10/11/2023
धन्वंतरी, धनत्रयोदशी आणि आयुर्वेद*
भगवान धन्वंतरी हे देवांचे वैद्य आहेत. भारतात दिवाळीचा दुसरा दिवस म्हणजे आश्विन कृष्ण त्रयोदशीला म्हणजेच धनत्रयोदशीला धन्वंतरी जयंती साजरी करतात. धन्वंतरी सागरमंथन वेळी अमृत घेऊन आले होते अशी आख्यायिका आहे. धन्वंतरी ह्यांना विष्णूचा अवतार व आयुर्वेदाचे आराध्य दैवत मानले जाते.
धनतेरस, किंवा धनत्रयोदशी ही आश्विन महिन्याच्या १३ व्या दिवशी असते. या दिवशी देवांचा वैद्य धन्वंतरी याचा जन्म झाला. म्हणून या दिवशी धन्वंतरीची पूजा करतात. काही लोक या दिवशी लक्ष्मी मातेची पूजा करतात.
सुश्रुतसंहिता या सुप्रसिद्ध मूलभूत आयुर्वेद ग्रंथाचा कर्ता सुश्रुत हा आचार्य असून त्याला व त्याच्याबरोबर अनेक आचार्यांना मनुष्यरूपाने अवतरलेल्या धन्वंतरी देवाने हा आयुर्वेद उपदेशदिला, असे त्यामध्ये म्हटले आहेत.
समुद्रमंथनाच्या कथेचे तात्पर्य असे कि, अमरत्व प्राप्तीकरिता देव व दानव यांनी मिळून क्षीरसागराचे मंथन केले. मंथन करीत असता लक्ष्मी, कौस्तुभ, पारिजातक, सुरा, चंद्रमा इ. चौदा रत्ने निघाली. त्यांपैकी एक धन्वंतरी देव हे होय. एका हातात अमृतकलश घेऊन हा देव प्रकट झाले.
*धन्वंतरीच्या आयुर्वेदाचे आठ भाग*
(१) काय (शरीरविज्ञान),
(२) बाल (बालवैद्यक),
(३) ग्रह (भूतपिशाचादिकांपासून झालेल्या पीडांचे वैद्यक),
(४) ऊर्ध्वांग (शिरोभागात व तेथील इंद्रियांत होणाऱ्या विकारांचे वैद्यक)
(५) शल्य (शस्त्राघाताची चिकfत्सा)
(६) द्वंष्ट्रा (विषचिकित्सा),
(७) जरा (आरोग्य वाढविणारे रसायन),
(८) वृष (वाजीकरण).
धन्वंतरीच्या नावावर आणखी दहा–बारा ग्रंथ संस्कृतमध्ये उपलब्ध आहेत; परंतु त्यांच्या प्राचीनतेबद्दल निश्चितपणे काही सांगता येत नाही.
(२) दुसऱ्या चंद्रगुप्ताच्या (इ. स. ३७६–४१४) पदरी नवरत्ने होती, असे इतिहास सांगतो. त्यांपैकी एक धन्वंतरी हे होते. ते विद्वान कवी व वैद्यही होते. अकराव्या शतकातील भोज राजाच्या पदरी असलेल्या नवरत्नांमध्येही एक धन्वंतरी होते असे ही म्हणतात.
