καλά από ειδικά εκπαιδευμένους θεραπευτές.
💫- Πώς μπορεί να νιώθουν αυτοί οι άνθρωποι στην καθημερινότητά τους, πώς γίνεται να μπορέσουν να συνεχίσουν, "κουβαλώντας" μέσα τους όλες τις εικόνες που βίωσαν αλλά και είδαν. Υπάρχει δυνατότητα να αμβλυνθεί αυτό που βίωσαν;
🗨️Είναι δεδομένο ότι ακόμα και αν δεν έχουν τραυματιστεί άμεσα σωματικά υπάρχει μια σημαντική απώλεια ασφάλειας, ένα σοκ, ένα τραύμα γεμάτο τρόμο και πόνο και το σημάδι που μένει ακόμα και αν επουλωθούν οι πληγές.
Ο Stephen Joseph, ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο του Warwick, μελέτησε τους επιζώντες του ναυάγιου του MS Herald of Free Enterprise, κατά την οποία σκοτώθηκαν 193 από τους 459 επιβάτες. Το 60% των επιζώντων υπέφεραν από ενοχές επειδή έμειναν ζωντανοί ενώ οι άλλοι πέθαιναν, ενοχές για τα πράγματα που δεν έκαναν - συχνά υπέφεραν από μετατραυματικές "εισβολές" καθώς ξαναζούσαν το γεγονός ξανά και ξανά, αλλά και από αισθήματα ενοχής για όσα έκαναν, όπως το να σκαρφαλώνουν πάνω από άλλους για να διαφύγουν. Συνήθως δεν ήθελαν να σκέφτονται ή και να μιλάνε για αυτές τις στιγμές. Δεν ήθελαν να τους θυμίζουν τι πραγματικά συνέβη. Μερικές φορές κατηγορούν τον εαυτό τους για το θάνατο άλλων, ακόμα και εκείνων που πέθαναν ενώ έσωζαν τον επιζώντα ή που ο επιζών προσπάθησε ανεπιτυχώς να σώσει.
Συχνά οι άνθρωποι χωρίζουν τη ζωή τους στο πριν και στο μετά από τέτοια γεγονότα. Το να έρθει κάποιος τόσο κοντά με το ενδεχόμενο του δικού του θανάτου δεν είναι κάτι εύκολα διαχειρίσιμο. Ειδικά το άγχος που προκύπτει από αυτή την βίαιη ανάδυση από το ασυνείδητό μας της σκέψης της θνητότητας και της ευαλωτότητάς μας, της απόλυτης έλλειψης ελέγχου ή γνώσης πάνω στο πιο σημαντικό ζήτημα της ζωής μας, του μεγαλύτερου φόβου μας, που είναι το άγχος θανάτου, είναι, για όσους δεν το βιώσαμε, αδιανόητο. Για αυτό και λέμε διάφορα παρηγορητικά κλισέ που δεν χρησιμεύουν στα αλήθεια. Πραγματικά δεν μπορούμε να μπούμε στην θέση τους. Ας προσπαθήσουμε όμως να το προσεγγίσουμε: ο εφιάλτης, που μέχρι τότε καταφέρνουμε επιτυχώς κάπως να τον τοποθετήσουμε, να τον εκλογικεύσουμε, να τον «ξεχνάμε» και να ζούμε τη ζωή μας με μια αίσθηση σχετικής ασφάλειας, κάνοντας όνειρα και πλάνα, χωρίς να μας παραλύει ο φόβος, συμβαίνει -από τύχη, ή μάλλον ατυχία- στον διπλανό μου. Τη γλυτώνω κυριολεκτικά παρά τρίχα. Και βρισκόμαστε να αναρωτιόμαστε σε επανάληψη σε σχέση με την ενοχή: "Γιατί (όχι) εγώ;". Αυτή η επανάληψη προσπαθεί να λύσει τον γρίφο της τυχαιότητας. Να βρει την αιτία, τι έφταιξε και να μας προστατέψει ξανά. Όμως δεν γνωρίζουμε την απάντηση, μας στοιχειώνει και μας αφήνει ακόμα πιο μπερδεμένους, να αναρωτιόμαστε πώς θα μπορούσαμε ενδεχομένως να είχαμε αλλάξει τα πράγματα. Αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις, η κατάσταση ήταν εκτός του δικού μας ελέγχου - δεν ήταν δικό μας λάθος.
Μπορεί ακόμη και να αισθάνεται κάποιος ότι δεν άξιζε να γλιτώσει, ενώ άλλοι υπέφεραν. Ξανά προσπαθώντας να καθησυχάσει το απρόβλεπτο, το αδόκητο.
Αν αισθάνομαι εγώ υπεύθυνος για ό,τι συνέβη, ίσως με αυτό τον παράδοξο τρόπο, ξαναπαίρνω τον έλεγχο από το άγνωστο και την τύχη, ακόμα και αν είναι να νιώθω ενοχή και ντροπή. Είναι ένας συμβιβαστικός μηχανισμός άμυνας που προκρίνεται ασυνείδητα, από τον τρόμο του ενδεχόμενου παράλογου και ανεξέλεγκτου θανάτου ή τραυματισμού.
-💫 Τα τραύματα μιας τέτοιας οδυνηρής εμπειρίας, φαντάζομαι πως ζημιώνουν σημαντικά το άτομο για το υπόλοιπο της ζωής του. Πόσοι καταφέρνουν έστω να τα διαχειρίζονται, και με ποιους τρόπους;
🗨️Η ζωή μας σημαδεύεται από τέτοια γεγονότα και χρειάζεται ειδική στήριξη και διαχείριση. Δεν περνάει από μόνο του κάτι τέτοιο. Χρειάζεται συνδρομή από ειδικούς και ενημέρωση στο στενό περιβάλλον για να γίνει μια πρώτη «πυροσβεστική» διαχείριση στο πρώτο διάστημα και διαρκής επαγρύπνηση μετά. Δυστυχώς τα ψυχικά τραύματα όταν δεν είναι εμφανή φροντίζονται τελευταία. Πέρα από τις διαταραχές ύπνου και τους εφιάλτες, ο διάχυτος φόβος ή φοβίες, ο ψυχικός πόνος και η οδύνη, το άγχος και τα οδυνηρά flashbacks, η θλίψη και η κατάθλιψη, η εξασθένιση διανοητικών λειτουργιών όπως είναι η σκέψη, η μνήμη, η συγκέντρωση, η κοινωνική απόσυρση, ψυχοσωματικά συμπτώματα, αυτοάνοσα και καρδιακές παθήσεις, χρήση ουσιών και φαρμάκων και εναλλαγές της διάθεσης με απώλεια επιθυμίας για ζωή, συναισθηματική αποσύνδεση και ανηδονία. Αρκετές μελέτες έχουν εξετάσει τη "χρόνια και προοδευτική" φύση του συνδρόμου του επιζώντα, με τα συμπτώματα να αυξάνονται σε ένταση καθώς οι επιζώντες μεγαλώνουν που φτάνουν μέχρι και τις οδυνηρές περιπτώσεις αυτοχειρίας. Η διαταραχή μετατραυματικού στρες χρειάζεται τραυματοθεραπεία και εγρήγορση σε βάθος χρόνου γιατί μπορεί τα συμπτώματα μετά τον πρώτο καιρό να είναι «σιωπηλά» ή και χρόνια. Είναι στην φύση του ανθρώπου να αντέχει και να ξεπερνάει γεγονότα και καταστάσεις ασύλληπτες, όπως αυτές, όχι όμως μόνος του, αλλά με την στήριξη της κοινότητας και του περιβάλλοντος. Όποιος/α έχει την τύχη να βρίσκεται σε οικογένεια/κοινότητα/ κοινωνία με συνοχή, που ενισχύει την ψυχική ανθεκτικότητα, και σε ένα περιβάλλον που η πρωταρχική αίσθηση ασφάλειας επιβεβαιώνεται και τον/την ενδυναμώνει, μια κοινότητα με δίχτυ ασφαλείας που προβλέπει και εφαρμόζει πρωτόκολλα που τηρούνται για καταστάσεις έκτακτης ανάγκης έχει περισσότερες πιθανότητες να διαχειριστεί καλύτερα και να προχωρήσει στην διαχείριση και στην διαδικασία πένθους που είναι απαραίτητη.
-💫 Διαβάζω επίσης, πως σε αντίστοιχα δυστυχήματα, σε πολλούς επιζώντες, έμεινε μονάχα το αίσθημα της απόλυτης ματαιότητας. "Ποιο το νόημα του να είσαι ζωντανός;". Πόσο δύσκολο είναι, να επανέλθει κάποιος στους στόχους που είχε πριν το δυστύχημα, στην καθημερινότητά του και να προσπαθήσει να συνεχίσει, γνωρίζοντας πως ήταν ένα (βασικό) μέρος αυτής της τραγωδίας.
🗨️Όλοι γνωρίζουμε ότι κάποια στιγμή θα πεθάνουμε. Το φιλοσοφούμε, λέμε «έτσι είναι η ζωή, έτσι είναι ο άνθρωπος» κλπ κλπ. Με κάποιο τρόπο έχουμε τακτοποιήσει, τοποθετήσει, νοητικά το υπαρξιακό μας άγχος, το κρατούμε υπό έλεγχο με διάφορους τρόπους που τους λέμε « ψυχικές άμυνες» για να ζούμε την κάθε μέρα μας. Είναι ψυχικοί μηχανισμοί που μας βοηθάνε να κρατάμε δυσάρεστα αισθήματα, όπως αυτό, έξω από τις καθημερινές μας σκέψεις, ας πούμε στην άκρη του μυαλού μας, στο παρασκήνιο για να μπορούμε να βάζουμε στόχους, να κάνουμε όνειρα, να έχουμε επιθυμίες, να σχεδιάζουμε το μέλλον μας. Και όσο πιο νέοι και υγιείς είμαστε τόσο πιο εύκολο είναι. Τέτοια συμβάντα όμως μας φέρνουν ξανά απότομα και σοκαριστικά σε επαφή με την ευθραυστότητα της υπαρξής μας, την ευαλωτότητα της υγείας μας και κυρίως με τον ελάχιστο έλεγχο που έχουμε ως προς το τι μπορεί να μας συμβεί και πότε. Ο μηχανισμός άμυνας υποχωρεί μπροστά στο βάρος της πραγματικότητας και το άγχος αυτό όχι μόνο έρχεται στο προσκήνιο αλλά μας κατακλύζει, μας διαλύει. Ο υπαρξιακός θεραπευτής Έρβιν Γιάλομ εξηγεί πως «το ασυνείδητο μέρος του μυαλού μας που μας προστατεύει από το κατακλυσμικό άγχος, έχει αποσυνδέσει ή έχει «μονώσει» τον τρόμο που συνδέεται με τον θάνατο. Αυτή η διαδικασία αποσύνδεσης είναι ασυνείδητη, δεν τη βλέπουμε αλλά όταν αυτός ο μηχανισμός της άρνησης αποτυγχάνει λόγω κάποιου τραγικού συμβάντος, το άγχος θανάτου ξεπηδάει σ’ όλη του την ένταση. Είτε έπειτα από ένα προσωπικό συμβάν που μας φέρνει πρόσωπο με πρόσωπο με τον θάνατο, είτε όταν πεθαίνει κάποιος αγαπημένος μας, είτε στους εφιάλτες.». Πως και σε τι να επενδύσω; Χρόνο, κόπο, ενέργεια; Γιατί να κάνω όνειρα; Γιατί να επιθυμήσω, να αγαπήσω; Γιατί να δημιουργήσω όταν όλα κρέμονται από μια κλωστή; Αφού όλα θα χαθούν σε μια στιγμή; εμφανίζεται και ρωτάει διαρκώς μια σκέψη, μια φωνή μέσα μας. Έπειτα από τέτοια τραγικά συμβάντα, όπου αυτός ο βασικός μηχανισμός άμυνας έχει βίαια και σοκαριστικά καταλυθεί, χρειάζεται αντίστοιχα η μεγαλύτερη δυνατή στήριξη και βοήθεια από ειδικούς και οικείους και ικανό διάστημα ώστε να επουλωθεί το τραύμα και να βρεθούν νέες ισορροπίες. Είναι μια μετάβαση που παίρνει χρόνο και πόρους και μεγάλα ψυχικά αποθέματα. Μπορούμε να το παραλληλίσουμε αντίστοιχα σωματικά με τον χρόνο και την προσπάθεια που κάποιος χρειάζεται για να αναρρώσει από μια μεγάλη και σοβαρή εγχείρηση ή σε μια μονάδα εντατικής θεραπείας.
-💫 Γιατί το δυστύχημα προκάλεσε σοκ, ακόμη και σε όσους δεν έχασαν δικό τους άνθρωπο;
🗨️Σε τέτοια τραγικά συμβάντα, με μεγάλο αριθμό νεκρών και τραυματιών, όπως είναι το δυστύχημα στα Τέμπη, ο πρόσφατος σεισμός στην Τουρκία αλλά και η πανδημία COVID-19, το γεγονός μοιάζει να αφορά και να έχει μεγάλο αντίκτυπο όχι μόνο σε όσους σχετίζονται άμεσα αλλά σε όλη την κοινότητα/κοινωνία ακόμα και χώρα και στην περίπτωση της πανδημίας, σε παγκόσμια κλίμακα. Γίνεται ένα τραύμα στον κοινωνικό ιστό, συλλογικό, ιστορικό και κάποιες φορές και διαγενεακό, όπως η καταστροφή της Σμύρνης ή το Ολοκαύτωμα και το Τσέρνομπιλ, το προσφυγικό κλπ. Είναι ένα τραύμα πάνω στην συλλογική αίσθηση ασφάλειας και εμπιστοσύνης στη σχέση πολίτη-κράτους και στο βασικό κοινωνικό συμβόλαιο, ότι ζούμε μαζί σε κοινωνίες και κοινότητες και κράτη, παραχωρώντας μέρος της προσωπικής μας ελευθερίας, με αντίτιμο το όφελος της ασφάλειας, της προστασίας και της ευημερίας μας. Η απογοήτευση όταν η κοινωνία/κοινότητα/κράτος δεν καταφέρνει να διασφαλίσει αυτά τα βασικά δικαιώματα και λόγους για τα οποία δημιουργήθηκε εξαρχής μπορεί να μας σοκάρει, να μας θυμώσει, να μας απογοητεύσει, να μας εξοργίσει. Ο καθένας και η κάθε κοινωνική ομάδα και κοινωνία έχει κάνει την προσωπική αλλά και συλλογική του, πρακτική αλλά και συναισθηματική επένδυση σε μηχανισμούς που διασφαλίζουν την προστασία και την ευημερία τους, που προστατεύουν την ζωή τους. Κάθε φορά που αυτοί οι μηχανισμοί αποτυχαίνουν, ειδικά όταν κοστίζουν ανθρώπινες ζωές είναι ένα σοκ, μια τραγωδία, πολλές φορές τόσο μεγάλη που χρειάζεται να περάσουν γενιές και γενιές, ώστε να βρεθεί μια νέα ισορροπία. Δεν μεταβολίζεται εύκολα. Χρειάζεται συντονισμένη προσπάθεια και συλλογικός στοχευμένος προσχεδιασμός.
-💫 Συνολικά, η ελληνική κοινωνία, το τραύμα της κοινωνίας, πως μπορεί να ξεπεραστεί; Πως μπορεί να αντιμετωπιστεί η οργή του κόσμου;
🗨️Στην ελληνική κοινωνία η αίσθηση ασφάλειας και η σχέση εμπιστοσύνης πολίτη -κράτους έχει πληγεί σε βάθος τα τελευταία χρόνια. Το δυστύχημα στα Τέμπη είναι η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι και έκανε να εκφραστεί δυνατά η απογοήτευση και η οργή μεγάλου μέρους των πολιτών και κοινωνικών ομάδων. Σε μια κοινωνία με μια πολύ πρόσφατα, σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, αποκαταστημένη δημοκρατία, που κουβαλάει τραύματα ιστορικά και πένθη διαγενεακά, μέσα σε οικονομική κρίση σχεδόν μόνιμα πια, μετά από 2 χρόνια πανδημίας, μια τραγωδία σαν και αυτή είναι φυσιολογικό να πυροδοτεί αντιδράσεις και εξελίξεις. Το ζήτημα ίσως δεν είναι να αντιμετωπιστεί η οργή ή να εκτονωθεί αλλά να οδηγηθούμε σε μια βελτιωμένη συνθήκη ασφάλειας και αποκατάστασης της εμπιστοσύνης πολίτη-κράτους.
