02/11/2023
HSP of autist? Diagnose volgens de DSM
Al jaren ben ik (Aafke de Vries) op zoek naar wat nou precies het verschil is tussen een Hoog Sensitief Persoon (HSP) en een hoog functionerende autist*. Als je de kenmerken van hoogsensitiviteit vergelijkt met die van autisme, dan zijn er veel overeenkomsten. Ook met hoogbegaafdheid is er veel overlap.
Autisme is een officiële diagnose, hoogsensitiviteit niet. Hoogsensitiviteit is een onderdeel van autisme, maar elke HSP is geen autist. Zo ver was ik al. Toch blijft de vraag steeds weer bij me terugkomen.
Volgens de DSM, het handboek voor psychiaters, is autisme primair een contactstoornis. Bianca Toeps, schrijfster van het boek “maar je ziet er helemaal niet autistisch uit” en zelf autist, ziet autisme met name als een stoornis in de prikkelverwerking. In mijn ogen wordt de overeenkomst met hooggevoeligheid daardoor weer groter, terwijl ze zelf schrijft dat het toch echt wat anders is.
Hoogsensitiviteit
Als je hoogsensitief bent kun je, net als bij autisme, overspoeld raken door de hoeveelheid zintuiglijke prikkels die je ervaart. Wat daarnaast veel voorkomt is dat je emoties van anderen over kunt nemen waardoor je je ineens anders voelt, je kunt last hebben van een bepaalde sfeer in een ruimte of bij een gezelschap, of je kunt gevoelig zijn voor bepaalde voeding of stoffen.
Er zijn ook een hoop positieve kenmerken, zoals snel verbanden kunnen leggen, sneller zijn in je denken of inzicht dan anderen, creativiteit en originaliteit hebben, goed op anderen af kunnen stemmen, beschikken over een goede intuïtie, oog hebben voor detail, zorg hebben voor anderen, dieren en de natuur. Dit laatste kenmerk kan echter voor veel mensen tevens een valkuil zijn. Dat geldt ook voor perfectionistisch zijn of het hebben van een hoog streefniveau.
Soms is er als kind al negatief gereageerd op je gevoeligheid of begaafdheid. Misschien werd je gepest of kon je geen aansluiting vinden bij anderen, of werd er gezegd dat jij je aanstelde. Het gevolg kan zijn dat je jezelf aan ging passen aan wat er van jou werd verwacht. Hierdoor kan de ontwikkeling van je identiteit schade opgelopen hebben en kan het bovendien zo zijn dat je al vanaf jonge leeftijd (te)veel stress hebt ervaren.
De kans is groot dat je vooral in je hoofd bent gaan zitten en dat je het contact met je gevoel weg probeert te houden of afkeurt, terwijl je waarschijnlijk regelmatig fysieke klachten ervaart. Je wordt onzeker, past je aan, gaat over je grenzen, je stelt hoge eisen aan jezelf, wordt chaotisch, je trekt jezelf terug of keurt jezelf af. Hierdoor raak je in onbalans waardoor je nog slechter met je gevoeligheden om kunt gaan. Zo kan je gevoeligheid uitgroeien tot een last in plaats van een kracht.
Wat zeggen de ervaringsdeskundigen erover?
Vera Helleman, ook zelf autist, noemt als belangrijk kenmerk: het ontbreken van een ik-referentiepunt. Dat houdt in dat je jezelf moeilijk kunt verplaatsen in een situatie die er nog niet is. De positieve kant ervan is dat je met een soort puurheid en ‘nieuwheid’ naar een situatie kunt kijken. Ook noemt ze hoogsensitiviteit als kenmerk, en daarnaast nog het ‘natuurwetmatig denken’. Dit is een logica in het brein, gebruikmakend van natuurwetten, waartegen alles wordt afgewogen. Veel autisten hebben weerstand tegen regels als die in hun ogen niet logisch zijn. Ook kan hieruit de moeite met dubbele boodschappen, spreekwoorden of bepaalde sociale verwachtingen afgeleid worden.
Een aantal goede coaches waar ik zelf geweest ben, bekijken het meer vanuit een spiritueel standpunt. Daarbij geldt, hoe verder je in je spirituele groei of zielegroei, komt, hoe autistischer je wordt. Dit vind ik erg interessant, vooral omdat ik het andersom had verwacht. Net als bijna iedereen ben ik zo geconditioneerd, dat contact maken met anderen en het vertonen van sociaal wenselijk gedrag 'goed' is, dat het zo hoort. Hoe kan het dan, dat als je verder bent in je bewustzijnsontwikkeling, je toch autistischer wordt?
Ook hier kun je het beter eerst weer in de prikkelgevoeligheid zoeken, en daaruit volgt het (on)vermogen om contact te maken met anderen. Hoe meer je groeit in je bewustzijn, hoe fijngevoeliger je wordt. Je gaat zorgvuldiger met jezelf om, let meer op wat je eet en drinkt, draagt, luistert en bekijkt, met wie je omgaat of in welke sfeer je je begeeft. Ook kom je losser van je ego, wat met zich meebrengt dat je alles minder persoonlijk neemt. Je emoties lopen minder op, je identificeert je minder met je gedachten en je komt meer en meer in contact met een spirituele realiteit, je hogere zelf.
Dat brengt met zich mee dat je je minder aan gaat passen aan een sociale setting of aan wat er van je verwacht wordt. Je gaat meer kijken naar wat liefdevol voor jou is. Dit kan egoïstisch overkomen, of zelfs autistisch. Het is echter in eerste instantie zorg voor jezelf, wat vervolgens ten goede zal komen aan het grotere geheel. Dit zul je beter begrijpen als je weet en voelt dat we niet afgescheiden zijn van elkaar, maar één zijn.
Ik vind het mooi dat Bianca Toeps schrijft over het feit dat vaak beweerd wordt dat autisten niet tot weinig empatisch zijn, maar dat het vrijwel nooit andersom bekeken wordt: hoe empatisch zijn de mensen die niet autistisch zijn? Hoeveel moeite doen zij ervoor om de ander te begrijpen? Dit vind ik heel herkenbaar. Mensen kunnen mij raar of afwijkend vinden, maar zijn zelden nieuwsgierig naar wat ik bedoel, of waarom ik zeg wat ik zeg of doe wat ik doe. Oprechte aandacht en nieuwsgierigheid zijn volgens mij nodig om je in te kunnen leven in een ander.
Ook schrijft ze dat het vaak niet klopt, zeker niet bij hoog functionerende autisten. Zij kunnen zich vaak juist erg goed afstemmen op de ander en contact maken, zolang ze maar niet overprikkeld zijn. Misschien is het dus wel andersom? Is de ‘normale’ mens niet zo empatisch en de autist en de HSP juist wel?
In het kader van de spirituele visie, zoals hierboven beschreven, is dit ook goed te plaatsen. Zolang je goed afgestemd bent op je hogere zelf, bewustzijn, levensenergie, vortex of hoe je het maar wilt noemen, ben je het best beschikbaar voor anderen. Volgens mij maakt het dan niet uit of je nou een diagnose hebt of niet.
Zelf merk ik dit ook. Als ik, zoals ik dat zelf noem, kortsluiting in m’n hoofd heb, dan heb ik geen ruimte meer voor een ander en kan ik dus niet empatisch zijn of goed contact maken. Zodra ik niet overprikkeld ben kan ik dat wel. Dus hoe meer prikkels, hoe minder contact. Mijn tinnitus, de geluiden in m’n oor, worden dan ook harder. Het is m’n alarmbel, die aangeeft dat ik me eerst weer goed af moet stemmen op mezelf, m’n eigen bron van rust en geluk in mezelf.
Als je er vanuit gaat dat we allen één zijn, dan staat het contact met jezelf gelijk aan het contact met de ander. Dat doet me denken aan een uitspraak van de schrijver Michael Roads: “Er bestaat niemand buiten jezelf.” Heel fascinerend. Dit is uiteraard op metafysisch niveau. Op het aardse vormniveau geeft een ieder vorm aan zijn eigen leven, maar uiteindelijk zijn het allemaal uitingen van het ene Zelf.
Spectrum
Maar terug naar het onderwerp. Ik kom er steeds meer op uit om autisme en hooggevoeligheid in een spectrum te zien, zoals dat tegenwoordig al met autisme wordt gedaan in de DSM. Specifieke categorieën of benamingen als Asperger worden niet meer gebruikt. Men spreekt bij de aanwezigheid van autistische kenmerken van een autismespectrumstoornis. Hierbinnen vallen zowel de mensen waarbij je het niet zo snel merkt, als de mensen die diep autistisch zijn waar moeilijk contact mee gemaakt kan worden.
Jim van Os, een bekende Nederlandse psychiater, pleit ook voor zo’n spectrum als het gaat om psychotische kwetsbaarheid. De term schizofrenie bijvoorbeeld, zou daar door komen te vervallen. Ik ben daar erg voor omdat het zo’n negatief stempel heeft: een ongeneeslijke hersenziekte. Hij ziet de kenmerken van dit spectrum als de verschillende uitingsvormen van hoe je omgaat met angst en overbelasting. Hierbij spelen genetische, sociale en omgevingsfactoren een rol.
“Een psychose is een overdrijving van een normale mentale activiteit. Wie wanen en hallucinaties heeft kent teveel privébetekenis toe aan dingen in de omgeving. Als je getraumatiseerd bent, kun je de wereld door een bril van wantrouwen gaan bekijken. Bij sommigen gaat dat zover dat ze het contact met de cultureel gedeelde werkelijkheid verlaten. De persoonlijke gevoelens of gedachten bepalen de constructie van de werkelijkheid.”, aldus Jim van Os.
Als je op deze manier naar autisme en hooggevoeligheid kijkt, zou het niet meer zoveel uitmaken hoe het nou heet. Iedereen heeft zijn eigen unieke combinatie van factoren, waardoor er ontelbare variaties mogelijk zijn. Het lijkt mij belangrijker dat hulpverleners oprecht nieuwsgierig zijn naar hoe het bij jou zit, zodat je advies of begeleiding op maat krijgt.
Niet negatief maar positief
Zowel Bianca Toeps als Vera Helleman pleiten ervoor dat autisme bevrijd wordt van een negatief imago. Contactgestoorde, niet voelende wezens. Dat klopt gewoon niet. Als iemand wel zo is, dan is er vaak nog meer aan de hand. Ze benadrukken daarom ook de veel voorkomende kwaliteiten, zoals creativiteit, oog voor detail, eerlijkheid, gevoeligheid, empathie, analytisch vermogen, originaliteit en authenticiteit.
Veel mensen die bij me komen zeggen: “Ik voel me altijd al anders dan anderen.” Ze ervaren dat over het algemeen als iets negatiefs, maar ik word er persoonlijk meestal blij van, en nieuwsgierig. Wat is er nou mooier dan een origineel mens? Wat ik dan meestal roep, en ik doe het nu ook weer, is: “Vier het anders-zijn!”
* een hoog functionerende autist. Hier zit een waardeoordeel in, maar ik weet niet hoe ik het anders moet noemen. De term wordt volgens mij gebruikt om de mate waarin iemand met autisme mee kan draaien op school of in de maatschappij, aan te geven. Al is dat natuurlijk ook weer afgeleid van de maatstaf van wat ‘normaal’ is, dus hoe de meerderheid is.
Aafke de Vries
