Dr Lele's streerog prasuti hospital

Dr Lele's streerog prasuti hospital आयुष हॉस्पिटल ,गर्भसंस्कार, गर्भिणी प?

I have reached 3.5K followers! Thank you for your continued support. I could not have done it without each of you. 🙏🤗🎉
13/01/2023

I have reached 3.5K followers! Thank you for your continued support. I could not have done it without each of you. 🙏🤗🎉

जन्मप्रक्रियेचे मानसशास्त्र -लैंगिकता (Birth-psychology - sexuality)- भाग २नमस्कार,सिझेरियन डिलीव्हरी हा जन्माचा एक वेगळ...
29/07/2022

जन्मप्रक्रियेचे मानसशास्त्र -लैंगिकता (Birth-psychology - sexuality)- भाग २

नमस्कार,

सिझेरियन डिलीव्हरी हा जन्माचा एक वेगळाच अनुभव आहे. नैसर्गिक प्रसूतीमध्ये बाळाला मिळणारा शरीर दाबले जाण्याचा, शरीराचे मर्दन (मालिश) होण्याचा अनुभव हा अतिशय शक्तिशाली आणि प्रभावी असा इंद्रिय संवेदनेचा अनुभव असतो. त्याचे शरीर आणि भावनाविश्व, या अनुभवाने पूर्णतः ढवळून निघालेले असते. सिझेरियन डिलिव्हरीमध्ये या अनुभवाचा अभाव असतो. त्यामुळे स्वतःच्या देह जाणिवेच्या मर्यादा नैसर्गिकपणे त्याच्यापर्यंत पोचलेल्या नसतात. स्वतःची, (अर्थात देहाची), सुरुवात कुठून होते आणि कुठपर्यंत आपण (आपला देह) आहोत ? ही मुख्य 'देहोहं' भावना, आणि त्याच्या जाणिवेचा 'बंदिस्त'पणा, या अर्भकांच्या बाबतीत, अत्यल्प का असेना, पण काही काळ पर्यंत संदिग्ध असतो. या अनुभवाची छाप व्यक्तिमत्त्वावर उमटल्याशिवाय राहत नाही.

शारीरिक जवळीक हा या व्यक्तिमत्त्वांमध्ये खूप महत्त्वाचा भाग राहतो. (Body Contact)

शारीरिक जवळीक, स्पर्शाची भूक ही केवळ लैंगिक नव्हे तर इतर नात्यांमध्ये सुद्धा बरेचदा आढळून येते.

प्रसूती समयी मातेबरोबर गर्भाला देखील वेदना होत असतील हे कुणीही मान्य करेल. पण त्याचबरोबर, एक प्रकारच्या अविश्वसनीय ऐंद्रिय सुखाची ( sensual pleasure ) अनुभूती गर्भाला होत असते. सुख आणि वेदना यांचं हे परस्पर विरोधाभासी, अतर्क्य, आणि विलक्षण असं मिश्रण, त्या गर्भासाठी आश्चर्यकारक, तापदायक, संतापजनक आणि अशा अनेक संमिश्र भावनांचा कल्लोळ माजवणारंन असतं. त्याचा प्रभाव त्याच्या अंतर्मनावर राहिला नाही तरच नवल.

प्रत्येक मनुष्य प्राणी या अनुभवातून गेलेला असतो. वेदना आणि आनंद यांच्या या एकत्र अनुभवामुळे कदाचित, सर्व प्रकारच्या मानवी धर्म, पंथ, समाज, विचारधारा, तत्वज्ञान, यामध्ये 'स्वर्ग आणि नरक' म्हणजे 'सुख आणि दुःख' अशा किंवा या अर्थाच्या संकल्पनांनी मूळ धरलं असावं; आणि त्या संकल्पना अगदी रूढ आहेत. त्यामध्ये मग स्वर्ग-नरक, दैवी-आसुरी, ईश्वर-सैतान, पाप-पुण्य अशा विरोधाभासात्मक असंख्य प्रतिकांचा समावेश झाला आहे. आणि सर्वसामान्य व्यक्तींवर या विचारांचा पगडा असणे अत्यंत स्वाभाविक व नैसर्गिक आहे.

व्यक्तिमत्त्वानुसार या विचारांचा/ कल्पनांचा पगडा कमी-अधिक असतो किंवा असेही म्हणता येईल की त्याचा पगडा ज्या प्रमाणात असतो त्यानुसार व्यक्तिमत्वामध्ये त्याचा प्रभाव दिसतो.

लैंगिकतेबाबत विशेषतः या विरोधाभासात्मक अनुभवाचा परिणाम म्हणून मनस्थिती काही प्रमाणात द्विधा (Ambivalent) होण्याची शक्यता असते. निरीक्षणांमधून तसे आढळते.

पुरुषांकडून या द्विधा किंवा दोलायमान मनस्थितीच्या परिणामस्वरूप वर्तनामध्ये होणारी अभिव्यक्ती, स्त्रियांपेक्षा भिन्न प्रकारची असते.

अर्थात प्रसूतीदरम्यान होणारा आनंद व वेदना यांच्या प्रमाणात असणार्‍या फरकानुसार व्यक्तिमत्त्वावर उमटणारे ठसे ही बदलत असतात हे स्वाभाविक आहे. पण मुळात, सर्वांच्या अंतर्मनामध्ये, बहुदा नकळतच, गर्भाशयातली सुखमय शांतस्थिती आणि प्रसूतिप्रसंगातले आनंद देणारे क्षण, यांच्या पुनर्प्राप्तीची ओढ असते आणि व्यक्तिमत्त्वामध्ये ती कशी ना कशी प्रतिबिंबीत होत राहते.

पुरुषांच्या बाबतीत, अविचारी व्यभिचाराकडे कल होण्याची शक्यता असते.

या सगळ्या फार सूक्ष्म (Subtle) व नाजूक मानसिक गोष्टी आणि निष्कर्ष आहेत. यावरून एखाद्याच्या बाबतीत ढोबळ निष्कर्षाप्रत येणे घाईचे आणि कदाचित चुकीचे ठरेल. मी फक्त या अत्याधुनिक क्षेत्रातील अभ्यासक, शास्त्रज्ञ यांच्या अभ्यासांचे दाखले व त्यांनी काढलेले निष्कर्ष देत आहे आणि ते नाकारता येण्यासारखे मुळीच नाहीत. असो.

तर पुरुषांच्या बाबतीत अंतहीन लैंगिक समाधान हा गर्भाच्या मूळ शांततेत प्रवेश करण्याचा व ते सुख पुन्हा मिळवण्याचा अंतर्मनाचा नकळत होणारा प्रयत्न असतो. हे अवास्तव उद्दिष्ट ठरते आणि लैंगिक संबंधांच्या अति पुनरावृत्तीमुळे निराशेखेरीज काही पदरी पडत नाही.

स्त्रियांच्या बाबतीत हेच घडून येते पण त्याचा संदर्भ आणि दृष्टिकोन बदलतो. स्त्रियांना मागे म्हटल्याप्रमाणे शारीरिक जवळीक ही गोष्ट सर्वाधिक महत्त्वाची असते. घट्ट मिठीत विसावणे, शारीरीक प्रेमाचा, आपुलकीचा घट्ट स्पर्श होणे, एवढीच त्यांची गरज असते. (मूळ कारण अर्थात प्रसुतिप्रक्रिया ही असते. प्रामुख्याने सिझेरियन डिलिव्हरी असेल तर ही मागणी अधिक असते.)

व्यभिचारातून किंवा लग्नापूर्वी वारंवार गर्भधारणा झालेल्या स्त्रियांच्या मुलाखती इ. द्वारे मानसोपचार तज्ञांनी जो अभ्यास केला त्यात आढळलेली निरीक्षणे धक्कादायक आहेत. संभोग ही फक्त शारीरिक जवळीक देणारी मिठी या गोष्टीच्या प्राप्तीसाठी चुकवावी लागणारी किंमत होती असे या स्त्रियांनी सांगितले.

फक्त 'शारीरिक जवळीक व स्पर्श' यासाठी त्याच्या मोबदल्यात संभोग (S*x) ही त्यांच्या दृष्टीने, नाईलाजाने सहन करावी लागलेली गोष्ट होती.

जन्मप्रक्रियचे इतके नाजूक, Subtle परिणाम, त्याचे कंगोरे यांचा अभ्यास करण्यासाठी, आणि 'व्यक्तिमत्त्व व मानसिक आजार' यांचा, गर्भावस्था व प्रसूती प्रक्रियेशी असलेला संबंध शोधून काढण्यासाठी, जे शास्त्रज्ञ वर्षानुवर्षे अविरत कष्ट घेत आहेत, त्यांना खरंच सलाम करावासा वाटतो.

मानवी मानसिक आरोग्याचे दिवसेंदिवस घसरत जाणारे स्वरूप पाहिले म्हणजे या गोष्टींचे महत्त्व लक्षात येते आणि गर्भ संस्कार या मूळ भारतीय संकल्पनेचा अभ्यास करण्यात, पाश्चात्य अभ्यासक किती पुढे गेलेत आणि आपण आयुर्वेदातले तेच तेच दाखले देत, प्रयोगशीलतेला फाटा देऊन, येरे माझ्या मागल्या पद्धतीने गर्भसंस्काराचा देशात जो बाजार मांडला आहे तो पाहून मन खरोखरच विषण्ण होते.

(क्रमशः..)

ही लेखमाला आपल्याला आवडत असेल तर कृपया Like करा, आपल्या मित्र-मैत्रीणींना, व ज्यांना याचा उपयोग किंवा गरज असेल, किंवा यात रस / कुतूहल असेल अशांना जरूर share करा, आवर्जून प्रतिक्रिया द्या आणि पेजवर 'Reviews' मध्ये comment नक्की करा.

धन्यवाद

डॉ विनायक लेले

MD (ayu)
https://www.facebook.com/drleleprenatal/

जन्मप्रक्रियेचे मानसशास्त्र -लैंगिकता (Birth-psychology - sexuality)जन्मप्रक्रियेचा बाळाच्या व्यक्तिमत्त्वावर होणारा परि...
22/07/2022

जन्मप्रक्रियेचे मानसशास्त्र -लैंगिकता (Birth-psychology - sexuality)
जन्मप्रक्रियेचा बाळाच्या व्यक्तिमत्त्वावर होणारा परिणाम याविषयी आपण विचार करत आहोत.

जन्म होताना डोक्यावर -मानेवर पडलेला अतिरिक्त दाब वा ताण हा त्या व्यक्तीला डोक्यावर (टोपी वगैरे) व गळ्याभोवती (टाय, मफलर) वापरण्याच्या वस्तुंविषयी काहीशी नावड किंवा तिटकारा असणे स्वाभाविक असल्याचे 'Birth psychology' सांगते.

आपण मोठे झालो तरी त्या नवजात अर्भकाच्या नजरेने जगाकडे पाहत असतो, हे मागील लेखात आलेले विधान काही प्रमाणात नक्कीच खरे आहे.

'जन्मप्रक्रिया आणि गर्भावस्थेचे ९ महिने' या दोन गोष्टी माणसाच्या व्यक्तिमत्त्वाची 'पाया'भरणी करत असतात यात शंका नाही.

आपण जे आणि जसे असतो, किंवा जसे होऊ पाहतो, ते, आपले स्वतःबरोबरचे नाते, पालक, मित्र व आप्तस्वकियांबरोबरचे नाते, आपली समाजातील प्रतिमा, या साऱ्या गोष्टी, या दोन घटनांनी बहुतांशी प्रभावित झालेल्या असतात.

डाॅ. थॉमस वेर्नी त्यांच्या संशोधनात्मक प्रयोगांविषयी सांगताना म्हणतात, "आपले व्यक्तिमत्व आनंदी आहे की दुःखी (रडके), आपण रागीट आहोत की समंजस व शांत, या गोष्टी काही ना काही प्रमाणात आपली 'जन्म प्रक्रिया आणि गर्भावस्था' या दोन घटनांचा परिणाम असतो असे मला प्रयोगांमध्ये अप्रत्यक्षरीत्या आढळले."

पुढे ते जे म्हणतात, ते आपल्या समाजात तितकेसे कोणी विचारात घेत नाही पण व्यक्तीच्या आयुष्यातील तो अत्यंत महत्त्वाचा घटक असल्याने सांगितल्या वाचून राहवत नाही.

डाॅ. वेर्नी म्हणतात, "आपल्या लैंगिकते बाबतीतल्या अभिरुची व आवडीनिवडी या आपल्या व्यक्तिमत्वाविषयी बरेच काही सांगतात. उदाहरणार्थ, आत्मविश्वास आणि स्वाभिमान या गोष्टी अपरिहार्यपणे निरोगी लेंगिक प्रवृत्ती दर्शवतात. तर आत्मविश्वासाचा अभाव आणि स्वतः विषयी लज्जा किंवा घृणा यांसारख्या भावना असणाऱ्या व्यक्ती तीव्र व घातक अशा लैंगिक विकृतीचे बळी असतात. त्यांना, (डॉ थॉमस वेर्नी व त्यांच्या सहकारी अभ्यासकांना), संशोधनांमध्ये, लैंगिक विकृती आणि कृत्रिमरित्या औषधांनी कळा निर्माण करून (Induced labour) झालेली प्रसुति, यांच्यामध्ये दुवा असल्याचे आढळले. अशाप्रकारे जन्मलेल्या व्यक्तीमध्ये सहकार्‍यांना शारीरिक त्रास देऊन, छळ करून (लैंगिक संबंधाचे वेळी) आनंद मिळवण्याची (Sa**sm) विकृती आढळली. अशी माणसे मनाचे संतुलन बिघडलेले असतात. अशा काही व्यक्तींमध्ये आत्मक्लेष किंवा आत्मपीडन (masochistic) करण्याची वृत्ती आढळल्याने याविषयी आपली खात्री पटल्याचे डाॅ.वेर्नी सांगतात.

अशाप्रकारे बाळंतपणाच्या कळा, कृत्रिमरीत्या (ऑक्सिटोसिन सारखी औषधे वापरून) उत्पन्न केलेल्या स्त्रियांना, 'आपल्याबरोबर काहीतरी अनैसर्गिक केले जात आहे', अशी भावना असल्याचे निष्पन्न, नंतर घेतलेल्या मुलाखतीं मधून झाले. कळा या, आतून, निसर्गतः येत नसून त्या आपल्या वर लादल्या गेल्या असल्याची भावना स्त्रीयांनी आठवणी सांगताना व्यक्त केली.

अशावेळी स्त्रीचे मन व शरीर यात सुसंवाद नव्हता. कळांची लय पकडून जोर करणे, म्हणजे 'कळा देणे', हे प्राकृतिकरित्या घडून आले नव्हते. तसेचमाता व बाळ यांच्यातही प्रसूतीदरम्यान ऐक्यभावना व सुसंवाद नव्हता असे स्पष्ट झाले.

यामुळे जन्माच्या त्या खडतर प्रवासात बाळाला आईची योग्य साथ व नैसर्गिक साहचर्य मिळालं नव्हतं.

अशा प्रसूतिंना लागणारा कालावधी देखील नैसर्गिक प्रसूतीपेक्षा अधिक असतो. आणि मर्जीविरुद्ध बाळाला प्रसूती मार्गातून बाहेर खेचले गेलेले असते.

मानसशास्त्रज्ञांचा असा दावा आहे की, अशाप्रकारे लादलेले बाळंतपण बाळाच्या व्यक्तिमत्त्वावर विपरीत परिणाम करतेच पण आई व मुलांमधला स्नेहबंध (Bond) देखील या प्रकारामुळे काही प्रमाणात कमकुवत बनतो व राहतो. माता व बालक यांच्यातील Bond आणि Attachments हे आधुनिक मानसशास्त्रातील अत्यंत काटेकोर शास्त्रीय (Strictly scientific) शब्द आहेत. त्यांच्या शास्त्रीय व्याख्या, विवेचन व संस्कारातील महत्त्व याविषयी पुढे लिखाण होणारच आहे. Director of clinical obstetrics at Colombia, डॉक्टर एडवर्ड बोवे ( Edward Bowe) म्हणतात, "अशा प्रकारच्या Induced labour ला प्रत्येक बाळ वेगळ्या प्रकारचा प्रतिसाद व प्रतिक्रिया देते." ("Every foetus reacts differently to it") अशा प्रकारच्या डिलिव्हरी माता व बाळ या दोघांच्या दृष्टीने हितावह नाहीत. शारीरिक, मानसिक, भावनिक आणि लैंगिक दृष्ट्या देखील त्या धोक्याच्या व जोखमीच्या आहेत.

पोटात असेपर्यंत पाण्यात तरंगत असणाऱ्या बाळाच्या सर्वांगाला, 'स्पर्श'असा पूर्णार्थाने कधीच झालेला नसतो. प्रसुतीच्या वेळी त्याचे संपूर्ण शरीर पिळवटून निघते, दाबले जाते, त्याचे मर्दन (मालीश) केले जाते. संपूर्ण त्वचेला, शरीराला प्रत्यक्षपणे मिळणारे हे पहिलेच स्पर्श संवेदन असते. या वेळी बाळाला तीव्र असा ऐंद्रिय सुखाचा (sensual pleasures) अनुभव येत असतो. पण तेवढेच नव्हे. त्याच बरोबर तीव्र अशा वेदनांचा ही अनुभव तेवढाच असतो.

आनंद आणि वेदना (Pleasure & pain) यांचा वैचित्र्यपूर्ण संयोग त्याच्या व्यक्तिमत्त्वावर टिकाऊ असे परिणाम घडवून आणतो. विशेषतः लैंगिक प्रवृत्ती किंवा 'कल' याबाबतीत.

'प्राकृत प्रसूती' हा इंद्रिय-विषयांचा घनिष्ठ संयोग घडवून आणणारा प्रसंग आहे. पण तो विखुरलेला व अकेंद्रित असतो. तरी त्याचा ठसा त्याच्या व्यक्तिमत्त्वावर राहतो यात शंका नाही.

तरी बाळाला प्रसूतीदरम्यान येणारा ऐंद्रीय अनुभव अधिक सुखावह असेल तेवढा त्याचा लैंगिक दृष्टिकोन व विचारांची दिशा अधिक प्राकृत (Normal) असते असे सर्वसामान्यतः म्हणता येते.

डॉ. थॉमस वेर्नी यांच्या मते, त्यांचा अभ्यास व संशोधन असे सांगते की, व्यक्तिमत्वाच्या स्वभावाच्या अनेक पैलूंपैकी लैंगिकतेमधील प्रवृत्ती, कल आणि अभिव्यक्ती यावर जन्माच्या अनुभवाचा प्रभाव सर्वात जास्त दिसून येतो.

(क्रमशः..)

ही लेखमाला आपल्याला आवडत असेल तर कृपया Like करा, आपल्या मित्र-मैत्रीणींना, व ज्यांना याचा उपयोग किंवा गरज असेल, किंवा यात रस / कुतूहल असेल अशांना जरूर share करा, आवर्जून प्रतिक्रिया द्या आणि पेजवर 'Reviews' मध्ये comment नक्की करा.

धन्यवाद

डॉ विनायक लेले

MD (ayu)
https://www.facebook.com/drleleprenatal/

जन्मप्रक्रियेचे मानसशास्त्र - तोंडओळख (Birth-psychology: an introduction 'जन्म', म्हणजे गर्भाशयातून बाहेरच्या जगात प्रवे...
14/07/2022

जन्मप्रक्रियेचे मानसशास्त्र - तोंडओळख (Birth-psychology: an introduction

'जन्म', म्हणजे गर्भाशयातून बाहेरच्या जगात प्रवेश होण्याची प्रक्रिया, हा आपल्या सर्वांनाच येणारा स्मृतीत असला किंवा नसला तरी, अत्यंत प्रभावशाली व गंभीर असा अनुभव असतो.
लहान मुले असताना आपण जे खेळ आवडीने खेळतो, किंवा तरुण वयात ज्या गोष्टींमध्ये आपण अधिक रमतो, इतकंच काय, पण आपल्या लैंगिकतेबाबतच्या आवडीनिवडी व सवयी देखील आपल्या 'जन्मप्रक्रियेशी' कोणत्या ना कोणत्या प्रकारे निगडित असतात, असे अत्याधुनिक गर्भ मानसशास्त्र (Foetal psychology), जन्म मानसशास्त्र (Birth psychology) या विषयातील शास्त्रज्ञ डॉक्टर्स सांगतात.

अगदी साधे सोपे उदाहरण घ्यायचं तर, गर्भाशयात असताना, पाण्यात आपण ज्या प्रकारे हेलकावे खात तरंगत असतो, तशाच प्रकारचा काहीसा अनुभव देणारा, 'झोपाळा' लहान मुलांना आपोआप आकर्षित करतो, आवडतो. झोपाळ्यावर बसायची आवड व मिळणारा आनंद हा 'त्या' ९ महिन्यातल्या आठवणींचा परिणाम असतो.

काही सवयी उदाहरणार्थ, काही लोकांना टोपी घालणे, (स्वतःच्या डोक्यावर), गळ्यात टाय बांधणे किंवा बो लावणे, गळ्याभोवती मफलर गुंडाळणे, या गोष्टी, अगदी हवेत कितीही थंडी असली तरी फारशा आवडत नाहीत. आणि त्याचे कारण त्यांना सांगता येत नाही. याचे कारण किंवा याचे 'मूळ' जन्माच्या प्रक्रिये प्रसंगी डोक्यावर पडलेला प्रचंड दाब किंवा मानेला पडलेला 'पीळ' यामध्ये असते असे काही संशोधनात्मक अभ्यासांमध्ये आढळले आहे.

या अर्थाने आपल्या व्यक्तिमत्त्वाचा एक कोपरा जगाकडे त्या 'नवजात' अर्भकाच्या नजरेने पाहत असतो. या विधानात तथ्य नाही असे म्हणता येणार नाही.

प्रसूती प्रक्रिया, किंवा जन्म प्रक्रियेकडे बघताना, आपण नेहमी मातेच्या दृष्टिकोनातूनच बघतो. आपल्याला असं वाटतं की, या संपूर्ण प्रक्रियेमध्ये फक्त आईच सगळ्या गोष्टी अनुभवत असते. पण जन्माचा क्षण त्या जन्मणाऱ्या बाळासाठी, आई बापा इतकाच, किंबहुना अधिकच महत्त्वाचा असतो. त्याच्यासाठी तो अविस्मरणीय असतो. या क्षणाचा ठसा पुढे जाऊन त्याच्या व्यक्तिमत्त्वावर उमटत असतो.

बालकाचा जन्म कसा होतो, यावर, तो पुढे जाऊन काय बनेल हे बऱ्याच अंशी अवलंबून असते. असे नवीनतम संशोधन सांगते. त्याचबरोबर तो आजूबाजूच्या जगाकडे कसा बघतो हे ही अवलंबून असते. त्याचे वय कितीही असो तो जगाकडे बघतांना नवजात बालकाच्या नजरेनेच बघत असतो.

प्रसिद्ध मानसोपचार तज्ञ Freud ने म्हटले आहे, " 'वेदना आणि आनंद' या प्राथमिक भावना आहेत. आपल्यापैकी कोणाचीच या भावनांपासून सुटका नाही."

याचे कारण शोधण्यासाठी या प्रसुति प्रक्रियेकडे बाळाच्या नजरेतून बघण्याची आवश्यकता आहे.

गर्भाशयातला गर्भ ९ व्या महिन्यापर्यंत आपल्या विश्वाबद्दल जागृत झालेला असतो. दृश्य, आवाज, चव, गंध..या संवेदना हा त्याच्या शरीराइतकाच, त्याच्या 'स्व' च्या अस्तित्वाचा एक भाग झालेला असतो.

गर्भावस्थेमध्ये आणि प्रसूतीच्या प्रक्रियेच्या या कालावधीमध्ये, बाह्य जगाकडून गर्भापर्यंत संदेश पोचवले जात असतात. असंख्य संदेशाद्वारे गर्भाची शांतता भंग पावते. परंतु 'तीव्र' अशा संदेशांची, गर्भाच्या भावनिक जीवनाचा पाया घातला जाण्यमध्ये फार मोठी भूमिका असते.

जन्म प्रक्रिया ही गर्भासाठी खूप काळ चालणारी, भावनिक आणि शारीरिक दृष्ट्या जबरदस्त हादरा देणारी अशी पहिलीच घटना असते. ही घटना तो कधीच विसरू शकत नाही.

ही प्रक्रिया, माते बरोबरच, गर्भासाठी सुद्धा वेदनादायी असली तरी, सुरळीत होणाऱ्या, कोणत्याही बिघाडाशिवाय, किंवा गुंतागुंतीरहित होणाऱ्या, प्रसूतिप्रक्रियेदरम्यान, गर्भ, अतुलनीय असे इंद्रियगम्य सुख अनुभवत असतो. (Incredible sensual pleasure)

या प्रक्रियेदरम्यान गर्भाशयातील कोमट द्रवाद्वारे त्याचे संपूर्ण शरीराला अगदी अभ्यंग स्नान घडत असते, त्याचबरोबर मातेच्या स्नायुंद्वारे त्याच्या शरीराचे मर्दत (मालीश) होत असते.

याबरोबरच गर्भ वेदना आणि भीती यांचाही अनुभव घेत असतो.

अगदी सुरळीत व नैसर्गिक प्रसूती च्या परिस्थितीतही गर्भ जणू भूकंपाच्या तीव्रतेचा धक्का अनुभवत असतो.

प्रसूती सुरू होण्यापूर्वी शांतपणे गर्भोदकामध्ये तरंगत असलेल्या गर्भाला अचानक कळा सुरू झाल्याने त्याला प्रसूतिमार्गामध्ये ढकलले जाते. पुढे अनेक तास चालणार्‍या एका प्रक्रियेची ही सुरुवात असते. यामध्ये मातेचे गर्भाशय गर्भाला पुढचे कितीतरी तास, दाबत आणि खाली ढकलत असते.

हल्लीच झालेले रेडिओलॉजिकल स्टडीज असे दर्शवतात की जेव्हा प्रत्येक कळ गर्भा पर्यंत पोचते तेव्हा गर्भाला जाणवणाऱ्या वेदनांमुळे गर्भ जोरात हातपाय झाडत असतो. तसा प्रयत्न करत असतो, प्रतिक्रिया देत असतो.

जेव्हा कळ पूर्ण ताकदीची असते तेव्हा, मातेबरोबरच गर्भाला होणाऱ्या वेदनेचा, आपण फक्त अंदाजच करू शकतो.

आधुनिक तंत्र ज्ञानाच्या आवश्यक वा अनावश्यक वापरामध्ये गर्भ योनीद्वारा जवळ येतो तेव्हा त्याचे डोके चिमट्यांमध्ये (Forceps/ Ventoxse) पकडले जाते आणि जोराने खेचून गर्भाला बाहेर काढले जाते. अनेकदा त्याच्या डोक्यामध्ये (Scalp) अचानक Foetal cardiac monitor चा इलेक्ट्रोड घातला जातो. अर्थात या गोष्टी नेहमीच होतात असे नाही. पण त्या नाही झाल्या तरी, गर्भाशयाबाहेर येताच, गर्भ अचानक स्वतःला, थंड वातावरणात, खूप आवाज, खूप प्रकाश, असलेल्या जागी, अनेक अनोळखी लोकांच्या गराड्यात असल्याचे पाहतो. आणि ती माणसे त्याला पकडत, ओढत, हलवत, चिवळत असतात. त्याच्या नाकातोंडात नळ्या घालत असतात. त्याला रडवत असतात.

आपण कल्पना करू शकणार नाही. पण गर्भाच्या मेंदूमध्ये आणि जाणीवेमध्ये प्रत्येक हालचाल, कृती, हावभाव, अनुभव यांची नोंद होत असते. त्याच्याकडून कोणतीही गोष्ट सुटत नाही. लहानात लहान गोष्ट /घटना त्याच्या स्मृतीमध्ये साठवली जाते.

पुढे क्वचित प्रसंगी या गोष्टी त्याला स्वतःहून आठवू शकतात. अर्थात, आपल्यापैकी सगळ्यांनाच या गोष्टी आठवू शकत नाहीत.

ही जन्म प्रक्रियाच, हा 'स्मृतिभ्रंश' निर्माण करते. (Amnesic effect).

ऑक्सिटोसिन नावाच्या हार्मोनमुळे हा स्मृतिभ्रंश निर्माण होतो असे आढळून आले आहे.

प्रायोगिक अभ्यासामध्ये असे दिसून आले की प्रयोगशाळेतील प्राण्यांमध्ये ऑक्सिटोसिन मुळे स्मृतिभ्रंश निर्माण झाला.

पण जन्माच्या वेळच्या आठवणी असतात. योग्यप्रकारे , अनेक शास्त्रसिद्ध मार्गांनी, एखाद्याच्या मनामध्ये खणून पाहिल्यास, खोलवर साठलेल्या या आठवणी पृष्ठभागावर आणता येतात.(यासाठी Hyphotism,LSD सारखी औषधे यांचा उपयोग केला जातो. मागील लेखांमधून याची माहिती आली आहे.)

डॉ. पेनफील्ड (Dr. Penfield) ज्यांच्या अभ्यासांमधून अशी अनेक उदाहरणे सापडली आहेत. जन्मप्रक्रियेपासूनच्या सुरुवातीच्या आठवणींवर अभ्यास आधारित होता.

(क्रमशः..)

ही लेखमाला आपल्याला आवडत असेल तर कृपया Like करा, आपल्या मित्र-मैत्रीणींना, व ज्यांना याचा उपयोग किंवा गरज असेल, किंवा यात रस / कुतूहल असेल अशांना जरूर share करा, आवर्जून प्रतिक्रिया द्या आणि पेजवर 'Reviews' मध्ये comment नक्की करा.

धन्यवाद

डॉ विनायक लेले

MD (ayu)
https://www.facebook.com/drleleprenatal/

सूतिकागार आणि प्रसूतीगृहनमस्कार,आयुर्वेदात सांगितलेल्या सूतिकागाराविषयीच्या, मागील लेखात वर्णन केल्याप्रमाणे, सुसज्ज 'सु...
07/07/2022

सूतिकागार आणि प्रसूतीगृह

नमस्कार,

आयुर्वेदात सांगितलेल्या सूतिकागाराविषयीच्या, मागील लेखात वर्णन केल्याप्रमाणे, सुसज्ज 'सुतिकागार' तयार झाल्यावर, त्यात कोणत्या गोष्टी जमा करून ठेवणे याविषयी सांगितले आहे.

यामध्ये अनेक औषधांचा संग्रह, (आयुर्वेदिक औषधांची एक मोठी यादीच यामध्ये दिली आहे.) तसेच प्रसूतीसाठी आवश्यक यंत्र शास्त्रे, अग्निस्थानी (Fire place) अग्नीनिर्मिती साठी विशिष्ट वृक्षांची लाकडे सांगितली आहेत. ठराविक वृक्षांची नावे देण्यामागचे कारण व स्पष्टीकरण मी पूर्वी म्हटल्याप्रमाणे, आधुनिक विज्ञान आज ना उद्या शोधून काढेल यात शंका नाही.

सुतिकागारात असणाऱ्या परिचारिका (Para medical staff ) कशा असाव्यात हे ग्रंथोक्त शब्दातच सांगतो.
"ज्या स्वतः बहु प्रसूत आहेत. (ज्यांच्या स्वतःच्या दोन वा अधिक प्रसूती झाल्या आहेत.), ज्या प्रसव कार्यात प्रविण आहेत, स्वभावतः ज्या प्रेमळ आहेत, स्वतः दुःख रहित आहेत, गर्भिणी चे मन प्रसन्न ठेवण्याची ज्यांची क्षमता आहे ..." अशा प्रकारच्या स्टाफची योजना करण्यास सांगितले आहे. (आज काल प्रसूतिगृहातल्या परिचारिकांमध्ये या प्रकारच्या उपयुक्त गुणांच्या स्त्रिया किती प्रमाणात असतात याची कल्पना आपल्याला काही प्रमाणात असतेच, आणि ज्यांची स्वत:ची प्रसूती झाली आहे अशा स्त्रियांना तर चांगलीच कल्पना असते.) असो.

यानंतर गर्भिणीने वैद्यांच्या सल्ल्यानुसार, प्रसूतिची अपेक्षित तारीख जवळ आल्यावर, योग्य वेळेत, या सुतिकागारात प्रवेश करून, प्रसूती होईपर्यंत व नंतरचा काही काळ तेथेच राहावे असे सुचवले आहे.

गर्भिणीने, सुतिकागारात 'प्रवेश कसा करावा' याचे फार विस्ताराने व काहीसे अवास्वतव वाटू शकेल अशा पद्धतीचे वर्णन केलेले आढळते. त्यामध्ये, 'शुभदिन', 'शुभनक्षत्र', 'शुभमुहूर्त', 'ब्राह्मण', 'होमहवन', 'अक्षता', 'आचमन', 'स्वस्तिवाचन', 'मंत्रोच्चारण', इ. वर्णनामुळे त्याला 'धार्मिकते'चा वास येतो असा अर्थ काढणे, हे प्रत्येक गोष्टीतील दोष शोधणाऱ्या, निंदक वृत्तीच्या (Cynic) लोकांना फारच सोपे व साहजिक आहे. आणि तर्काला पटण्यासारखे देखील आहे हे नाकारता येत नाही.

पण प्रत्यक्षात यामुळे निर्माण होणारी 'वातावरण निर्मिती', राखली जाणारी स्वच्छता, व पावित्र्य, आणि गर्भिणीची मानसिकता हे मुद्दे सकारात्मक दृष्टिकोन ठेवून लक्षात घेतले, तर टीके करता टीका करणे टाळले जाऊ शकते असे मला वाटते.

त्यासाठी संहितेत दिलेल्या त्या सार्‍या गोष्टींचे शब्दशः अनुकरण करण्याची गरज नाही. पण त्यांचा हेतू व गर्भितार्थ लक्षात घेऊन त्याकडे पाहिले तर त्याचे स्पष्टीकरण होऊ शकते. प्रसूतीसाठी जाताना गर्भिणीच्या मनात भीती व असुरक्षिततेची भावना असणे यात अस्वाभाविक असे काही नाही. परंतु त्याजागी, 'प्रसूती' म्हणजे, 'एक अत्यंत सकारात्मक, पवित्र, व वीरश्रीयुक्त आणि शौर्याचे असे कार्य करण्यासाठी आपण निघालो आहोत' अशी भावना तिच्या मनात उत्पन्न होणे हे साधले गेले तर ते इष्टच ठरणार नाही काय ? आणि या उपरोक्त विधी आणि संस्कार यांनी ते साधण्यास मदत होणार नाही काय ? या प्रकारच्या सकारात्मकतेचे, 'प्रसूतीप्रक्रिये'वर होणारे सुपरिणाम, आता आधुनिक शास्त्राने अगदी निर्विवादपणे सिद्ध झाले आहेत.

एवढेच काय निर्विघ्न व सुरळीत पार पडलेल्या जन्म प्रक्रियेचा बाळाला आयुष्यभर फायदा होतो. हे ही आता पुराव्याने शाबीत झाले आहे. मागे याचा उल्लेख आला होता. पुढेही सविस्तर माहिती देण्याचा प्रयत्न मी करणारच आहे.

यानंतर, "प्रसूतिपर्यंत गर्भिणीने प्रसूती काळाची वाट पाहत तेथेच (सुतिकागारात) राहायचे आहे. या कालावधीत 'क्लेशसहिष्णू' स्त्रियांसमवेत 'मंगलकर्मे' करीत, अनुलोम करणारा आहार विहार घेत तेथे राहावे" असे म्हटले आहे.

यामध्ये नीट विचार केला तर प्रसूती वेदना सुरू होईपर्यंतच्या काळात स्त्रीला समुपदेशन देणे, पोट साफ राहील याची काळजी घेणे अर्थात शारीरिक व मानसिक दृष्ट्या प्रसूती प्रसंगाला तोंड देण्यास सज्ज व समर्थ बनवणे हे अपेक्षित असल्याचे स्पष्टपणे लक्षात येते.

आधुनिक विज्ञान या सर्व गोष्टींवर आता भर देऊ लागले आहे. त्याचे विवेचन पुढे क्रमशः येणारच आहे.

अगोदरच अत्यंत वेदनादायी असणाऱ्या जन्म प्रक्रियेमधील क्लिष्टता अनेक वेळा टाळता येऊ शकण्यासारखी असते किंवा त्याचे परिणाम तरी काही प्रमाणात कमी करता येऊ शकतात. अत्याधुनिक प्रसूतिशास्त्रामध्ये नव्याने शोधलेल्या तंत्रज्ञानयुक्त वैद्यकीय चिकित्सेमुळे हे शक्य आहे.

त्याच बरोबर ज्या स्त्रीचा प्रसव काल जवळ आला आहे, तिच्या मानसिक आरोग्याची काळजी घेऊनही क्लिष्ट प्रसूती प्रक्रिया टाळणे शक्य आहे.

" जन्माच्या वेळी मातेची मनस्थिती कशी आहे याचा तिच्या प्रसव प्रक्रियेवर खूप मोठा प्रभाव पडत असतो."
(How the mother feels at the moment of birth has an enormous influence on how she delivers- Dr. Thomas Verney )

प्रसव काळात गर्भ हा मातेच्या भावना, संवेदना, याविषयी संवेदनशील व जागरूक असतो. या मातेच्या भावना, नंतर, अनेक वर्षांनी, त्याला स्वतःहून किंवा मानसोपचार चिकित्सेदरम्यान आठवतात. हे आधुनिक मनोविकारशास्त्राला आता नवीन राहिलेले नाही.

जन्मा दरम्यान चे शारीरिक धोके व पुढे निर्माण होणारे मानसिक आजार रोखण्याचा एक साधा सोपा उपाय आहे. तो म्हणजे, औषधे, Forceps (बाळाला बाहेर काढण्यासाठी वापरण्यात येणारे चिमटे), Foetal monitor, सिझेरियन आणि इतर तंत्रज्ञान यांचा अत्यंत संयमितपणे, हुशारीने योग्य ठिकाणी व आवश्यकते पुरताच वापर करणे.

बालक किंवा मातेच्या जिवास धोका असल्यास तंत्रज्ञान हे वरदानच ठरते. आत्यंतिक अवस्थेत वापरण्यासाठीच तंत्रज्ञानाची निर्मिती झाली आहे. पण अनेक प्रसुतितज्ञ या तंत्रज्ञानाचा वापर राजरोसपणे त्याची गरज नसलेल्या महिलांमध्ये करत असतात.

अर्थात, सिझेरियनचे प्रमाण वाढलेले दिसते यात आश्चर्य वाटायला नको.

'प्रसूती ही शस्त्रकर्माशिवायच (सिझेरियन) उत्तम व सुरक्षित असते', असे जवळपास प्रत्येक स्त्रीरोग प्रसूतितज्ञ मान्य करतो. पण असे असले तरी अमेरिकेमध्ये गेल्या २० वर्षात सिझेरियन ची संख्या २०० टक्क्यांनी वाढली आहे. भारतदेखील या बाबतीत फारसा मागे राहिलेला नाही.ँ

Foetal cardiac monitor मुळे (बाळाच्या हृदयावर लक्ष ठेवणारे एक आधुनिक यंत्र) सिझेरियन च्या संख्येत मोठ्या प्रमाणात वाढ झाली आहे. हे मॉनिटर, सद्य परिस्थितीतील गर्भाच्या हृदयाचे ठोके यांवर लक्ष ठेवून त्यांची खडानखडा माहिती पुरवतात. त्यामुळे प्रसुतितज्ञ, समस्या लवकर ओळखून त्यावर उपाय म्हणून बरेचदा सिझर करतात.

ते असे म्हणतात की, 'सिझर आणि फिटल मॉनिटर यामुळे ते एका बालकाला वाचवू शकतात, जे काही वर्षांपूर्वी शक्य नव्हते', पण ही गोष्ट ते आकड्यांनी पटवून देऊ शकत नाहीत.

हे मी म्हणतोय असं नव्हे तर प्रसिद्ध मानसोपचार तज्ञ आणि गर्भमानसशास्त्रांचे (Prenatal psychology) अभ्यासक डॉ. थॉमस वेर्नी आणि 'Babies remember birth' चे लेखक डॉ. डेविड चेंबरलेन यांची ही मते आहेत.

अर्थात मला व्यक्तीशः ती मान्य आहेत हे उघड आहे. सिझेरियन च्या वाढलेल्या प्रमाणामुळे माता व बालकांना शस्त्रकर्माच्या उपद्रवांना बरेचदा उगाचच सामोरे जावे लागत आहे हे नाकारता येणार नाही. असो. ज्या विषयी वाद उद्भवू शकतील अशा बाबतीत मौन बाळगणेच बरे.

(क्रमशः..)

ही लेखमाला आपल्याला आवडत असेल तर कृपया Like करा, आपल्या मित्र-मैत्रीणींना, व ज्यांना याचा उपयोग किंवा गरज असेल, किंवा यात रस / कुतूहल असेल अशांना जरूर share करा, आवर्जून प्रतिक्रिया द्या आणि पेजवर 'Reviews' मध्ये comment नक्की करा.

धन्यवाद

डॉ विनायक लेले

MD (ayu)
https://www.facebook.com/drleleprenatal/

आयुर्वेदातील'सूतिकागार' अर्थात प्रसूती गृहनिर्माण.नमस्कार,प्रसूती या विषयावर लिहिण्यासारखे पुष्कळच आहे. अर्थात प्रसूती प...
30/06/2022

आयुर्वेदातील'सूतिकागार' अर्थात प्रसूती गृहनिर्माण.

नमस्कार,

प्रसूती या विषयावर लिहिण्यासारखे पुष्कळच आहे. अर्थात प्रसूती प्रक्रिया कशी होते, याची वैद्यकीय माहिती देणे इथे अपेक्षित नाही. पण मला ज्या गोष्टी सांगायच्या आहेत, त्यापैकी पुढील काही महत्त्वाच्या आहेत व त्यांच्या विषयी क्रमशः माहिती देण्याचा मी प्रयत्न करणार आहे.

••• आयुर्वेदोक्त 'सूतिकागार' संकल्पना व त्याची थोडक्यात माहिती.

••• प्रसुतीच्या बाबतीत, जीची प्रसूती व्हायची आहे तिची भूमिका, तसेच, तिचे आप्तस्वकीय, नातेवाईक, आणि तिचे डॉक्टर, यांच्या भूमिका कशा असाव्यात या विषयी थोडेसे.

••• प्रसूती प्रक्रिया कशी असली पाहिजे या विषयाची, 'नवीन विचारांच्या', 'आधुनिक' प्रसूतीतज्ञांची मते. कारण, आधुनिक वैद्यकशास्त्राची विचारधारा ही, प्रसूतीप्रक्रियेचा, स्त्रीवर व बालकावर होणाऱ्या, 'शारीरिक-मानसिक' परिणामांचा विचार करते, तसेच प्रसूतीच्या, बाळाच्या व्यक्तिमत्त्वावर होणाऱ्या परिणामांना प्राधान्य देते. त्याविषयीची काही माहिती.

••• प्रत्यक्षात आधुनिक संशोधन व अभ्यासाद्वारे आढळून आलेले बाळाच्या व्यक्तिमत्वावर होणारे परिणाम.

••• या सगळ्याचा सारासार विचार करून,आपण काय करू शकतो, मुख्यतः आमच्या प्रसूतिगृहामध्ये आमचा काय करण्याचा हेतू व प्रयत्न असतो त्या विषयी थोडेसे.

सर्वप्रथम प्रसूती प्रक्रियेचा किंवा जन्म प्रक्रियेचा बाळावर काय परिणाम होतो, बाळाच्या व्यक्तिमत्त्वाची घडण व विकास यामध्ये त्यांची काय भूमिका आहे या विषयी आधी थोडा उल्लेख करावा असे वाटले. कारण की बाळाच्या व्यक्तिमत्त्वावर व स्वभाववैशिष्ट्यांवर आयुषभराकरता होणाऱ्या, भविष्यातील परिणामांची कल्पना आली, तर बाकीच्या गोष्टींचे महत्त्व अधिक लक्षात घेतले जाईल व त्यांचे प्राधान्य ठरवायला मदत होईल, असे वाटल्याने सुरुवात करायला हा विषय निवडला आहे.

आपली 'जन्मप्रक्रिया' हा आपणा सर्वांच्या आयुष्यातील एक अत्यंत सखोल, ठसठशीत व अत्यंत प्रभावी असा अनुभव असतो.

आपण लहानपणी ज्या प्रकारचे खेळ आवडीने खेळतो, त्या आपल्या आवडीनिवडी; तरुण व प्रौढ वयात ज्या गोष्टींमध्ये आपले मन रमते, किंवा, आपले मनोरंजन होते, त्या आपल्या आवडीनिवडी; (ज्या व्यक्ती व्यक्तीनुसार वेगळ्या असतात), इतकंच काय, पण लैंगिकतेमधील आपल्या असणाऱ्या आवडी, आपल्या 'अभिरुची', या सार्‍या गोष्टी कशाना कशा, काही प्रमाणात, आपल्या जन्माशी संबंधित असतात. विश्वास बसणे कठीण आहे,पण हे, या विषयातील आधुनिक संशोधने आणि अभ्यासांच्या मदतीने अधिकाधिक स्पष्टपणे सिद्ध होत आहे.

आपल्या अनेक आवडी-निवडी व स्वभाववैशिष्ट्ये ही आपला 'जन्म कसा झाला' यांच्याशी संबंधित किंवा त्यावर आधारित असतात असे निष्कर्ष निघाले आहेत.

फक्त प्रत्यक्ष प्रसूतीप्रक्रियेच्या बाबतीत सांगायचे तर, अत्यंत काटेकोरपणे केल्या गेलेल्या संशोधनांमधून एक गोष्ट अगदी खात्रीने सिद्ध झाली आहे की, प्रसूतीच्या वेळेच्या गर्भिणीच्या मनस्थितीचा, प्रसूतीच्या प्रक्रियेवर चांगला किंवा वाईट परिणाम निश्चितपणे होत असतो.

म्हणजे गर्भिणी जर सकारात्मक विचारांची असेल, आत्मविश्वास पूर्ण मनस्थितीने प्रसूतिला सामोरी गेली तर सुरक्षित, सुरळीत, निर्विघ्न होण्यास (Smooth, Without complications) मदत मिळते, हे अगदी १०० % खरे आहे. हे अभ्यास व प्रयोगांनी सिद्ध झाले आहेच. पण आमचा स्वत:चा देखील तसा अनुभव आहे. इतरही जवळजवळ सगळे प्रसूतीतज्ञ हे अगदी निश्चितपणे मान्य करतील.

याउलट, नकारात्मकता, आत्मविश्वासाचा अभाव, चिंता, यांनी जर गर्भिणी त्रस्त असेल, तर प्रसूती प्रक्रियेमध्ये अडचणी येणे, विलंब लागणे, कष्टदायक व क्लिष्ट प्रसूती होणे या गोष्टी कमी-अधिक प्रमाणात निश्चितपणे आढळतात.

वर दिलेल्या मुद्द्यांपैकी, आयुर्वेदात आलेले सूतिकागाराचे वर्णन थोडक्यात आधी देतो. म्हणजे वर उल्लेखलेल्या व त्यासारख्या इतर अनेक मुद्द्यांचा विचार आयुर्वेदात हजारो वर्षांपूर्वी केला गेला असल्याचे निदर्शनास आल्यावाचून राहणार नाही.

श्लोकबध्द स्वरुपातले व थोडे संदिग्ध वाटणारे असे वर्णन, हा आयुर्वेद साहित्यसंपदेचा कमकुवतपणा (Draw back) आहे की काय असे कधीकधी वाटल्यावाचून रहात नाही. असो.

तर वर सांगितल्याप्रमाणे क्रमशः मुद्दे विचारात घेत असताना, सर्वप्रथम आयुर्वेदीय सुतिकागारा विषयी सांगतो.

आयुर्वेदीय ग्रंथांमधील श्लोकरुपाने आलेल्या वर्णनाचे हे भाषेच्या मर्यादेमुळे, थोडे स्वैर म्हणता येईल असे हे मराठी रूपांतर आहे.

"९ वा महिना पूर्ण होण्यापूर्वी अस्थि, दगड-गोटे,इ. सारख्या गोष्टीचा पूर्ण अभाव असणाऱ्या, सुंदर, दर्शनीय, सुगंधित अशा भूमीमध्ये बिल्व, तिदुंक, इगुंदी,भल्लातक, वरूण किंवा खदिर (ही वृक्षांची नावे आहेत.) यांच्या लाकडांपासून 'सुतिकागाराची' निर्मिती करावी."
[ या ठराविक वृक्षांची नावे सांगणे यामागील शास्त्रीय कारण आज नीतीला सांगणे अवघड आहे. पण आधुनिक शास्त्र व पाश्चिमात्य शास्त्रज्ञ (आपण भारतीय नव्हे.) कधीनाकधी त्याचाही शोध लावल्याशिवाय राहणार नाहीत आणि त्याचे शास्त्रीय कारण सापडल्याशिवाय राहणार नाही याची मला खात्री आहे.]

"सुतिकागार हे, 'वस्त्र', 'आलेपन', 'आच्छादन' आणि 'अपिधान' यांनी युक्त असावे." ( याचा अर्थ- आज कालच्या वास्तुशास्त्र भाषेत पडदे, Plastering, ceilings, इत्यादिंनी युक्त असावे असा होतो.)

"वास्तुशास्त्रतज्ञांच्या मार्गदर्शनाखाली, कपाटे, अग्नि (Fire place), जल (पाण्याची सोय), वर्चस्थान (शौचालय), स्नानगृह (Bathroom), स्वयंपाकघर इ. नी युक्त असे, सर्व ऋतूंमध्ये अनुकूल राहील असे सुतिकागार बनवून घ्यावे."

"आठ हात लांब व चार हात रुंद (अंदाजे ८ × ४ मीटर) एवढ्या आकाराचे प्रसूतिगृह असावे."

या सार्‍या वर्णनामधील शास्त्रीयता, काटेकोरपणा आणि दूरदृष्टी अचंबित करणारी आहे.

अत्याधुनिक प्रसूतिगृहांशी तंतोतंत जुळणारे आणि आयुर्वेद शास्त्रांच्या पारंपरिक ज्ञानाची भर असणारे आणखी काही वर्णन आणि आपला पुढचा मुद्दा पुढील लेखात पाहू.

(क्रमशः..)

ही लेखमाला आपल्याला आवडत असेल तर कृपया Like करा, आपल्या मित्र-मैत्रीणींना, व ज्यांना याचा उपयोग किंवा गरज असेल, किंवा यात रस / कुतूहल असेल अशांना जरूर share करा, आवर्जून प्रतिक्रिया द्या आणि पेजवर 'Reviews' मध्ये comment नक्की करा.

धन्यवाद

डॉ विनायक लेले

MD (ayu)
https://www.facebook.com/drleleprenatal/

प्रसूती...नमस्कार,ज्याने प्रस्तुती प्रक्रिया प्रत्यक्ष पाहिली आहे, असा कुणीही हे नक्की कबूल करेल की, नवजात अर्भक आपल्या ...
24/06/2022

प्रसूती...

नमस्कार,

ज्याने प्रस्तुती प्रक्रिया प्रत्यक्ष पाहिली आहे, असा कुणीही हे नक्की कबूल करेल की, नवजात अर्भक आपल्या कुणाही सारखंच सौजन्य, मृदुता आणि काळजीयुक्त स्पर्शाचा, आनंदाने स्वीकार करतं. आणि इलेक्ट्रॉनिकल मशीनचे 'बीप बीप' सारखे आवाज, तीव्र प्रकाश, थंड,भावनाशून्य आणि व्यक्तीसापेक्षतेचा लवलेश नसणाऱ्या वातावरणाला, ते नाराजीयुक्त प्रतिसाद देतं. आणि आजकालच्या तथाकथित आधुनिक वैद्यकीय प्रसूतिगृहांमध्ये या प्रतिकूल गोष्टी अगदी सर्रास आढळतात..

बँकाॅकमधल्या Hua Chiew हॉस्पिटलमधील प्रसूती तज्ञ Dr. Chairat Panthuraamporn यांनी फार यथार्थ व वस्तुनिष्ठ वर्णन केले आहे. त्यावरून, जन्माच्यावेळी बाळाच्या मनावर विविध संवेदनांद्वारे होणारे आघात लक्षात येतात. त्यांचे परिणाम व त्यांचे पर्याय आणि त्यावरील उपाय इ.विषय पुढील लेखांमधून आपण पाहणार आहोतच.

● गर्भाशयात असताना आपल्या आईच्या शरीरातले आवाज ७२ डेसिबल इतक्या फ्रिक्वेंन्सीने गर्भ ऐकत असतो, आईच्या शरीराची उब अनुभवत असतो आणि आईच्या हृदयाचे ठोके, आईचा आवाज यांच्याशी चांगला परिचित झालेला असतो.

जन्माच्या वेळी अचानक आईचा आरडाओरडा, किंचाळणे, हॉस्पिटलमध्ये वाजणाऱ्या फोनचे वेगवेगळे रिंगटोन्स, बाळाच्या ठोक्यांवर लक्ष ठेवण्यासाठी वापरण्यात येणाऱ्या मशीनचे आवाज, 'जोर दे' 'जोर दे' अशी नर्सेस, मावश्या यांची बोंबाबोंब, डॉक्टर, नर्स यांचे आपापसातील, (बहुतेक वेळा चिडचिडयुक्त) बोलणे, अशा सगळ्या आवाजांचा भडिमार अचानक सुरू होतो. हे काही बाळाच्या जन्मासाठी 'अनुकूल' वातावरण नव्हे. एखाद्या शांत खेडेगावातल्या माणसाला, अचानक, मुंबईत ट्रॅफिक व गोंगाट असणाऱ्या ठिकाणी आणून ठेवावे तसे काहीसे त्या बाळाला होत असले पाहिजे.

बाळाच्या शांततेमध्ये व्यत्यय आणण्याची ही मालिका एवढ्यावर संपत नाही. पुढेही चालूच राहते.

● मातेच्या उदरभित्तिकेमधून पाझरणाऱ्या मंद उजेडावरून, दिवस रात्रीची किंवा 'बाहेरच्या' अंधार -उजेडाची, बाळाला साधारण कल्पना येत असते. पण प्रसूती समयी हे बाळ, त्या अंधाऱ्या व मंद उजेड युक्त अशा वातावरणातून अचानक तीव्र प्रकाशात प्रवेश करते. हा बाळासाठी मानसिक धक्काच असतो.

आयुर्वेदामध्ये, प्रसूतीसाठी, 'सुतिकागार' बांधण्याविषयी (प्रसूती कक्ष) सविस्तर वर्णन आले आहे. त्याविषयी पुढे लिखाण होईलच. पण जन्माच्या वेळी बाळावर होणारे शारीरिक व मानसिक आघात टाळण्याचा अत्यंत कसोशीने प्रयत्न केलेला त्या वर्णनामधून दिसून येतो.
आणि आधुनिक विचारवंत संशोधकांच्या मते आदर्श प्रसूतिगृहे जशी असली पाहिजेत त्या
धर्तीवर हल्ली, 'Birth Centers' या नावाने जी प्रसूतिगृहे कॅनडा, ब्राझील व अनेक युरोपीय देशांमध्ये सुरू झाली आहेत व होत आहेत, ती, आयुर्वेदिय 'सूतिकागार' संकल्पनेशी मिळतीजुळती आहेत ही आश्चर्याची नसली तरी आनंदाची बाब निश्चितच आहे.

एकंदर आपलेच आयुर्वेदशास्त्र व आपलीच प्राचीन सुज्ञता व शहाणपण आपण पाश्चात्यांकडून शिकणार की काय असे वाटण्यासारखी परिस्थिती अत्याधुनिक संशोधनामुळे निर्माण होऊ लागली आहे. असो.
( खरं म्हणजे, "असो" म्हणून, सोडून देण्यासारखा हा विषय नाही.)

● गर्भाशयातले तापमान मातेच्या शरीराच्या तापमानापेक्षा किंचित अधिक असते. अशा वातावरणातून, आजकालच्या 'एयर कंडीशन्ड' प्रसुतीगृहात बाळाला अचानक आणले जाते. आणि या परिस्थितीला तोंड देणे हे बाळासाठी अतिशय कष्टाचे व अवघड काम असते. 'सुतीकागार' निर्माण करताना आयुर्वेदात या गोष्टींचाही पुरेपूर विचार केलेला व योग्य ती उपाययोजना केलेली दिसते. हे पुढील लेखांमधील वर्णनावरून आपल्या लक्षात येईलच.
अर्थात आयुर्वेद काली एयरकंडीशनर्स नव्हते हे उघड आहे. तरी गर्भाशयातील तापमान आणि बाहेरच्या वातावरणातील तापमान यात फरक असतोच. ऋतूंनुसार तो कमीअधिक असतो इतकेच.

● गर्भाशयात पाण्यामध्ये होणाऱ्या बाळाच्या हालचाली किती सावकाश, आरामशीर, अलगत होत असतील, याची कोणत्याही पाण्यात पोहू शकणाऱ्या माणसाला कल्पना करता येऊ शकते. गर्भाशयाबाहेर वातावरण आणि गुरूत्वाकर्षण यांचा प्रभाव या हालचालींमधील सहजतेवर पडतोच.

आणि, जन्माला आल्याबरोबर बाळाला ज्या पद्धतीने हाताळले जाते, उचलले व ठेवले जाते, हलवले जाते,.. ते सारे मिळून त्या बाळासाठी, त्याच्या आयुष्यात होणारी मोठी उलथापालथ असते. जणू उत्पातच असतो.

या साऱ्या गोष्टींचे परिणाम, बाळाच्या व्यक्तीमत्वावर, आयुष्यभर कसे रहातात याविषयीचे अत्याधुनिक संशोधन (birth psychology) पुढील लेखांमधून येणारच आहे.

आयुर्वेदीय 'सूतिकागारात' हे प्रकार अपेक्षित नाहीत. 'Birth psychology' या आधुनिक विज्ञानाच्या अत्याधुनिक शाखेचा, आयुर्वेदामध्ये, प्रत्यक्ष उल्लेख नसला तरी, सविस्तर 'प्रात्यक्षिक' किंवा 'व्यावहारीक' वापर केलेला निश्चित आढळतो.

● प्रसुतिकाळी मातेला दिली जाणारी औषधे ( Anti biotics, pain killers, sedatives etc.) यांचा बाळावर काहीना काही प्रमाणात प्रभाव पडलेला असतो. त्याने बाळाला आधीच असणाऱ्या जन्मप्रक्रियेच्या ताण-तणावामध्ये लक्षणीय वाढ होते हे नाकारणे शक्य नाही.

एकंदर, अत्यंत उपऱ्या आणि अपकारक अशा घटनांशी जुळवून घ्यायला लावणारी प्रक्रिया, गर्भाच्या जन्मासारख्या महत्वाच्या टप्प्यावर, घडून येते हे मान्य केले पाहीजे.

आणि याच आधुनिक वैद्यकशास्त्राच्या अत्याधुनिक संशोधनानुसार (Birth psychology) ही प्रक्रिया बाळाच्या 'व्यक्तिमत्त्वावर', 'स्वभावावर' त्याच्या 'आयुष्यभर टिकून राहतील' असे दुष्परिणाम घडवून आणू शकते हे हे सिद्ध झाले असल्याने मान्य करावे लागते. त्याविषयीची माहिती आता क्रमशः येईलच.

पाश्चिमात्य देशात लिहिल्या गेलेल्या आणि लोकप्रिय झालेल्या काही पुस्तकांची आणि या विषयावर काम करणाऱ्या काही संस्थांची नावे देत आहे.
त्यावरून जगात या विषयाला किती गांभीर्याने घेतले जात आहे याची कल्पना येईल. आपण भारतीय मात्र, एकेकाळी आपले नैपुण्य असणाऱ्या, या व यासारख्या अनेक विषयांच्या बाबतीत जणू निद्रिस्त आहोत असे दिसते. वाईट वाटते.
अशाप्रकारची पुस्तके भारतीय साहित्यात असल्याचे किंवा अशाप्रकारचे कार्य/ संशोधन करणाऱ्या संस्था भारतात कुठे असल्याचे माझ्यातरी ऐकिवात अथवा वाचनात अद्याप आलेले नाही. परत "असो" म्हणण्याऐवजी आपण, यावर काही करता येईल का याचा विचार केला पाहिजे असं वाटतं.

काही वाचनीय पुस्तके:
● Birth without violence
● The birth patterns psychology
● The trauma of birth
● Babies remember birth
● Mind of newborn baby

पुढील काही आंतरराष्ट्रीय संस्था या विषयांमध्ये प्रचंड संशोधन व लोकजागृतीचे कार्य करीत आहेत.
☆ APPPAH (USA)
( Association of prenatal & perinatal psychology and health )
☆ ANEP (Brazil)
☆ Birth with no regret team (Istanbul)

यावरून 'प्रसूति' हा विषय किती नाजूक आहे, त्याचे बाळावर व मातेवर किती दूरगामी परिणाम आहेत, आणि ते टाळणे किती अत्यावश्यक आहे, यादृष्टीने आयुर्वेदात - आपल्या भारतीय शास्त्रात, सविस्तर सांगितले असूनही, पाश्चिमात्य लोक त्याबाबतीत आपल्याहून कितीतरी अधिक जागृत होऊ लागले आहेत, हे आपल्या लक्षात येईल. तसेच आधुनिक संशोधन मोठ्ठा 'यु' टर्न घेत, पुन्हा आपल्या भारतीय Ancient wisdom च्या दिशेनेच कशी वाटचाल करू लागले आहे याची देखील आपल्याला कल्पना येईल.

आता असा प्रश्न आहे की, जन्माला येणाऱ्या बाळाचे ,अनुकूल वातावरणात, बाळाला कमीत कमी आघात व ताणतणाव होईल अशा स्वरूपात, या जगात स्वागत करण्यासाठी आपण काय केले पाहिजे, की जेणेकरून प्रसूतिप्रक्रियेचा किंवा जन्माच्या प्रक्रियेचा, बाळावर होणारा शारीरिक व मानसिक दुष्परिणाम टाळता येईल. आई आणि बाळ हे जास्तीत जास्त सुखाने एकमेकांना भेटतील , त्यांच्यातील स्नेहबंध घट्ट व आनंददायी होतील.

आयुर्वेदामध्ये या सर्व गोष्टी योग्य प्रकारे होतील अशी खबरदारी घेण्यासाठी वेगळ्या 'सुतिकागारा' ची संकल्पना आहेच. पण आता आधुनिक शास्त्रानुसारही, त्यांच्यातील 'पुढारलेले' प्रसुतितज्ञ, अशाप्रकारच्या प्रसुतिकेंद्रांची (Birth Centers / delivery centres) निर्मिती व प्रत्यक्ष व्यवहारात उपयोग करीत आहेत... अर्थात पाश्चिमात्य देशात !

या दोघांचा तौलनिक विचार केला तर आयुर्वेद शास्त्राची दूरदृष्टी आणि सखोल विचारसरणी सहजच अधोरेखित होईल.

(क्रमशः..)

ही लेखमाला आपल्याला आवडत असेल तर कृपया Like करा, आपल्या मित्र-मैत्रीणींना, व ज्यांना याचा उपयोग किंवा गरज असेल, किंवा यात रस / कुतूहल असेल अशांना जरूर share करा, आवर्जून प्रतिक्रिया द्या आणि पेजवर 'Reviews' मध्ये comment नक्की करा.

धन्यवाद

डॉ विनायक लेले

MD (ayu)
https://www.facebook.com/drleleprenatal/

Address

416514, Sawantwadi
Savantvadi
416514

Telephone

+919765910766

Website

Alerts

Be the first to know and let us send you an email when Dr Lele's streerog prasuti hospital posts news and promotions. Your email address will not be used for any other purpose, and you can unsubscribe at any time.

Contact The Practice

Send a message to Dr Lele's streerog prasuti hospital:

Shortcuts

Share

Category