Soran Health Corps - SHC

16/06/2022

داوا لە هاوڵاتیانی خۆشەویستی سنوری شاری هەولێر دەکەین،
پابەندی ڕێنمایێەکانی خۆپارێزی بن بۆ ئەوەی لە سکچوونی توند(کۆلێرا) پارێزراو بن،

ڕاگەیاندنی بەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی هەولێر

10/05/2022

زۆر شت لەبارەی تاى خوێنبەربوون

- چەند نەخۆشییەکن، بەهۆى هەندێک ڤایرۆسێکەوە روودەدەن.

- بە شێوەیەکى سەرەکى لە ئاژەڵەوە و هەندێک جاریش لە مرۆڤەوە بۆ مرۆڤ دەگوازرێنەوە.

- دیارترین ئاژەڵەکان: مەیموون، گەنە، مێش و مەگەز، قرتێنەرەکان، شەمشەمەکوێرە و مەڕوماڵات (بەدەگمەنى).

- نیشانەکان: (وەک لە ناوەکەوە دیارە) تا و خوێنبەر بوون، هەر چەندە ئەمەى دووەم درەنگتر ڕوودەدات، هەبوونیشی توندیی نەخۆشییەکە دەگەیەنێت. نیشانەکانى تر: لەش داهێزران، ژانەسەر، سەرسووڕان، ئازاری لاشە، قوڕگ ئێشە، سکچوون، ڕشانەوە.

- هەر کەسێک سەردانى ناوچەى بڵاوبوونەوەى نەخۆشییەکەى کردبێت یان سەروکارى لەگەڵ تووشبوواندا یان بەرکەوتنى لەگەڵ ئاژەڵى نەخۆشدا هەبووبێت، ئەو نیشانانەشى هەبێت، ئەگەر هەیە تووشبووبێت، بۆیە دەبێت خێرا سەر لە نەخۆشخانە بدات.
- لە کاتى بەرکەوتنەوە تا دەرکەوتنى نیشانەکان 2-3 حەفتە دەبات.

- بە پشکنینى خوێن و میز دەستنیشان دەکرێن.
- کە خوێن نەوەستێت و پشکنینەکانى هەناسە، جگەر، گورچیلە تێکبچێت، دەکات نەخۆشییەکە توندە و ئەگەرى مردن زیاد دەبێت.

- کوتان هەیە دژى هەندێکیان، بەڵام وەک پێویست کاریگەر نین، بۆیە باشترین شت خۆپاراستنە.

- گرینگترین ڕێگە خۆپارێزییەکان:
1. نەچوون بۆ شوێنى بڵاوبوونەوەى نەخۆشییەکە
2. نزیک نەبوونەوە لە تووشبووان
3. دەست شوشتن بە ئاوى گەرم لەگەڵ سابوون و باشتریش تایت
4. بەکارهێنانى دەستکێش و دەمامک لە کاتى خەریک بوون بە ئاژەڵان
5. باش کوڵاندنى گۆشت
6. خۆپاراستن لە پێوەدانى مێش و مەگەز

د. زانا ئەحمەد ساڵەیی
پزیشکى پسپۆڕى هەناو

16/04/2022

My name is Esra, I am a Medical Doctor specialized in Nutrition. On this channel I show you how to live a healthy lifestyle! Subscribe - https://www.youtube....

25/02/2022

Get your booster dose today!

During the emergence of the Omicron variant in December 2021, adults who were unvaccinated had more than 41 times the risk of COVID-19-associated death, compared with adults who were fully vaccinated and had received a booster.

Updated data on CDC’s COVID Data Tracker show that COVID-19 booster doses help lower the risk of death from COVID-19. Get boosted today to help protect yourself and your loved ones. See the data: https://bit.ly/CDTratesbyvax.

12/02/2022

کێن ئەوانەی ناتوانن خوێن ببەخشن ؟
ئەو مەرجانە چین پێویستە لە کەسێکدا هەبێت بۆ ئەوەی بتوانێ خوێن ببخەشێت ؟

• پێویستە کەسی بەخشەر تەمەنی لە 18 ساڵ کەمتر نەبێت ( دیاریکردنی ئەو تەمەنە زیاتر دیوێکی یاسایی هەیە ، چونکە لەخوار ئەو تەمەنە ناتوانێ خۆی ڕەزامەندی نیشاندات)

• ئەوانەی هەر جۆرە هەوکردنێک لە لەشیان هەیە (بەکتریایی یان ڤایرۆسی) نابێ خوێن ببەخشن چونکە هەندێک جۆری هەوکردن لە ڕێگەی خوێنەوە دەگوازرێتەوە .

• ئەوانەی ئەسپرین وەردەگرن : دەتوانن خوێن ببەخشن ، بەڵام ئەگەر ویستیان پەڕەکانی خوێن (Platelet) ببەخشن ، پێویستە بۆ ماوەی 48 کاتژمێر ئەسپرین وەرنەگرن

• ئەوانەی لەکاتی خوێنبەربوون پێویستیان بە کاتێکی زیاترە بە بەراورد بە کەسێکی ئاسایی بۆ وەستانی خوێنەکە و نەخۆشی نەمەیینی خوێنیان هەیە ناتوانن خوێن ببەخشن

• ئەوانەی ئەو دەرمانانە وەردەگرن کە لەناو خەڵک بە دەرمانی (خوێن شل کرنەوە) بەناوبانگە ، ناتوانن خوێن ببەخشن ئەویش بەهۆی مەترسی خوێن بەربوون لە شوێنی دەرزیەکەو نەوەستانی ، نموونەی دەرمانە باوەکانیش وەکو : Heparin , Warfarin , Clexane , Xarelto (Rivaroxaban) , apixaban , dabigatran و ..هتد

• ئەوانەی فشاری خوێنیان 90/50 و کەمترە ناتوانن خوێن ببەخشن

• ئەوانەی لە ماوەی 3 مانگی ڕابردوو خۆیان خوێنیان وەرگرتووە ناتوانن خوێن ببەخشن

• ئەوانەی شێرپەنجەی خوێنیان هەیە ناتوانن خوێن ببەخشن ، بەڵام ئەوانەی جۆرەکانی تری شێرپەنجەیان هەبووەو چاک بوونەتەوە بە تەواوی ، دوای 12 مانگ لە وەرگرتنی کۆتا چارەسەری شێرپەنجە دەتوانن خوێن ببەخشن

• ئەوانەی تاو کۆکەو بەڵغەمیان هەیە نابێ خوێن ببەخشن تا بەتەواوی چاک دەبنەوە

• پێویستە ماوەی نێوان دوو خوێن بەخشین لە 8 هەفتە کەمتر نەبێت بۆ خوێن و لە 7 ڕۆژ کەمتر نەبێت بۆ پەڕەکانی خوێن

• بۆ ئەوانەی نەخۆشی دڵیان هەیە ، پێویستە بە لایەنی کەمەوە 6 مانگ ماوە هەبێت لەنێوان سنگ ئێشە و جەڵتەی دڵ و نەشتەرگەری دڵ و خوێن بەخشین ، ئەوانەشی کە پەیس مەیکەریان هەیە باشتر وایە خۆیان دوربگرن لە بەخشینی خوێن

• پێویستە ڕێژەی هیمۆگلۆبین لە 12.5 mg/dl بۆ ئافرەتان و 13 بۆ پیاوان کەمتر نەبێت

• بۆ ئەوانەی ڤایرۆسی ئایدز یاخود ڤایرۆسی جگەر یان زەردووییان هەیە نابێ خوێن ببەخشن ، ئەوانەشی بەرکەوتنی جنسیان هەبووە لەگەڵ کەسێک هەڵگری ئەو ڤایرۆسانە بوون ، تاوەکو 12 مانگ دوای ئەوە ناتوانن خوێن ببەخشن

• ئافرەتانی دووگیان لەکاتی دووگیانی و 6 هەفتە دوای دووگیانیش ناتوانن خوێن ببەخشن

• ئەوانەی تاتۆیان هەیە بەهۆی مەترسی تووشبوون و هەڵگرتنی هەندێک جۆری ڤایرۆس ، باشتر وایە خوێن نەبەخشن

• بۆ ئەوانەی نەخۆشی سیلیان هەیە (جۆڕی چاڵاک) ، نابێ خوێن ببەخشن ، بەڵام ئەوانەی سیلیان هەیەو جۆرەکەی ناچاڵاکە و هیچ دەرمانێکی دژەهەوکردن بەکارناهێنن ، دەتوانن خوێن ببەخشن

تێبینی :
+ کەسی بەخشەر پێویستە لەکاتی بەخشینی خوێن تەندروستیەکی باشی هەبێ و نیشانە زیندەگیەکانی لە سنووری ئاساییدا بێت .

+ ئەوانەی نەخۆشی درێژ خایەنیان هەیە پێویستە پێشووتر ڕاوێژ بە پزیشکی خۆیان بکەن

+ نەخۆشی زەخت و شەکرە ڕێگر نین لەبەردەم بەخشینی خوێن ئەگەر هاتوو شەکرەو زەختەکە کۆنتڕۆڵ بێت و کەسەکە لە حاڵەتێکی جێگیرو تەندروستدا بێت

دکتۆر
شێروان کۆساری
پزیشکی شارەزای گشتی

04/12/2021

چی دەربارەی clobetasol propionate یان Dermoden دیرمۆدین دەزانیت؟

ئایا دەزانی:-

١- دەبێ بە پێی رێنمایی دکتۆری پێست بە کار بێ و بۆ کاتێکی کورتی دیاریکراو short course و سەرەتا رۆژانە دووجار پاشان یەک جار بە کار بێ.

٢- کاریگەریەکی زۆر خێرا Rapid response ی هە یە وە دەبێ لە ناکاو تەرک نەکرێ بەڵكو بەرە بەرە واتە لە دووجارەوە بۆ یەک جار رۆژانە و پاشان رۆژ نارۆژ واتە tapering تا تەواو چاک بوونی حاڵەتەکە ئینجا لە کۆتایی هە فتە واتە پێنج شەممە و هەینی Week end بەردەوام بێ بۆ ئەوەی نە خۆشییەکە ی سەر هەڵنەداتەوە.

٣-گرنگترین و سەرەتاترین و یەکەمین دەرمانە بۆ چارەسەری ئەکزیما eczema واتە حەساسیە یان هەستیاری پێست.

٤- نابێ بۆ پێستی دەم و چاو بەکار بێ مەگەر تەنها شوێنێکی دەم و چاوی نەخۆشی دیارکراو localized area نەک هە موو دەم و چاو.

٥-بۆ ماوەیەکی زۆر ئەگەر بەکار بێ دەبێتە هۆی زۆر بوونی موو وە سووربونەوەی پێست و هەوکردن و زیبکە بەناوی نەخۆشی گوڵ Steroid roseceae.

٦-باشتر وایە لە بن باڵ و بن مەمک و ناو ڕان بەکار نەیەت چونکە دەبێتە هۆی دروست کردنی ڕاو (تشققات جلدیة) straie کە چاک نابێتەوە یان تەنک بوونەوەی پێست atrophy.

٧- زۆربەی دەرمانە گیایییەکان و جوانکارییەکان (کمالیات) ئەم ماددەیان تێدایە کە دەم و چاو جوان دەبێ بۆ ماوەیەکی کاتی.

بە هیوای سوود گە یاندنم بە هەموو لایەک.

د. ئاراز حەسەن شێروانی
پسپۆڕی نەخۆشییەكانی پێست

22/11/2021

دیوە شاراوەکەی خوارنەوە وزەبەخشەکان
(ڕێد بۆڵ و تایگەر)

وەک لای هەمووان ئاشکرایە لەم ساڵانەی دوایی خواردنەوەی خواردنەوە وزەبەخشەکان بە شێوەیەکی بەرچاو ڕووی لە زیاد بوون کردووە ، بێ ئاگا لەوەی ئەو خواردنەوانە زیانی زۆر بە جەستەی مرۆڤ دەگەیەنێت و مرۆڤ دووچاری زۆر لێکەوتەی مەترسیدار دەکاتەوە .

دوو پێکهاتەی سەرەکی ناو خواردنەوە وزەبەخشەکان بریتین لە ''کافاین'' و ''شەکر'' .

کافاین سوتەمەنیەک نیە وات لێبکا بەهێزتر بی و وزەت بداتێ ، بەڵکو تەنها هاندەرێکە وا لە ڕژێنەکانی سەر گورچیلە دەکا زیاترو زۆرتر ئیش بکا و هۆڕمۆنی زیاتر بەرهەم بهێنێت ، کافاین بە بڕێکی زۆر لەناو خواردنەوە وزوبەخشەکان دەبینرێ ، کوپێک چای ڕەش بە نزیکەیی 30 ملگم کافاینی تێدایە ، لەکاتێکدا بڕی کافاینی ناو خواردنەوە وزەبەخشەکان لە نیوان 80 ـ 200 ملگم دایە کە بڕێکی زۆر زۆرە ، کافاین بەو بڕە زۆرە دەبێتە هۆی خێرابوونی لێدانی دڵ و بەرزبوونەوەی پەستانی خوێن و هەروەها دەبێتە هۆی قەلەقی و پەرێشانی .

پێکهاتەیەکی سەرەکی تری ناو خوارنەوە وزەبەخشەکان بریتی یە لە ''شەکر'' ، لەناو یەک خوارنەوەی وزە بەخش بە نزیکەیی 36 گم شەکر هەیە ، کاتێک ئەو بڕە زۆرە لە شەکر دەچێتە ناو لاشە ، ڕێژەی شەکر بە شێوەیەکی بەرچاو بەرز دەبێتەوە ، لە کاردانەوەی ئەوە (هۆڕمۆنی ئینسۆلین) هەڵدەستێ بە دابەزاندنی ئەو شەکرە ، ئەمەش وادەکات کەسەکە هەست بە بێتاقەتی و ماندوێتیەکی زۆر بکا و وای لێبکا هانا بۆ خوارنەوەی دانەیەکی تر ببات .

ڕەنگە خەڵکانێک وابیربکەنەوە بڵێن ئێمە خوارنەوە وزە بەخشەکان دەخۆینەوە و دوای بەدوای ئەوە وەرزش دەکەین و تەواوی ئەو وزەیە دەسوتێنین ، بێ ئاگا لەوەی ئەو شەکرەی لەناو ئەو خوارنەوانەدا هەیە (گلوکۆز) نیە ، بەڵکو بریتییە لە شەکری (فرەکتۆز) کە بەهیچ شێوەیەک ناچێتە ماسولکەکان تا لە ڕێگەی وەرزش کرنەوە بیسوتێنی ، بەڵکو تەنها دەچێتە جگەرو لەوێوە دەگۆڕدرێ بۆ چەوری و لە سک و کەرش کۆدەبێتەوە .

خوارنەوە وزەبەخشەکان کۆمەڵێک زیانی زۆری تری هەیە ، وەکو قەڵەوی ، خەو زڕان ، کلۆربوونی ددانەکان ، دڵەکزێ ، هەروەها ڕێگە خۆشکەرە بۆ بەکارهێنانی جگەرەو خوارنەوەی ماددەی کحولی ، بۆیە ئامۆژگاریمان بۆ هاوڵاتیانی ئەزیزی خۆمان ئەوەیە بەهیچ جۆرێک ئەو خواردنەوانە بەکارنەهێنن ، ئەگەر تا ئێستاش بەکاریانهێناوە هەرچی زووە دەست هەڵبگرن لە خواردنەوەی بۆ ئەوەی دووربن لە مەترسیەکانی و هەمیشە تەندروست بن .

دکتۆر
شێروان کۆساری
پزیشکی شارەزای گشتی

17/09/2021

بۆچی نابێت شیری مانگا بدەین بەمنداڵی خواریەک ساڵ؟

زۆرجار پرسيارم لێ ئەكرێت ئەڵێن دكتورە خۆم شيرم نيە يان شيرم كەمە ئەمەوێ شيري مانگا بدەمە منداڵەكەم و بە دڵنياييەوە زۆر لە شيري قوتو باشترە كە كەس نازانێ چۆن دروستكراوە!!! پێش دوو ڕۆژ نامەيەكم بۆھات كە دايكێكى گەنجى دەرچووى زانكۆ شيرى مانگا ئەداتە منداڵە يەك مانگانەكەى. ئێمە ھەرگيز نامانەوىەێ بڵێين شيري قوتو بدەن بە مناڵەكانتان بەڵام ئەبێت بزانن ھەموو ئەوشيرانەى لە بازاڕدا ھەن ئەو شيري مانگايەى ( كە تۆ ئەتەوێ ڕاستەوخۆ بيدەيتە منداڵەكەت)چەندەھا گۆڕانكارى بەسەردا ئەھێنن بۆ ئەوەى گونجاوبێت بو منداڵى ساواو و مادەى ئاسن و چەندين كانزاى بە سوودي تێ ئەكەن بۆئەوەى يارمەتي گەشەى منداڵ بدات. بۆيە بەپێويستم زانى لێرەدا بەكورتى باسي زيانەكاني شيرى ماگا بكەم بۆ منداڵى خوار يەك ساڵ:

١- شیری مانگا ڕێژەیەكی زۆر پڕۆتینی تێدایە کە ئەبێتە ھۆی تێکدانی کۆئەندامی ھەرس زۆرجار ئەبێتەھۆی ئەوەی ناوپۆشی کۆئەندامی ھەرس بریندار بکات و پیسایی منداڵ خوێنی تێدابێت.
٢-ئەو پڕۆتینە زۆرە کار ئەکاتە سەر گورچیلەکان،تەنانەت ئەبێتە ھۆی لەکارکەوتنی گورچیلە.
٣- مادەی ئاسنی کەمەو ئەبێتە ھۆی کەمخوێنی و کەمی گەشە.
٤-ئەو چەوریەی لە شیری مانگادا ھەیە بەھیچ شێوەیەک ناگونجێت لەگەڵ منداڵی ساوا و زیانی زۆری پێ ئەگەیەنێت.

د.گەوھەر سەمەد
پزيشكى پسپۆڕى منداڵان

04/03/2021

ئایا ڤاکسینی دژە کۆرۆنا وەربگرین؟!
------------------------------------
ڤاکسین یان پێکوتە دژی ھەر مایکڕۆبێک بێت، زانستی ئەمڕۆ نییە! ھەموومان ئاشنایەتییمان ھەیە بە کاریگەریی ئیجابیی پێکوتە لەسەر بنبڕکردنی چەند نەخۆشییەکی درمی کوشندە لەسەدەی ڕابردوو، لەوانە نەخۆشییەکانی سیل و سورێژە و ئیفلیجی منداڵ و ئاوڵە و دەردەکۆپان و ملەخڕە (گوێڕەپە) و کۆکە ڕەشە و ڤایرەسی ھەوکردنی جگەر و چەندان ڤایرۆس و بەکتریای تر کە لە نەبوونی پێکوتەکانیان مەحاڵ بوو ژیان ئاوا ئاسان بوایە.

پێکوتە ژەھر نییە! تا ئەمڕۆشی لەگەڵ بێت لە سەرتاسەری جیھان بەپێی پڕۆتۆکۆڵێکی تایبەت لە کاتێکی دیارییکراو پێکوتە دەدرێتە تەمەنی جیاجیا و چەندیین دەیەشە لە کوردستانی خۆمان خۆشبەختانە پێکوتە بووەتە ھۆی بنبڕکردنی تەواوی چەند ڤایرەسێکی کوشندە لەوانە ئیفلیجی منداڵان و سورێژە.

ئەوەی گرنگە ئێستا باسی ڤاکسینی دژە ڤایرۆسی کۆڕۆنا (کۆڤید-١٩) دەکرێت و زانایانی بواری ڤاکسین لەسەرتاسەری جیھان شەو و ڕۆژیان خستە سەریەک و دوای چەندیین تاقیکردنەوە چەند ڤاکسینێکی کاریگەر درووستکران بۆ ڕزگارکردنی مرۆڤایەتیی لە ڤایرەسی پاندەمی نەگریسی کۆڤید-١٩.

کەسانێکی نابەرپرس و نەزان بەداخەوە دەستیان کردووە بە ھەڵمەتێک بۆ شێواندنی بیر و تێڕوانینی خەڵک لەسەر ڤاکسینی کۆڤید بێ ھیچ دەلیلێک و وەک تووتی خەریکی نووسینەوەو باسکردنی ئەو بابەتەن و تەنھا مەبەستیان تێکدان و شڵەژاندنی مێشک و دەروونی خەڵکییە، ئەم کەسانە ھەر ئەوانە بوون کە دەیانووت: کۆڕۆنا درۆیە! کۆڕۆنا فشەیە! کۆڕۆنا کەس ناکوژێت! کۆڕۆنا سەربازی خوایە و بەس کافر دەکوژێت!!

ھاونیشتمانی خۆشەویستم...

کۆڤید وەک ھەر ڤایرەسێکی تری پێشتر کە ھەبوون دەشێ کوشندە بێت و دەشێت ڤاکسینیشی بۆ درووست بکرێت! بۆ نموونە نەخۆشیی سیلی سییەکان و سورێژە بوونەتە ھۆی مردنی سەدان ملیۆن کەس و پاشان بەھۆی ڤاکسین لە زۆربەی ووڵاتانی جیھان بنبڕکران! ئەوانەی کە ئێستا دەڵێن ڤاکسینی کۆڤید ترسناکە و خۆتان مەکووتن، ھەر ئەو کەسانە و ئەمسالیان بۆ سیل و سورێژەش ھەمان قسەیان کرد
بۆیە تکا دەکەم زانست، بۆ ئەھلی زانست جێبھێڵن، زۆر ئەوانەی پێش بڵاوبوونەوەی کۆڤید کە خۆیان بە شت زانیی و لەھەر پلەو پایەکدا بوون خەڵکیان گەوجاند و بەھۆی قسە نابەرپرسەکانیان لە سۆشیەڵ مێدیا بوونە ھۆی ئافات و کارەسات بۆ ھەزاران خێزانی ئەم ووڵاتە.

وا بەبەرچاومانە ڕۆژانە سەدان ھەزار کەسی لە ئێمە شارەزاتر و خاوەن عیلم و مەعریفەت و پێشکەوتن و تەکنەلۆجیا، لە ئەمریکا و ئەوروپا و سەرتاسەری جیھان، پێکوتەی کۆڕۆنا وەردەگرن و کەس نەبوو بە مەیموون و دەعبا و ئەوان زۆر لە ئێمە بیرتیژتر و چاوکراوەترن، کەچی باوەڕیان بە زانست ھەیە کە تاقە ڕێگەیە بیانگەیەنێتە کەناری ئارامیی.

ھیوادارم چاوکراوەتر و عاقڵانەتر بیر بکەینەوە و ژیان و تەندروستیی خۆمان نەکەینە قوربانی کەسانی ھەڵپەرست و نامەسئول.
بەھیوای ئەوەی بە زووتریین کات ئەم ڤاکسینە بگاتە کوردستان و زۆرتریین ھاووڵاتیی سوودمەندبێت.

لە کۆتاییدا تۆ ئازادبە لە وەرگرتنی ڤاکسین.
------------------------------
د. زانا دزەیی
پسپۆڕی هەناو

03/01/2021

بە هەموو دایکێک کە تازە منداڵەکەی لە دایک ئەبێت پێی ئەڵێین کە تکایە سپێنەی هێلکەو هەنگوین مەدە بە منداڵەکەت تا تەمەنی ئەبێت بە یەک ساڵ ، ئەزانن بۆ؟

دایکی بەڕێز :

سپێنەی هێلکە چەند جۆرێک پڕۆتینی تێدایە کە لە هەندێک مناڵی بچووکتر لە یەک ساڵ هەستیاریەکی (حەساسیەتێکی) زۆر درووست ئەکات بۆیە تکایە مەیدە بە منداڵەکەت ،نەوەک منداڵەکەت یەکێک بێت لەوانەی کەهەستیاری پێی هەیە، زەردێنە ئەتوانیت لە ۸ مانگیەوە پێی بدەیت چونکە ئەو پڕۆتینانەی تێدا نیە.

سەبارەت بە هەنگوینیش ئەوەیە کە لەوانەیە جۆرە بەکتریایەکی تێدا بێت کە نەخۆشیەکی کووشندە درووست ئەکات لە منداڵی بچووکتر لە یەک ساڵ ، چونکە منداڵ تا تەمەنی یەک ساڵی بەرگری دژی ئەو بەکتریایە درووست ناکات.

تکایە بە قسەی ئەم و ئەو ژیانی منداڵەکەت مەخەرە مەترسیەوە چونکە دواتر پەشیمانی هیچ گرنگیەکی نیە.

ئامادەکردنی:
دکتۆر پشدەر عبداللە اسماعیل
پزیشکی پسپۆڕی نەخۆشیەکانی منداڵان و گەشەی منداڵان.
بۆرد(دکتۆرا) لە نەخۆشیەکانی منداڵان و تازە لەدایک بووان
بەکالۆریۆس لەپزیشکی هەناوی و نەشتەرگەری گشتیدا
M.B.CH.B F.K.B.M.S(PED)

07/10/2020

22/08/2020

بابەتێکی زۆر گرنگ ...تکایە بخوێنەوە

کوشتنی کچ لەسەر پەردەی کچێنی

روژانە لە پزیشکی دادوەری حالەتی کێشەی هاوسەرگیری وجیابوونەوە و تێکچوونی خێزان، کیشەی نێوان دوو خێزان و تەنانەت کوشتنی کچ دەبینین لەسەر پەردەی کچێنی

رۆژانە پیاو دەستی هاوسەرە نوێیەکە دەگرێت و رایدەکێشتە پزیشکی دادوەری بە ئیهانە کردن لەسەر شتێک کە خۆی پیاوەکە هیچ نازانی لەسەر پەردەی کچێنی و زانستەکەی، چونکە جاری وا هەبووە بڕوانامەی خوێندنی بەرزی هەبووە هاوسەرەکەی هێناوە بۆ پشکنین چونکە لەسەر ئەم زانستە هیچ زانیاری نییە.

وەکو پزیشکێک زۆر دڵم گران دەبێت کە دەبینم ئافرەتیک کوژراوە لەسەر ئەوەی خوێنی نەبینیوە شەوی هاوسەرگیری کە پشکنین بۆ جەنازەکە دەکەین دەبینین جۆری پەردەکەی لاستیکیە و سروشتی وایە خوین نابینی و هە ر کچە.

کەواتە بێ تاوان ئەو کچە کوژرا بە هۆی نەزانی....یان کچەکە رادەکێشنە پزیشکی دادوەری ئەویش شەرم دایگرتووە تازە بوکە وەک ئەوە وابێت تاوانیکی کردبێت دایکی کورەکە دەڵی من لەگەلی دێمە ژوورەوە بۆ ئەوەی بزانم چ هەیە؟!! لەسەر چی ئەم ئیهانە کردنی کچان لەسەر دەستی چەند کەسانیکی نەزان ...ئەمەتا کەی.

ئینجا کە دێین جۆرەکانی پەردەی کچێنی ڕووندەکەینەوە بۆ خەڵک هەندێ کەس ئایین دەکەنە هۆکارێک بۆ کلتورێکی سەقەت کە دەڵێن ئاین ڕیگای نەداوە بە باس کردنی ئەو شتانە، واتا پەردە پۆشی دەکەن بەهۆی ئایین لەبنەڕەتەوە ئەوانە لە ئایین تێنەگەیشتوون ئەوە راست نیە و دوورە لە راستی ئاینی ئیسلام ڕیگا ناگرێت لە بلاوبونەوەی رۆشەنبیری.

بەپیچەوانەوە دەبی هەموو دایک و باوکیک ئەو زانیارییە بزانن دەبی لە مەنهەجی زانستی قوتابخانەکان دابنرێت بە شیوەیەکی زانستی سنوردار بۆ ئەوەی نەوەێیکی رۆشەنبیر دروست بیت.

هەندێکی تریش لە خەڵک دەلین نابیت باسی پەردەی کچێنی بکریت شوورەییە چونکە دەوڵەتان وا پێشکەوتوون گرنگی نادەن بەو شتانە، من وەک پزیشکێک وەلامتان دەدەمەوە بەڕیزان لە دەوڵەتان ئەوە باس دەکرێت وەک هەر ئەندامێکی جەستەی مرۆڤ مامەڵەی لەگەل دەکرێت بەلام لەکەلتوری ئیمە ئەو شتە زۆر بە گرنگ تەماشا دەکرێت هەروەها مافی کچانی لەسەر دەخورێ و کوشتنی کچی لەسەرە.

دەبی خەڵک تیبگات و زانیاری هەبیت، نابیت کچ بە پەردەی کچێنی ببەستری، من دەزانم هۆکار کچ هەبووە بە هۆی زەبری دەرەکی یان بەربوونەوە پەردەی کچێنی لەدەست داوە بەڵام لەبەر کۆمەڵگاو نەزانین پەنای بردووە بۆ چاککردنەوەی پەردەی کچێنی تەنیا بۆ ئەوەی خۆی بپارێزیت پێی نەڵین کچێکی خراپە یان بکوژرێت لەسەر ئەو بابەتە یان ئابڕووی ببەن لەسەر ئەم بابەتە، کە وەک پزیشکیکی پسپۆر دەڵیم چاککردنەوەی پەردەی کچینی نییە و زانستی نییە کەواتە لەبڕی ئەوەی کچان پەنا بۆ ئەوە ببەن با بیرمان بگۆڕین.

ئەوەندەی کارەسات و ڕووداوی دڵتەزین دەبینم هەمیشە دەڵیم دەبی هەموو تاکێکی کۆمەڵگا هەوڵ بدات بە پێی پسپۆری خۆی ئەو بیرو بۆچونە هڵامە لەناو کۆمەڵگا بگۆرێت، هەر ئەو تاوانانەم دەدیت وای کرد نامیلکەی ماستەرم تایبەت بکەم بە پەردەی کچینی و دەست درێژی سیکسی.

د. دیلمان ئازاد حسن
پسپۆری پزیشکی دادوەری
مامۆستا لە کۆلێژی پزیشکی

08/08/2020

30/06/2020

١٠ دەققە کاتی خۆت بۆ ئەم ڤیدیۆیە تەرخان بکە، بۆ ئەوەی بەکورتی ئاگاداری ئەو شتانەبی کە پێویستە لەسەر نەخۆشی کۆرۆنا بیانزانی.
پوختەی سیمینارێک لەسەر پەتای کۆرۆنا لەلایەن دکتۆر وەلی عومەر.
https://youtu.be/Ta2k-RHfVFc

https://www1.nyc.gov/assets/doh/downloads/pdf/imm/covid-19-daily-data-summary-deaths-05132020-1.pdf https://www.youtube.com/watch?v=en06PYwvpbI Are We Ready ...

28/06/2020

چۆن ڕووبەڕووی دياريدەی خۆکوشتن ببینەوە؟

" بۆ خوشک و براکانم - هەوڵمدا ڕزگارمبێت بەڵام سەرکەوتوو نەبووم، لێم ببورن
بۆ هاوڕێکانم - تاقیکردنەوەکە ئەستەم بوو منیش لەوە لاوازترم، لێم ببورن
بۆ جیهان - زۆر دڵرەقبووی بەڵام لێتدەبوورم"
ئەمە دواین وتەکانی چالاکوانی میسری سارا حیجازی بوون کە لەسەر وەرەقەیەک نووسیبووی بەر لە خۆکوشتنی چەند ڕۆژێک بەر لە ئێستا. ئەم چالاکوانە پێشتر لەلایەن حوکمەتی میسریەوە دەستگیرکرابوو و بە توندی ئەشکەنجە درابوو لە زیندان، و بەهۆیەوە تووشی نەخۆشی دەروونی PTSD ببوو.
لەگەڵ بڵاووبونەوەی پەتای کۆڕۆنا و لێکەوتە ئابووریەکانی و قەدەغەی هاتووچۆ و مانەوە لە ماڵەوە و کەرەنتینە، جۆرێک لە فشاری دەروونی لەسەر زۆربەی خەڵک درووست بووه بەتایبەتی ئەوانەی پێشتر کێشە و گرفتی دەروونیان هەبووە، واتا هەموو خەڵک وەک یەک نەکەوتوونە ژێر کاریگەری ئەم باروودۆخە سەختە، بۆ هەندێک کەس ڕەنگبێت تەنها خەمباریێکی کاتیی بێت، بەڵام بۆ هەندێکی دیکە بویتە هۆی بیرکردنەوە لە خۆکوشتن و تەنانەت ئەنجامدانیشی. ئەم جیاوازیە ڕەنگبێت پەیوەندی بە کەسایەتی، بارودۆخی ئابووری، پەیوەندی کۆمەڵایەتی، لایەنی رۆحی، ئاستی زانستی و ڕۆشەنبیری تاکەکانەوە بێ .
بۆیە ئەرکی هەریەکەیەکمانە یارمەتی ئەو کەسانە بدەین کە زیاتر کاریگەربوونە بەو باروودۆخە. بەڵام بەداخەوە ڕۆژانە لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان وێنەی کەسانێک بڵاو دەکرێتەوە کە هەڵساون بە خۆکوشتن، کە زۆربەی جار ئەم دیاریدەیە لەناکاو زیاد دەبێت، چونکە خۆکوشتنی کەسێک دەبێتە هاندان بۆ ئەو کەسانەی کە بیرکردنەوە خۆکوژیان هەیە بۆ ئەوەی هەمان کار بکەن(بۆیە دەبێت خەڵک و ڕاگەیاندنەکان بە هەستیاریەوە مامەڵە لەگەڵ ئەو هەواڵانە بکەن).
ساڵانە نزیکەی یەک ملیۆن کەس خۆیان دەکوژن، هەرچەندە زۆر هۆکار هەن کە وا لە کەسەێک بکەن ئەو کارە بکات بەڵام زۆربوی جار پەیوەندی بە نەخۆشیێکی دەروونی هەیە کە پێی دەوترێت خەمۆکی یان Depression. بەڵام بەگشتی خۆکوشتن بۆ کۆتایی هێنانی ئەو ئازارە دەروونیە( هەندێک جار ئازاری جەستەییە) یە کە کەسەکە چیتر بەرگەی ناگرێت و دەیەوێت کۆتایی پێبێنێت لەڕێگەی مردنەوە.

کێن ئەوانەی بیر لە خۆکوشتن دەکەن؟

خۆکوشتن لەنێو زۆر جۆر کەس ڕوودەدات، واتا هەندێک کەس ئەگەری خۆکوشتنیان زیاترە لە کەسانی تر، لەوانە:

١. ئەوانەی تووشی باروودۆخی سەخت بوونە، بۆ نموونە ئەوانەی لە منداڵیەوە تووشی تووندوتیژی بووینە، دەستدرێژی جەستەی یان سێکسی کراوەتە سەریان

٢. ئەوانەی کەسێکی خۆشەویستیان لە دەست داوە یان لەیەکتر جیابووینەوە

٣. ئالوودەبوانی خواردنەوە کحولیەکان و ماددە هۆشبەرەکان

٤. ئەوانەی بەتەنها دەژین و پەیوەندی کۆمەڵایەتیان لاوازە

٥. ئەوانەی ئێستا یان پێشتر نەخۆشیەکی دەروونی دیاریکراویان هەبووە، وەک خەمۆکی، شیزۆفرینیا، و نەخۆشیەکانی پەیوەست بە کەسایەتیەوە Personality Disorder

٦. ئەوانەی بە باروودۆخی سەختی ئابوریدا تێدەپەڕن، بۆ نموونە قەرزێکی زۆریان لەسەرە، یان كارەکەیان لە دەست داوە

٧. تووشبوانی نەخۆشیە درێژخایەنەکان، بە تایبەت ئەگەر ئازارێکی زۆری بۆ درووست کردبێت، یان کەمئەندامی کردبێت

٨. ئەوانی پێشتر هەوڵی خۆکوشتنیان داوە

٩. هاوڕەگەزخوازان و کەسانی کۆمەڵگەی LGBTQ

١٠. ئەو کەسانەی زۆر توڕەن یان زوو توڕە دەبن

١١. ئەو کەسانەی هاوڕێیێکیان یان ئەندامێکی خێزانیان خۆیکوشتوە

١٢. ئەوانەی کێشەی خێزانیان هەیە

١٣. ئەو قوتابیانەی لە قوتابخانە یان زانکۆ دوای
ماندووبونێکی زۆر سەرکەوتوونەبوون

١٤. ئەو کەسانەی هاوسەریان نیە

لێرەدا ئەوەی گرنگە ئاشنابوونە بەو نیشانە و ئاماژانەی کە لە کەسێک دەردەکەون بيرى خۆکژیان هەیە، بۆ ئەوەی بتوانین زوو ڕێگریان لێبکەین و هاوکاریان بکەین. نیشانەکان زۆرن لێرەدا باسی چەند دانەیەکیان دەکەین:

١. ئاماژەدان بە خۆکوشتن لە ڕێگەی قسەوە: بۆ نموونە "لە ژیان بێزاربووم"، "مردن خۆشترە لەم ژیانەی من"، "چیتر تاقەتی ئەو ژیانەم نەما"، "خۆزگە هەر نەبوومایە" ( ئەم جۆرە قسانە زۆر جار بەهەند وەرناگیردرێت، بەڵام ئاماژەی مەترسیدارن)

٢. بێهیوایی: کەسەکە لە قسەکانی بێهیوایێکی قوڵ دەبینرێت و هیچ گەشبین نیە بە داهاتوو، دايمەن جۆرێک لە تاریکی و خەمۆکی زاڵە بەسەر قسەکانی، لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکانش قسە و شیعر و چیرۆک و وێنەی ڕەشبینانە بڵاو دەکاتەوە.

٣. ڕقبوونەوە لەخۆی: هەست دەکات کەسێکی زیاد و بێسوودە و بوویتە بار بەسەر خەڵکی تر، شەرم لە خۆی دەکات و هەست بە تاوان دەکات.

٤. هەوڵدان بۆ دەست کەوتنی هۆکارەکانی خۆکوشتن وەک چەک، درمان، و چەقۆ

٥. گۆڕانی ڕەفتاری: بۆ نموونە تووڕەبوونێکی زۆر، هەڕەشە کردن و تووندوتیژی، نائارامی و ناجێگری میزاجی، دوورکەوتنەوە لە خەڵک و تەنهایبوون، گریان، قسەنەکردن لەگەڵ خەڵک، ئەنجامنەدانی ئەو شتانەی کە پێشتر چێژی لێوەردەگرت.

٦. گۆڕانی ڕۆتینی خەوتن و خواردن: لە وانەیە زۆر بنوێت یان بە پێچەوانەوە، ڕەنگبێ خواردنی کەمبێتەوە.

٧. بێتاقەت بوون و بە زەحمەت خۆگونجاندن لەگەڵ دەوروبەری

٨. درووستبوونی گیروگرفت لە خوێندنی یان لە کارەکەی

٩. وەڵامنەدانەوەی نامە و تەلەفۆنەکان

١٠. وەسیەت کردن و قسەکردن بەشێوەیک کە وەک بڵێی کۆتا جاربێت بیبینی، یان ماڵئاوایی کردن بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ.

١١. ئارامیەکی ناسروشتی: لەوە بچێت دەستی لە هەموو شتێک شۆردبێت و بڕیاری دابێت کۆتایی بەژیانی بێنێت

چۆن یارمەتی کەسێک بدەین کە مەترسی خۆکوشتنی هەیە؟

لەوانەیە وا بیربکەینەوە کە قسە کردن لەگەڵ ئەو کەسانە سوودی نابێت و زیاتر وەزعەکە خراپتر دەکات. بەڵام ئەمە هەمیشە ڕاست نیە، هەوڵبدە قسەی لەگەڵ بکەی، ئەگەر قبووڵی نەکرد، ئەوا زۆر گرنگە ئاگاداری بکەیەوە کە تۆ هەمیشە ئامادەی بۆ یارمەتیدانی هەر کات ویستی. بەڵام ئەگەر قسەی کرد، ئەوا هەوڵدە بە باشی گوێی بۆ بگری، ڕێگەبدە بە دڵی خۆی قسە بکات، هەوڵ مەدە ڕاستەوخۆ ئامۆژگاری بکەی یان هەوڵبدەی کێشەکانی حەلبکەی، گرنگترین شت لەوکاتە بەباشی کوێگرتن و نیشاندانی پشتیوانی خۆتە بۆ ئەو.
ئەم چەند خاڵانە لەبەرچاوبگرە لەکاتی قسەکردن لەگەڵی:

- دەکرێت بەم شێوەیە دەست بە گفتوگۆ بکەی: "نیگەرانی باروودۆخی تۆم، باش دەرناکەوی"، "لەوە ئەچێ حاڵت خراپبێت، هەست ئەکەم کێشەیەکت هەیە"

- بە تەواوی تەرکیز بکە سەری و خۆت سەرقاڵ مەکە بە هیچ شتێکی ترەوە وەک موبایل.

- پشتیوانی و هاوخەمی خۆتی بۆ نیشانبدە و دڵنیای بکەوە کە ئەو تەنها نییە

- هەر لە سەرەتاوە باسی خۆت و ژیانی خۆتی بۆ مەکە

- بە سەبر بە لەگەڵی و پەلەی لێمەکە تا هەموو قسەیەک
بکات، وە چاوەڕێ مەکە لەیەکەم جارەوە هەموو شتێکت پێبڵێت، بەڵکو کاتی بدێ بۆ ئەوەی قسەت بۆ بکات، چونکە ڕەنگبێ بە تەواوی باوەڕی پێنەکردبیت، یان لەوانەیە زەحمەت بێت بۆی باسی هەستەکانی بۆت بکات لەیەکەم جارەوە، ئەگەر پەلەی لێبکەی ڕەنگبێ بە تەواوی بێهیوابێت لێت.

- بڕیار مەدە لەسەر قسەکانی و ڕەخنەی لێمەگرە، هەوڵبدە هەست بە ئارامی و دڵنیایی و متمانە بکات لەگەڵت

- قسەکانی بەجدی وەرگرە

- پرسیارەکانت با کراوە بن، واتا وەڵامدانەوەی پرسیارەکەت هەر بەڵێ و نەخێر و وەڵامی کورت نەبن، بۆ نموونە پێی بڵێ "باسی لايەنی دەروونی خۆتم بۆ بکە" ، "چی وای لە تۆ کرد وا بیر بکەیەوە؟"، "چۆن خۆت دەگونجێنی لەگەڵ ئەو شتانەی فشارت(سترێس) بۆ دێنن؟"، "چۆن ئەتوانم یارمەتیت بدەم؟"، وە با پرسیارەکەت بە شێوەیەک نەبێت زوو کۆتایی بە گفتوگۆکەتان بێنێت.

- دڵنیای بکەوە کە تۆ لێی تێدەگەی و تەرکیزی تەواوت لای ئەوە، بەڵام قسەکانی مەبڕە و چارەسەریش پێشکەش مەکە

- لێی بپرسە ئایا پێشتر بەهەمان حاڵەتی دەروونی تێپەڕیون

- دڵنیای بکەوە کە ئەم باروودۆخە بەردەوام نابێت بۆ هەمیشە و دەکرێت گۆڕانکاری لە ژیانیاندا ڕووبدات بەرەو باشتربوون

- هانی بدە بۆ ئەوەی بیربکاتەوە چۆن ئەمڕۆ تێپەڕێنێت و بیر لە داهاتوو نەکات
- ئەگەر لە کاتی گفتوگۆکە هەستت کرد کە مەترسی خۆکوشتنی هەیە، ئەوا بێ دوودڵی پرسیاری ئەوەی لێبکە، توێژینەوەکان دەریان خستوە کە پرسیارکردن لێی سوودی دەبێت، چونکە یارمەتیان دەدا زیاتر قسە بکەن و بابەتەکە بە جدیتر وەردەگیرێت. ڕاستەوخۆ بپرسە "ئایا بیر لە خۆکوشتن دەکەیەوە؟" یان "ئایا بە نیازی کۆتایی بە ژیانت بێنی؟" ( هەندێک لە پزیشکانی دەروونی لە هەرێمی کوردستان دەڵێن کە باش نیە ئەو پرسیارە بکرێت یان دەڵێن دەبێت بە ناڕاستەوخۆ بگوترێت، بەڵام ئەو قسەیە زانستی نیە، زۆربەی سەرچاوە باوەڕپێکراوەکان بەوانەش کە ئەو دکتۆرانەی خۆمان پشتی پێدەبەستن ئاماژە بە گرنگی ئەو پرسیارە دەکەن و نابێ پشتگوێبخرێت)

ئەگەر هاتوو کەسەکە دانی نا بەوەی پلانی خۆکوشتنی هەیە، ئەوا چەند پرسیارێکی لێبکە دەربارەی کات و شوێن و چۆنیەتی و ئاستی جدێتی لە ئەنجامدانی.

- بەهیچ شێوازێک ئەو کەسانە نابێت بەتەنها بهێڵدرێن تەنانەت بۆ کاتێکی کەمیش بێت.

- هەموو هۆیەکانی خۆکوشتن وەک چەک، چەقۆ، دەرمان و ماددە کیمیاییەکان، بەنزین، نەوت، پەت و گوریس دەبێت دووربن لەدەستی ئەو کەسە

- پەیوەندی بکە بە هێلی گەرم تایبەت بە خۆکوشتن( بەداخەوە ئەم خزمەتگوزاریە لە هەرێمی کوردستان بەردەست نیە)

- دەکرێت ئەو کەسە ببردێتە بەشی فریاکەوتن، چونکە ئەمە حاڵەتێکی ئیمێرجنسیە

- بەردەوام بە لەگەڵی بۆ پشتیوانی دەروونی و دڵنیای بکەوە کە تۆ هەمیشە لەگەڵی دەبی و یارمەتی دەدەیت

- بەتەنها یارمەتیدانی ئەو کەسانە کارێکی قوڕسە، بۆیە هەوڵبدە یارمەتی لە کەسانی تر وەربگرە کە باوەڕت پێیان هەیە وەک هاورێ، ئەندامێکی خێزان، کەسێکی ئایینی، توێژەری کۆمەڵایەتی

- هەوڵبدە ڕازی بکەی بۆ سەردانی پزیشکی دەروونی یان نەخۆشخانە دەروونی

- ئەگەر پزیشک دەرمانی بۆ نووسی، دڵنیابە لەوەی کە دەرمانەکانی وەردەگرێت و پابەندە بە ڕێنمایەکان

- هانی بدە بۆ خواردنی تەندروست، وەرزشکردن ڕۆژانە بۆ ماوەی ٣٠ خولەک، خەوتن بە باشی، پیاسەکردن لە ناو سروشت، دورکەوتنەوە لە ماددە كحولی و هۆشبەرەکان، باشترکردنی پەیوەندیی کۆمەڵایەتی. ئەنجامدانی ئەم کارانە فشار و دڵتەنگی لەسەر کەسەکە کەم دەکەنەوە

- پلان دانێ بۆ ئەو حاڵەتانەی کە دەبنە هۆی بیرکردنەوەی لە خۆکوشتن، بۆ نموونە لەکاتی گوێبیستنی هەواڵێکی ناخۆش یان دەمەقاڵێ لەگەڵ کەسێک، ئەو هەنگاوانەی پێویستە ئەنجامی بدات و ئەو کەسانە کە دەتوانێ پەنایان بۆ ببات ديارى بكه لەو حاڵەتانە

- بۆ نموونە هانی بدە دوورکەوێتەوە لەو شوێنەی کە گرفتی بۆ درووستکردیە، یان بچێتە شوێنێک کە ئارامی پێئەبەخشێت.

- چاوەڕێ مەکە ئەو پەیوەندیت پێوەبکە، ماوە ماوە تەلەفۆنی بۆ بکە یان سەردانی بکە

لەبیرمەکە کە لەگەڵ ئەنجامدانی هەموو ئەم شتانەش دەکرێت سەرنەکەوێت و پلانەکەی ئەنجابدات، تۆ لەم حاڵەتە پێویست ناکات هەست بە تاوان بکەی و بەرپرسیارەتی هەڵبگری، ئەوە ژیانی خۆیەتی خۆی بەرپرسیارە لێی، تۆ وەک ئەرکێکی مرۆیی یارمەتیت داوە و شانازی بەخۆتەوەبکە. دڵنیا ببە کە خۆشت تەندروستی دەروونیت باشە و یارمەتی خۆت بدە، بە تایبەت ئەگەر نەتوانی یارمەتیبدەیت، لەوانەیە خۆت لەو حاڵەتە تووشی گرفتی دەروونی بیت و بۆیە تۆش ئەتوانی داوای یارمەتی بکەیت.

چی بکەم ئەگەر بیری خۆکوژیم هەبێت؟

هەندێک جار مرۆڤ وای لێدێت کە هەست بە بێهیوای و بێتوانایی ئەکات و لەبەردەم فشاری دەروونی ئەڕوخێت. لەوانەیە وابیر بکەیەوە کە هیچ چارەسەرێک نەبێت جگە لە کۆتاییهێنان بە ژیانت. ئەو حاڵەتانەش زۆرن، ڕەنگبێ زۆر جار ئەو باروودۆخانە بەسەرمان تێپەڕن و هەندێک جاریش دووبارە ئەبنەوە. بیرکردنەوەی خۆکوژی زۆر باون لەناو خەڵکی بەڵام زۆربەی جاری باسناکرێن و بە نهێنی ئەمێنەوە.
خۆکوشتن لە ئەنجامی زۆری ئازاری دەروونی و کەمی هۆکارەکانی خۆگونجاندنە، بۆیە دوو ڕێگا هەیە بۆ ڕزگارببون لێی:

١- کەمکردنەوەی ئازارە دەروونیەکان
٢- زیادکردنی هۆکارەکانی خۆگونجاندن

ئەم دوو خاڵەش بە ئەنجامدانی ئەمانەی خوارەوە دەکرێن:

- چێژوەرگرتن
•شتێک ئەنجامبدە کە یارمەتیت بدا هەست بە باشتربوون بکەی
• هەر پێنج هەستەکانت بەکاربێنە بۆ ئەوەی چێژ وەرگری یان ئارامببیەوە:
بینین: سەیری شتێکی جوان بکە، سروشت، تابلۆ، فیلم یان پرۆگرامێک کە حەزی پێئەکەی

بیستن: گوێبگرە لە میوزیک، گۆرانی، سروشت، کتێبی ئاینی و ڕووحی

بۆنکردن: بۆنی شتێک بکە کە حەزت لێیە وەک سابوونێکی تایبەت، خواردن، عەتر، گوڵ و ڕووەکێک

تامکردن: له کاتی خواردن تەرکیز بکە سەر تامەکانی و بە قووڵی هەستی پێبکە

دەستلێدان: جلو بەرگێک لەبەرکە کە لەناویدا ئارام ئەبیەوە، یان بە دەستی خۆت یان کەسێکی دی مەساج بکە

- سەرنجی هەناسەدانت بکە و بە قووڵی بیری لێبکەوە، هەوڵده تەرکیز بکەیە سەر ڕێڕەوی هەواگۆرکێی سیستەمی هەناسەدانت

- چەند پرسیارێک لەخۆت بکە

•ئایا ئەو بیرکردنەوانە ڕاستیين یان بۆچوونی خۆمە؟
• چ شتێک یارمەتیدام لە ڕابردوودا بۆ ئەوەی هەست بە باشی بکەم؟
• چ شتەک ئەتوانم بیکەم بۆ ئەوەی باشتر هەست بکەم؟
• چ شتێک ژیانی من مانادار ئەکات؟ وەک هیوا و ئاوات، خێزان، هاوڕێ، کار و پیشە، لایەنە ڕووحیەکان، باوەڕ، کۆمەڵگا

- ئەم شتانە بەخۆت بڵێ:

• تا ئێستا بەردەوام بوومە، ئەوەش ئەتوانم تێپەڕێنم

• شتەکان بەرەو باشتربوون ئەچن

• خەمۆکی شتێکی کاتییە، تێئەپەڕێ

• خۆکوشتن حەڵێکی کۆتاییە بۆ کێشەیەکی کاتی

• خەمۆکی بیرکردنەوەم ئەشێوێنن، ئەو بیرکردنەوانەی هی خەمۆکین، ڕاستی نین، پێویست ناکات کاریان پێبکەم

• زۆربەی خەڵکی خەمۆک بەرەو باشتربوون ئەڕۆن، منیش یەکێک ئەبم لەوان

- بەڵێن بە خۆت بئە کە هەرچیەکبێت ئەمڕۆ یان ئەم هەفتەیە یان ئەم مانگە تێپەڕێنی

- خۆت سەرقاڵبکە بە ئەنجامدانی ئەمانە:

• وەرزش، ڕاکردن، مەلەوانی، پایسکل لێخوڕین

• خۆت سەرقاڵبکە بە خزمەتکردنی باخچەو دارو ڕووەکەکان، یان کشتوکاڵی

• خوێندنەوەی کتێب و ڕۆژنامە و هەفتەنامە

• ئەنجامدانی کاری ماڵەوە

• سەیرکردنی بەرنامەو فیلم

• شتێکی نوێ فێربە، وەک زمان و میوزیک

• سەردانی کەسێک بکە

• گوێبگرە لە میوزیک و سەمابکە لەگەڵی

• ئاژەڵێک بەخێوبکە لەماڵەوە، وەک سەگ و پشیلە و باڵندە

• یاریێک ئەنجامبدە کە حەزی پێئەکەی، وەک شەتڕەنج، تاوڵە ،دۆمینە، یان ڤیدیۆ گەیم

- دوای یارمەتی بکە لە کەسێک وەک ئەندامێکی خێزان، هاوڕێ، مامۆستا، مامۆستای ئاینی، توێژەری کۆمەڵایەتی

-بڕۆ بۆ لای پزیشکی دەروونی

- دوورکەوە لە خواردنەوە کحولیەکان و ماددە هۆشبەرەکان

- خواردنی تەندروست بخۆ، وەک میوە و سەوزەکان و خواردنە ڕووەکیەکان، دوورکەوە لە گۆشت و خواردنە ئاژەڵیەکانی دى

- وەرزش بکە بە ڕۆتینی ژیان، چونکە زۆر یارمەتیت ئەدات

- شەوانە لە کاتی دياریکراو بخەوە و لەکاتی دياریکراویش هەڵسەوە

- پلانی واقعیانە دابنێ بۆ چارەسەرکردنی کێشە دەروونی و جەستەیەکانت

- کۆمەڵایەتیبە، سەردانی هاورێ و کەسوکارت بکە، نامە و تەلەفۆنیان بۆ بکە

- هاوڕێی نوێ درووست بکە، ئەگەر نەتوانی بەردەوام بە تا کەسانی گونجاو ئەدۆزیەوە

- بیرکردنەوا و پێشبینیەکانت با واقعیبن، پێشبین گەورە و دوور لە ڕاستی بۆ کەسەکان و ڕووداوەکان و ژیانی خۆت دامەنێ.

محەمەد ساڵح
کۆلێژی پزیشکی، زانکۆی هەولێری پزیشکی

سەرچاوەکان:
1, https://www.helpguide.org/articles/suicide-prevention/suicide-prevention.htm

2, https://www.nhs.uk/conditions/suicide/

3, https://www.rethink.org/advice-and-information/about-mental-illness/learn-more-about-symptoms/suicidal-thoughts-how-to-cope/

4, https://www.samaritans.org/how-we-can-help/if-youre-worried-about-someone-else/how-support-someone-youre-worried-about/

5, https://www.rethink.org/advice-and-information/carers-hub/suicidal-thoughts-how-to-support-someone/

10/06/2020

ئەو گەنجەی لەکاتی ئەنجامدانی وەرزشی لەشجوانی گیانی لەدەستدا

تەمەنێکی کەمی هەیە و وەرشوانیشە، کوڕی بنەماڵەیەکی خانەدان و بەڕێزی هەولێرە، هاوشێوەی دەیان هەزار گەنجی دیکەی ئەم کوردستانە دڵی بە لەشجوانییەکەی خۆش بوو و دڵنیاشم دنیایەک خەونی جوانی هەبوون و پێیاننەگەیشت، ئەی بۆچی مرد؟ بێگومان لەڕووە پزیشکییەکەوە هۆکار هەن

لە وەرزشی لەشجوانی و لەشڕێکیدا کۆمەڵێک هەڵەی زەق هەن کە کاریگەری خراپیان هەیە بەسەر تەندروستی وەرزشوانەکە، بەڵام مەرج نییە بە مردن کۆتایی بێت، مەرجیش نییە راستەوخۆ لەسەر کەسەکە دەربکەوێت و هەستی پیبکرێت، بەڵام رەنگە سەربکێشن بۆ نەزۆکی، پێکانی درێژخایەن، شڵەژانی دەروونی، تێکچوونی هۆرمۆنەکانی جەستە و چەندین ماک و پاشهاتی جەستەیی و دەروونی لە داهاتوودا، ئەو هەڵە زەقانە بە سادەیی و کورتی ئەمانەن؛

١_ بەشێک لە راهێنەرانی هۆڵە وەرزشییەکان بە یاریزانەکان دەڵێن کاردیۆ مەکە "وەک رۆیشتن یان راکردنی سەر ئامێر"، پێیاندەڵێن کاردیۆ ماسولکەکانت دەتاوینێتەوە، بەڵام ئەمە هەڵەیەکی زۆر گەورەیە، وەرزشی لەشجوانی و لەشڕێکی بە تەنیا و بێ وەرزشە هەواییەکان وەکو ئەوە وایە تەنیا جوانکاری بۆ ماسولکەکانت بکەی بێ ئەوەی هیچ سوودێکی وەرزشی و تەندروستی هەبێت، بۆ نموونە وەکو ئەوە وایە فیلەر بۆ ماسولکەکانت بەکاربهێنی بەس بۆئەوەی جوانییان بکەی.
لێرەدا ئەو کەسەی کە لە هۆڵە وەرزشییەکاندا یاری لەشجوانی دەکات وا دەزانێت وەرزشوانە، بەڵام لە راستیدا بە بەرزکردنەوەی قورسایی نابیتە وەرزشوان، پێویستە بزانی کە وەرزش لە پێناسەی رێکخراوی تەندروستی جیهانیدا دوای سەدان ساڵ پیشکەوتنی زانستی پزیشکی و توێژینەوەی یەکلەدواییەک ئەوەیە کە هەفتانە پێنج رۆژ و رۆژی 30 خولەک وەرزشێکی هەوایی مامناوەند بکەی، وەکو رۆیشتنی خێرا، راکردن، پاسکیلسواری و وەرزشە هەواییەکانی دیکە، ئەگەر لە هۆڵی لەشجوانیدا رۆژانە 30 خولەک ئەمانە نەکەی بزانە سوودەکانی وەرزشی راستەقینەت پێناگات.

٢_ بەکارهێنانی پرۆتین و تەواوکەرە خۆراکییەکان بەشێوەیەکی نادروست

پرۆتین لەڕووە زانستییەکەوە ئەگەر لەژێر سەرپەرشتیی پزیشکی نەبێت و پشکنینی گشتیی بەردەوامی لەگەڵ نەبێت تەنیا بەپێی پێویستیی وەرزشوانەکە نەبێت رێگەپێدراو نییە، ئەگینا زیانی زۆر لە ئەندامە گرنگ و گەورەکانی جەستە دەدات، مەرجێکی دیکەی سەرەکی ئەوەیە کە پرۆتینەکە سەلامەت بێت و هەمان ئەو ماددانەی تێدابێت کە لەسەری نووسراوە، کە ئەمە کێشەیەکی گەورەیە و لە جیهانیشدا هێشتا بە تەواوی کۆنترۆڵنەکراوە.

٣_ هۆڕمۆن و ستیرۆید و هاوشێوەکانییان

بەکارهێنانی هۆڕمۆن بووەتە بازرگانییەکی ترسناک، هەندێک لە راهێنەران بە ئاشکرا و بە نهێنی بە یاریزانە نوێیەکانیان دەڵێن هۆڕمۆن بەکاربهێنە ئەگینا جەستەت جوان نابێت، ئەمە کیشەیەکی گەورەیە و سەردەکێشێت بۆ نەزۆکی، شڵەژانی دەروونی، تێکچوونی هۆرمۆنەکانی جەستە، مردنی لەناکاو و چەندین ماک و پاشهاتی جەستەیی و دەروونی لە داهاتوودا.
ئێستا ئەگەر کەسێک ئەمە بخوێنێتەوە کە خۆی بەکارهێنەری هۆرمۆن و هاوشێوەکانییەتی رەنگە بڵێت کوا من هیچ کێشەیەکم نییە؟ ئاخر کێشە گەورەکە لێرەدایە، ئەو گۆڕانکارییە جەستەیی و دەروونییانەی هۆڕمۆن بەسەرتی دەهێنێت یەکسەر هەستی پێناکەی، چونکە هێواش و وردن، بەلام لە داهاتوودا تووشی کێشەی گەورەت دەکات و راستکردنەوەشیان ئەستەمە.
بەڕێزان خودای گەورە هۆڕمۆنەکانی نێو جەستەی ئێمەی بە وردەکارییەکی زۆر زۆر وردەوە رێکخستوون، تێکدانی ئەو باڵانسە خوداییە یەکجار مەترسیدارە، بەکارهێنانی هۆڕمۆن لە وڵاتی ئێمەدا تا راددەیەک نوێیە و دڵنیابن لە چەند ساڵی داهاتوودا کێشەی گەورە دروستدەکەن.

من داواتان لێدەکەم لە وەرزشی لەشجوانی بەردەوام بن، بەڵام تکاتان لێدەکەم ئەم ٣ هەڵە خەتەرە مەکەن..