31/05/2025
सकाळ वृत्त पत्रातील माझा लेख
जरूर वाचा
पोट साफ होत नाही, जोर लावावा लागतो? बद्धकोष्ठता म्हणजे काय?
वाचकहो नमस्कार. आपण मागील काही लेखात लिव्हर आणि अ‍ॅसिडिटी संबंधित आजारांचा अभ्यास केला. या लेखात देखील आपण आपल्या जीवनशैलीशी संबंधित एका लक्षणाविषयी जाणून घेऊया ती म्हणजे बद्धकोष्ठता.
हा रिफाइंड वस्तूंचा जमाना आहे. खाण्याचे तेल, पीठ, जेवणतील अनेक पदार्थ रिफाइंड येतात. बेकरीतील मैद्याचे पदार्थ, हॉटेल मधील देखील मैद्याचे पदार्थ खाण्याचे प्रमाण वाढले आहे. यांत्रिकीकरणामुळे शरीराचे चलनवलन कमी झाले आणि स्थुलता वाढली. या सर्वांमुळे पोट साफ न होण्याचे प्रमाण वाढले. पर्यायाने बद्धकोष्ठता वाढली. साधारणपणे जगातील 30 टक्के लोकांना याचा त्रास होतो.
बद्धकोष्ठता कशाला म्हणतात?
पोट साफ न होणे हे बद्धकोष्ठतेचे सगळ्यात महत्त्वाचे लक्षण आहे. तसेच पोट दुखणे, पोट फुगणे, गच्च वाटणे, शौचास जास्त वेळ बसावे लागणे, शौचास जास्त जोर द्यावा लागणे, संडास दगडासारखी कडक होणे, पोट साफ न झाल्यामुळे वारंवार शौचास जावे लागणे किंवा अनेक दिवस शौचास न होणे ही सर्व बद्धकोष्ठतेची लक्षण आहेत. काही लोकांना संडास खाली अडकल्यासारखे वाटणे आणि बोटाने काढावी लागणे असा देखील त्रास होतो. वरीलपैकी साधारणपणे दोन लक्षणे जरी आपणास त्रास देत असतील तर बद्धकोष्ठता आहे असे समजावे.
महिलांमध्ये बद्धकोष्ठता अधिक प्रमाणात आढळून येते. तसेच वाढते वय, अशिक्षितपणा, कमी शारीरिक हालचाल, स्थूलता, काही प्रकारच्या औषधांच्या सेवनाने बद्धकोष्ठता वाढीस लागते. त्यामध्ये पॅरासिटामोल, अ‍ॅस्पिरिन, कॅल्शियम आणि लोह वाढवणारी औषधे, ॲल्युमिनियम असणारी अ‍ॅसिडिटीची औषधे, काही पेन-किलर्स यांचा प्रामुख्याने समावेश करावा लागेल.
साधारण शरीर रचना आणि कार्य
आपल्या शरीरात विष्ठा तयार करण्याचे काम मोठे आतडे करते. लहान आतड्यातून मोठ्या आतड्यात येणारे एक ते दीड लिटर पाणी मोठे आतडे शोषून घेते. पचनानंतर उरलेला अन्नाचा चोथा व शंभर ते दोनशे मिली पाणी त्यापासून मोठे आतडे विष्ठा तयार करते. विष्ठा शरीराच्या बाहेर टाकने हे मोठे आतडे, त्याच्या नसा (नर्व), शरीरातील खालच्या भागातील स्नायू आणि गुदद्वाराच्या ठिकाणी असलेला स्नायूंचा व्हॉल्व यांचे सांघिक कार्य आहे. जेव्हा विष्ठा मोठ्या आतड्याच्या शेवटच्या भागात येते (रेक्टम), तेव्हा आतड्याचा शेवटचा भाग विष्ठा गुदद्वारातून बाहेर ढकलतो. पोटाच्या खालच्या भागातील स्नायू त्यावेळी मोठ्या आतड्याला विष्ठा ढकलण्यास मदत करतात. गुदद्वाराच्या ठिकाणी असलेला स्नायूंचा व्हॉल्व, (जो एरवी विष्ठा रोखून धरण्यास मदत करतो) तो ढिला झाला की विष्ठा शरीराबाहेर पडते. या शरीर कार्यामध्ये कुठेही अडथळा आल्यास बद्धकोष्ठता होते.
प्रकार
बद्धकोष्ठतेचे दोन प्रकार पडतात. पहिला प्रकार म्हणजे शरीरातील इतर कोणत्या आजारांमुळे किंवा मोठ्या आतड्याच्या मार्गात येणार्‍या अडथळ्यामुळे होणारी बद्धकोष्ठता म्हणजेच सेकंडरी कॉन्स्टिपेशन. डायबेटिस, थायरॉईडचे आजार, पक्षाघात, पाठीच्या मणक्याला होणारी इजा, औषधांचा वापर आणि सगळ्यात महत्त्वाचं म्हणजे मोठ्या आतड्याचा कर्करोग ही सेकंडरी कॉन्स्टिपेशन ची काही महत्त्वाची कारणे आहेत. हल्ली सुरू झालेल्या त्रासांमध्ये ही कारणे शोधणे आवश्यक असते.
दुसरा प्रकार म्हणजे याचे कोणतेही कारण सापडत नाही असा म्हणजेच फंक्शनल कॉन्स्टिपेशन. यामध्ये प्रामुख्याने आतड्याची गती मंदावल्याने बद्धकोष्टता होते. हा त्रास रुग्णांना अनेक वर्षे त्रास देतो.
फंक्शनल कॉन्स्टिपेशन का होते?
आपल्या शरीरात अनेक प्रकारे गॅस येत असतो आणि तयार देखील होतो. जेवणाच्या प्रत्येक घासासोबत आपण थोडी थोडी हवा गिळतो. तसेच, काही प्रकारचे अन्न पचन होताना अधिक गॅस तयार करते, जसे की कांदे, वांगे, बटाटे, लसूण, कोबी, काकडी, वाल, गवार, शेवगा. कांदे तर बाहेर कापले तरी डोळ्यात पाणी आणतात ते गॅस मुळेच. जेवणतील तिखट, सर्वच मासाहारी पदार्थ (अंडी, चिकन, मटण), डाळी (तूर सर्वाधिक, हरभरा, मूग देखील, उडीद सोडून ), कडधान्ये ही गॅस बनवणारी आहेत.
पचनात तयार होणारा हा गॅस, यासोबत तिखट खाण्यामुळे तयार होणारी पोटातील उष्णता हा आतड्यान्ना रुक्षता (कोरडेपणा) आणतो. या कोरडेपणामुळे (वंगण कमी झाल्यामुळे) आतडयांची अन्न ढकलण्याची आणि विष्ठा तयार करण्याची शक्ति कमी होते. त्यामुळे पोट साफ न होणे, साफ होण्यासाठी वारंवार जावे लागणे, गॅस तयार करणारे पदार्थ अधिक प्रमाणात खाल्ले की संडास कडक आणि सुकी होणे ही त्रास होतात. गॅस बाहेर टाकण्याची शक्ति कमी झाल्यामुळे पोट गच्च राहायला लागते. भूक लागत नाही.
सहन करत राहिल्यास होणारे परिणाम
बद्धकोष्ठता सहन करत राहिल्यास पाईल्स (मूळव्याध) म्हणजेच संडासमध्ये वेदनारहित रक्तस्त्राव होणे, फिशर म्हणजेच संडासमध्ये वेदने सोबत रक्तस्त्राव होणे, संडासच्या जागेवर कोंब येणे असे त्रास होतात. बोटाने विष्ठा काढण्याच्या सवय असेल तर आतड्यास इजा होऊन अल्सर होतात, आणि त्यातून रक्तस्त्राव होतो. हायाटस हर्निया, बेम्बीमध्ये हर्निया, जांघेमध्ये हर्निया हे दीर्घ काळ चालणार्या बद्धकोष्ठतेमुळे होणारे परिणाम आहेत. कामामध्ये मन न लागणे, सतत पोट भरलेले वाटणे, नैराश्य येणे ही पुढची लक्षणे होत.
उपचार
बद्धकोष्ठतेसाठी असंख्य प्रकारचे उपचार उपलब्ध आहेत. परंतु जीवनशैलीत बदल न केल्यास त्रास वारंवार होत राहतो. उपचारासाठी कारण जाणणे आवश्यक असते. आपणास असा त्रास होत असल्यास जवळच्या पोट विकार तज्ञांना जरूर दाखवावे.
डॉक्टर आपल्या शुगर, थायरॉईड अशा रक्ताच्या प्राथमिक तपासणी करून घेतील. कोणतेही कारण सापडत नसल्यास किंवा कर्करोगाची शक्यता वाटत असली, तर कोलोनोस्कोपी करू शकतात. कोलोनोस्कोपी मध्ये संपूर्ण मोठ्या आतड्याची दुर्बिणीद्वारे तपासणी करता येते. कर्करोगाची गाठ सापडल्यास बायोप्सी घेऊन तिचे निदान करता येते. छोटी गाठ असल्यास संपूर्णपणे काढता देखील येते. भूक न लागणे, वजन कमी होणे, संडास मध्ये रक्त येणे किंवा वय 50 पेक्षा अधिक असल्यास आणि बद्धकोष्ठता हल्लीच सुरू झाल्यास कोलोनोस्कोपी लवकरात लवकर करून घ्यावी.
बद्धकोष्ठतेसाठी बाजारामध्ये अनेक प्रकारची औषधे उपलब्ध आहेत. ही औषधे वेगवेगळ्या प्रकारच्या बद्धकोष्ठतेच्या त्रासासाठी लागू पडतात. कधीकधी एकापेक्षा अधिक औषधे एकाच रुग्णामध्ये वापरावी लागतात. अधिक तर रुग्णांमध्ये ही औषधे बराच काळ द्यावी लागतात. त्यामुळे त्यांचे साईड इफेक्ट टाळण्यासाठी अशी औषधे डॉक्टरांच्या सल्ल्यानुसारच घ्यावीत. जीवन शैलीतील बदल हा प्रमुख्याने करावा तर अशी औषधे ही कमीत कमी लागतात किंवा अशी जीवनशैली सातत्याने पाळल्यास औषधे बंद देखील होतात.
बद्धकोष्ठतेच्या रूग्णांनी भरपूर पाणी प्यावे. रोज किमान 30 ते 40 मिनिटे पायी चालावे. यामुळे आतड्यांची साफ होण्याची गती सुधारते. गॅस बाहेर पडावा यासाठी चालणे हा सर्वात स्वस्त आणि एकमेव उपाय आहे. सकाळी पोटभर नाश्ता करण्याची सवय करावी. आहारात फायबर युक्त पदार्थ जसे की फळे, पालेभाज्या यांचे प्रमाण वाढवावे. फायबर आपल्या शरीरात शोषले जात नाहीत. ते पाणी धरून ठेवून विष्ठा बनवण्यास मोठ्या आतड्यास सहाय्य करतात. तूप, दूध, लोणी, जुन्या तांदळाचा भात यांच्यासारखी आंतडयांची स्निग्धता वाढवणाऱ्या पदार्थांचा आहारात समावेश करावा. आहारातून मैद्याचे पदार्थ पूर्णपणे बंद करावीत. शौचास जाण्याची इच्छा झाल्यास लगेच जावे अडवून ठेवू नये. शक्यतो भारतीय संडासचा वापर करावा. तसे करणे शक्य नसल्यास वेस्टर्न कमोड वर बसताना पायाखाली किमान सहा इंचाचा स्टूल ठेवावा. ही सर्व जीवनशैली पाळल्यास बराच फरक पडू शकतो. फरक पडण्यास बराच कालावधी मात्र लागतो. त्यामुळे संयम पालव लागतो.
वरील सर्व करून काहीही फरक न पडल्यास अनोरेक्टल मॅनोमेत्री हा तपास करून डीफिकेटरी डिसॉर्डर आहे का हे पहावे. असा त्रास असल्यास रुग्णांना पोटाच्या खालच्या भागातील स्नायूचे व्यायाम करावे लागतात. औषधांनी फारसा फरक पडत नाही.
डॉ. विनीत कहाळेकर
एम डी, डी एम गॅस्ट्रोएन्टेरोलॉजी (के ई एम रुग्णालय मुंबई)
फोन नंबर 074997 08636
