Mir Atta Muhammad Talpur

13/08/2025

مصنوعي ذهانت (AI) ۽ سنڌي ٻولي: تباهي يا ترقي؟

ٽيڪنالاجي جي هن جديد دور ۾، جتي مصنوعي ذهانت (AI) هر شعبي ۾ پنهنجا پير کوڙي رهي آهي، اتي اسان جي سنڌي ٻولي به پوئتي ناهي رهي. جيتوڻيڪ اڃا شروعاتي مرحلن ۾ آهي، پر مصنوعي ذهانت جي دنيا ۾ سنڌي ٻوليءَ جو داخل ٿيڻ هڪ وڏي ڪاميابي آهي. اڄڪلهه، آڊيو ۽ وڊيو مواد جي تياري ۾ AI جو استعمال وڌي رهيو آهي، جيڪو هڪ خوش آئند قدم آهي.

مون گذريل هڪ مهيني کان هن سلسلي ۾ ڪجهه تجربا ڪيا آهن. اهو سچ آهي ته في الحال AI جي مدد سان صرف اٺ سيڪنڊن جي مختصر وڊيو ٺاهي سگهجي ٿي، ۽ اها به ڏينهن ۾ صرف ٽي ڀيرا. ڪڏهن ڪڏهن AI لفظن جو اُچار غلط ڪري ٿو ته ڪڏهن وري وڊيو ۾ ڏيکاريل شڪليون موضوع سان مناسبت نٿيون رکن. ڪيترائي ڀيرا ته ٽنهي ڪوششن ۾ ناڪامي به ملي ٿي. مثال طور، تازو هڪ وڊيو ۾ AI لفظ ”کجي“ جو اُچار ”کُجيءَ“ ڪري ڇڏيو، ۽ مون اها وڊيو سوشل ميڊيا تي پوسٽ ڪري ڇڏي. ڪجهه دوستن ۽ فالوورز ان تي تنقيد ڪندي چيو ته اهڙيون غلطيون سنڌي ٻوليءَ جي اُچار کي بگاڙي رهيون آهن.

انهن دوستن جي خدمت ۾ عرض آهي ته مهرباني ڪري هڪ ننڍڙي غلطي کي درگذر ڪندي ان وڏي تصوير کي ڏسو ته سنڌي ٻولي هاڻي مصنوعي ذهانت جهڙي جديد ٽيڪنالاجي ۾ به پنهنجي جاءِ ٺاهي رهي آهي. اها حقيقت آهي ته ان جي رفتار سست آهي، پر اهو هڪ مثبت اڳڀرائي آهي.

اسان کي اهو نه وسارڻ گهرجي ته هي سڀ ڪجهه سائين عبدالماجد ڀرڳڙي جهڙن مخلص ماڻهن جي لڳايل بنياد جو نتيجو آهي، جن سنڌي ٻوليءَ کي ڪمپيوٽر جي دنيا ۾ آندو ۽ اڄ انهن جي ڪاوشن سبب ئي اسان AI ۾ سنڌي ٻوليءَ جي مستقبل بابت ڳالهائي رهيا آهيون.

تنقيد ڪرڻ ۽ غلطين جي نشاندهي ڪرڻ ۾ ڪو به حرج ناهي، پر اهو چوڻ ته ”AI سنڌي ٻوليءَ کي بگاڙي رهي آهي“ هڪ صحيح سوچ ناهي. اها سوچ اسان کي اڳتي وڌڻ کان روڪي سگهي ٿي. اسان کي کليل دل ۽ دماغ سان سوچڻ گهرجي. هي ٽيڪنالاجي اڃا ارتقا جي مرحلن مان گذري رهي آهي، ۽ وقت سان گڏ اهي غلطيون به درست ٿي وينديون.

منفي پهلوئن تي ڌيان ڏيڻ بجاءِ مثبت رويو اپنائجي ۽ هن ٽيڪنالاجي جي واڌاري ۾ پنهنجو ڪردار ادا ڪجي. ٿورو صبر ۽ حوصلو رکجي، يقينن ايندڙ وقت ۾ AI سنڌي ٻوليءَ کي وڌيڪ بهتر ۽ صحيح نموني پيش ڪندي.

13/08/2025

جھان جو حاڪم نه، نفس جو مالڪ ٿي.
#سنڌي #سنڌ

13/08/2025

شوگر جي دنيا ۾ هڪ نئون اضافو: 'ٽائپ 5 ذیابيطس'

اڄ توهان سڀني سان صحت جي دنيا جي هڪ تمام اهم ۽ نئين تحقيق بابت ڳالهائڻ چاهيان ٿو. جيئن ته توهان ڄاڻو ٿا، ميڊيڪل سائنس مسلسل ترقي ڪري رهي آهي ۽ بيمارين بابت اسان جي ڄاڻ ۾ روزانو واڌارو ٿي رهيو آهي. ان سلسلي ۾، ذیابيطس يعني شوگر جي دنيا ۾ هڪ نئين قسم جي سڃاڻپ ڪئي وئي آهي، جنهن کي هاڻي سرڪاري طور تي "ٽائپ 5 ذیابيطس" جو نالو ڏنو ويو آهي. آئون سمجهان ٿو ته ان بابت صحيح ۽ مڪمل معلومات توهان سڀني تائين پهچائڻ منهنجي ذميواري آهي.

ٽائپ 5 ذیابيطس ڇا آهي؟

ٽائپ 5 ذیابيطس کي طبي زبان ۾ "غذائي کوٽ سان لاڳاپيل ذیابيطس" (Malnutrition-Related Diabetes Mellitus - MRDM) چيو وڃي ٿو. هي شوگر جو اهو قسم آهي جيڪو خاص طور تي انهن نوجوان ۽ ڏٻرن ماڻهن ۾ ٿئي ٿو جيڪي گهڻي وقت تائين غذائي کوٽ جو شڪار رهيا هجن. ان جو سڌو سنئون تعلق جسم جي ٿولھ سان نه، پر خراب ۽ اڻپوري غذا سان آهي، خاص ڪري حمل دوران ماءُ کي ملندڙ غذا ۽ ٻالڪپڻ ۾ ٻار جي پرورش سان.

هن قسم جي شوگر ۾، انسان جو لبلبو (Pancreas) صحيح مقدار ۾ انسولين پيدا ڪرڻ جي صلاحيت وڃائي ويهندو آهي. پر ان جو سبب ٽائپ 1 وانگر جسم جو پنهنجي ئي خلين تي حملو ڪرڻ (Autoimmune attack) ناهي، ۽ نه ئي ٽائپ 2 وانگر انسولين جي مزاحمت (Insulin Resistance) آهي. بلڪه، اهو لبلبي کي پهچندڙ نقصان جو نتيجو آهي جيڪو مسلسل غذائي کوٽ جي ڪري ٿئي ٿو.

ان جي سڃاڻپ ڪيئن ٿي؟

غذائي کوٽ سان لاڳاپيل شوگر جو تصور نئون ناهي. ان جو ذڪر 1950ع جي ڏهاڪي ۾ به ملي ٿو ۽ عالمي صحت جي اداري (WHO) ان کي 1985ع ۾ پنهنجي درجه بندي ۾ شامل به ڪيو هو. پر ان وقت ان بابت سائنسي ثبوتن جي کوٽ سبب 1999ع ۾ ان کي لسٽ مان ڪڍيو ويو هو.

تازو، خاص طور تي گهٽ ۽ وچين آمدني وارن ملڪن ۾ ٿيندڙ تحقيق ان بيماري جي منفرد خصوصيتن کي ٻيهر دنيا جي سامهون آندو آهي. تحقيق مان ثابت ٿيو آهي ته ان قسم جا مريض ٽائپ 1 ۽ ٽائپ 2 جي مريضن کان مختلف هوندا آهن. ان ڪري، انٽرنيشنل ذیابيطس فيڊريشن (IDF) 2025ع ۾ ان کي باضابطه طور تي "ٽائپ 5 ذیابيطس" جي نالي سان هڪ الڳ قسم طور تسليم ڪيو آهي.

هي ٽائپ 1 ۽ ٽائپ 2 کان ڪيئن مختلف آهي؟

اچو ته ان کي سادي لفظن ۾ سمجهون:

* ٽائپ 1 ذیابيطس: هي هڪ آٽو اميون بيماري آهي جنهن ۾ جسم جو مدافعتي نظام لبلبي جي انسولين ٺاهيندڙ خلين کي تباهه ڪري ڇڏيندو آهي. هي اڪثر ٻارن ۽ نوجوانن ۾ ٿيندي آهي.

* ٽائپ 2 ذیابيطس: هي سڀ کان عام قسم آهي، جنهن ۾ جسم انسولين صحيح طرح استعمال نٿو ڪري سگهي (انسولين مزاحمت) ۽ وقت سان گڏ لبلبو به گهٽ انسولين ٺاهڻ لڳندو آهي. ان جو گهرو تعلق موٽاپي، عمر ۽ غير صحتمند طرز زندگي سان آهي.

* ٽائپ 5 ذیابيطس: هي غذائي کوٽ سبب لبلبي جي ڪمزور ٿيڻ جي ڪري ٿيندي آهي. هي اڪثر نوجوان ۽ ڏٻرن ماڻهن ۾ ٿيندي آهي ۽ ان ۾ انسولين جي شديد کوٽ هوندي آهي.

روڪٿام جا اپاءَ: اسان ڇا ڪري سگهون ٿا؟

ڇو ته ان جو بنيادي سبب غذائي کوٽ آهي، ان ڪري ان جي روڪٿام ممڪن آهي.

* حامله عورتن جي صحت: حامله عورتن کي هڪ متوازن غذا ڏني وڃي جنهن ۾ پروٽين، وٽامن ۽ ٻيا ضروري غذائي جز شامل هجن، ته جيئن پيٽ ۾ پلجندڙ ٻار جو لبلبو صحتمند رهي.

* ٻارن جي پرورش: پيدائش کان پوءِ ۽ خاص ڪري ننڍپڻ ۾ ٻارن کي متوازن غذا ڏيڻ انتهائي ضروري آهي. انهن جي خوراڪ ۾ کير، آنا، دالون، سبزيون ۽ ميوا شامل ڪرڻ گهرجن ته جيئن انهن جي جسماني نشونما صحيح طرح ٿئي.

علاج ۽ پيچيدگيون

علاج جا اختيار:

ٽائپ 5 ذیابيطس جو علاج اڃا تحقيق جي مرحلن ۾ آهي، پر موجوده طريقا هي آهن:

* انسولين ٿراپي: ڇو ته بنيادي مسئلو انسولين جي پيداوار ۾ کوٽ آهي، ان ڪري اڪثر مريضن کي انسولين جا انجيڪشن لڳائڻا پوندا آهن.

* غذائي مدد: هڪ سٺي ۽ متوازن غذا نه صرف شوگر کي ڪنٽرول ڪرڻ ۾ مدد ڪري ٿي پر ان جي بنيادي سبب يعني غذائي کوٽ کي به دور ڪري ٿي.

* گوريون: ڪجهه کائڻ واريون دوائون (Oral Medications) ڪيتريون فائديمند آهن، ان تي تحقيق جاري آهي.

ڇا پيچيدگيون ٽائپ 2 جهڙيون آهن؟

ها، بلڪل. جيڪڏهن ٽائپ 5 ذیابيطس کي صحيح طرح ڪنٽرول نه ڪيو وڃي ته ان جون پيچيدگيون (Complications) به بلڪل ٽائپ 1 ۽ ٽائپ 2 جهڙيون ئي خطرناڪ ٿي سگهن ٿيون. انهن ۾ شامل آهن:

* اکين جي روشني جو وڃڻ (Retinopathy)

* گردن جو ناڪاره ٿيڻ (Nephropathy)

* تنتن جو مسئلو (Neuropathy)

* دل جون بيماريون ۽ فالج جو خطرو

مستقبل جو منظر ۽ امڪان

هن وقت ٽائپ 5 ذیابيطس جو ڪو مڪمل علاج (Cure) موجود ناهي. علاج جو مقصد رت ۾ شگر جي سطح کي ڪنٽرول ۾ رکڻ، پيچيدگين کان بچڻ ۽ زندگي جو معيار بهتر بنائڻ آهي. هڪ مريض صحيح علاج، متوازن غذا ۽ ڊاڪٽر جي هدايتن تي عمل ڪري هڪ صحتمند ۽ ڊگهي زندگي گذاري سگهي ٿو. سائنسدان مسلسل تحقيق ڪري رهيا آهن ته جيئن مستقبل ۾ بهتر علاج جا طريقا ڳولي سگهجن.

توهان کي ڇا ڪرڻ گهرجي؟

* روڪٿام لاءِ: پنهنجي خاندان ۾ حامله عورتن ۽ ٻارن جي غذا جو خاص خيال رکو. انهن کي غذائي کوٽ کان بچايو.

* علامتن جي صورت ۾: جيڪڏهن ڪنهن نوجوان ۽ ڏٻري ماڻهوءَ ۾ شوگر جون علامتون جهڙوڪ گهڻي اڃ لڳڻ، بار بار پيشاب اچڻ، بغير ڪنهن سبب جي وزن گهٽجڻ ۽ ٿڪاوٽ ظاهر ٿين، ته فوري طور تي پنهنجي ڊاڪٽر سان رابطو ڪريو.

* ڊاڪٽر سان رابطو: ڪڏهن به پاڻمرادو تشخيص يا علاج نه ڪريو. پنهنجي ڊاڪٽر سان مليو ته جيئن هو صحيح ٽيسٽ ڪري اهو معلوم ڪري سگهي ته توهان کي ڪهڙي قسم جي شوگر آهي ۽ ان مطابق توهان جي لاءِ علاج جو هڪ مڪمل پلان تيار ڪري سگهي.

اهم نوٽ (Disclaimer):

هي مضمون صرف معلوماتي مقصدن لاءِ آهي. ان ۾ ڏنل معلومات کي طبي مشوري جو متبادل نه سمجهيو وڃي. ٽائپ 5 ذیابيطس يا ڪنهن به ٻئي قسم جي شوگر بابت وڌيڪ ڄاڻ، تشخيص ۽ علاج لاءِ، مهرباني ڪري پنهنجي فيملي ڊاڪٽر يا ماهر ڊاڪٽر سان ضرور رابطو ڪريو. پنهنجي خاندان، خاص ڪري نوجوانن ۾، ان جي روڪٿام لاءِ به ڊاڪٽر کان صلاح وٺو.

ڊاڪٽر مير عطا محمد ٽالپور
۱۳ آگسٽ ۲۰۲۵
جڪارتا، انڊونيشيا

13/08/2025

تمام نون فالوئرز کي دل جي گهراين سان ڀليڪار!

Shuhab Uddin Memon, Aslam Pirzada, Fayaz Abbasi, Sardar Pir Bux Langah, Nazir Solangi, Adeeb Rahman Chandio, Abdul Razaque Bhaagat, Jawad Korai, Bashir Thebo, Safir Malik, Bahadur Ali Lashari, Ayaz Jamal Chandio, Saifullah Sarki, Prakash Sachdev, Ghazalah Afghan, Sarwar Shar, Daim Khan Hingoro, Wali Sindhi, Aziz Sarwan, Za Dobal, Mansoor Ali Kaloi, Mazhar Chandio, Kamred Hosho Panhwar, Nadeem Memon, Aashique Rathorr, Mumtaz Ali, Mohammed Shaban, Mohammad Hashim, Raza Hussain Kalhoro, Naat Khawan Nawab Qadri, Bhoor Ji Rathore, أبو ريناد, Lachman Makwana, Mujahid Soomro, Abdul Qudoos Abro, Imran Khan, Khokharqurban Qurban, Dhanraj Bheel, ماڇي اعجاز, Kishore Kumar, Nazim Ali Mallah, Siraj Ahmed Kariro, Arbab Dars, Ishaque Hussain Zardari, Rashid Sindhi, Narain Dass Mangwani, Kunbher Irfan, Shahriyar Ahmed, Dr-Hafiz Nasrullah Baloch, Muhammad Younis Kalwar

13/08/2025

وڏو انقلاب اھو آھي جيڪو ماڻھن کي نه ، سندن سوچن کي تبديل ڪري.
#سنڌي #سنڌ

12/08/2025

جيڪا قوم پنھنجي ذميوارين کان ڀڄندي، ان تي حڪمران به ظالم ئي ٿيندس.

12/08/2025

سڀ کان وڏي فتح اھا ھوندي آھي جيڪا بنا جنگ جي حاصل ٿئي.
#سنڌي #سنڌ #

12/08/2025

آنگ ڪلونگ جي گونج: بانڊونگ جو هڪ ناقابل فراموش تجربو

اولهه جاوا جي سونداني ثقافت جي سڃاڻپ، هڪ خوبصورت عورت پنهنجي هٿن ۾ بانس مان ٺهيل موسيقيءَ جو ساز "آنگ ڪلونگ" کي سنڀاليندي نظر اچي ٿي. هي آنگ ڪلونگ، انڊونيشيا جو اهو عالمي ورثو آهي، جيڪو بانس جي سادن ٽڪرن مان ٺهيل هئڻ باوجود هم آهنگي ۽ اتحاد جو گهرو پيغام ڏئي ٿو. هر آنگ ڪلونگ فقط هڪ ئي سُر (نوٽ) پيدا ڪري سگهي ٿو، ان ڪري هڪ مڪمل ڌن تخليق ڪرڻ لاءِ ڪيترن ئي فنڪارن جو گڏجي ان کي وڄائڻ لازمي آهي. ان جي اهائي خوبي آهي، جنهن سبب يونيسڪو (UNESCO) ان کي انسانيت جي ثقافتي ورثي جو درجو ڏنو آهي.

هن ثقافت کي ويجهي کان ڏسڻ ۽ محسوس ڪرڻ جو موقعو مون کي باندونگ جي مشهور ثقافتي مرڪز "سانگ آنگ ڪلونگ اجو" (Saung Angklung Udjo) ۾ مليو. هي مرڪز 1966ع ۾ آنگ ڪلونگ جي عظيم ماهر، مرحوم اجو نگاليگينا (Udjo Ngalagena) قائم ڪيو هو، ۽ "اجو" سندس ئي نالو آهي.

اتي پهچڻ تي هر مهمان وانگر مون کي به هڪ آنگ ڪلونگ ڏنو ويو. منهنجي حصي ۾ آيل آنگ ڪلونگ جو نمبر 9 هو، جنهن مان هڪ خاص سُر جو آواز نڪتو ٿي. پوءِ اهو جادُوئي لمحو آيو، جڏهن اسٽيج تي موجود موسيقار هٿ جي اشاري سان 9 نمبر جو ڪارڊ بلند ڪيو، ته مون سميت هال ۾ ويٺل اهي سڀئي ماڻهو جن وٽ 9 نمبر وارو ساز هو، ان کي لڳ ڀڳ چئن سيڪنڊن تائين لوڏي وڄايو. ان کان پوءِ ٻين نمبرن جا اشارا ٿيا ۽ هر اشاري تي مختلف گروهن پنهنجا سُر وڄايا.

ڏسندي ئي ڏسندي، اسان سڀ اجنبي گڏجي هڪ مڪمل آرڪيسٽرا بڻجي ويا ۽ بانس جي انهن سُرن مان هڪ اهڙي دلڪش ڌن جنم ورتو، جيڪا هم آهنگي ۽ اتحاد جو بهترين مثال هئي.
#سنڌ #سنڌي

11/08/2025

اجرڪ کي ته ھندوستان ۾ به پروموٽ ڪيو ويندو آھي. پوءِ به ھندوستان مان آيلن کي نٿي وڻي 🤔

Air India's Ajrak livery.

11/08/2025

ملائيشيا جي رياست سراواڪ جو روايتي لباس

11/08/2025

انڊونيشيا جي مشهور روايتي ڊش ”پيچل“

هيءَ صحت بخش ۽ لذيذ ڊش اٻاريل ڀاڄين جو هڪ ميلاپ آهي، جنهن جي مٿان کاڄن، مرچن ۽ ٻين مقامي مصالحن مان ٺهيل هڪ خاص، ذائقيدار ساس وڌو ويندو آهي. ان جو ذائقو مٺي، تيز ۽ نمڪين جو هڪ بهترين سنگم آهي. اسان جھڙن ويجيٽيريئن لاءِ بھترين.

هي ڊش خاص طور تي وچ ۽ اڀرندي جاوا جي علائقن سان تعلق رکي ٿي، جتي ماديون (Madiun) جهڙا شهر پنهنجي اصلي پيچل جي ڪري مشهور آهن. هي صرف کاڌو ناهي، پر جاوا جي ثقافت جو هڪ حصو آهي، جيڪو انڊونيشيائي کاڌي جي شوقينن لاءِ هڪ لازمي تجربو آهي.

11/08/2025

سوچ جي موت يا ارتقا ؟

اڄ اسان ٽيڪنالاجي جي هڪ اهڙي دور ۾ جيئرا آهيون جيڪو شايد انساني تاريخ جي سڀ کان وڏي تبديلي آڻي رهيو آهي. هي تبديلي ڪمپيوٽر، ڪيلڪيوليٽر، يا انٽرنيٽ جي ايجاد کان به وڏي ۽ وڌيڪ گهري محسوس ٿئي ٿي. مصنوعي ذهانت (Artificial Intelligence - AI) صرف هڪ اوزار ناهي، پر اهو هڪ اهڙي طاقت بڻجي رهيو آهي جيڪو اسان جي سوچڻ، سکڻ ۽ ڪم ڪرڻ جي طريقي کي بنيادي طور تي بدلائي رهيو آهي.

وڏو سوال اهو آهي ته: ڇا هي ٽيڪنالاجي اسان کي مڪمل طور تي بيڪار ۽ ان تي منحصر بڻائي ڇڏيندي؟ ڇا اسان جا دماغ انهن مشقن کي جاري رکي سگهندا جيڪي اسان 70 يا 100 سال اڳ ڪندا هئاسين؟ اسان مان ڪيترن کي ياد هوندو ته اسڪول ۾ اسان ڪيئن حساب ڪندا هئاسين - پلس ۽ مائنس جون نشانيون لکي، هٿ سان انگن کي جوڙيندا ۽ گهٽائيندا هئاسين، جيئن 2 + 3 = 5 ۽ 6 + 3 = 9. ڇا اڄ پيدا ٿيندڙ ٻار مستقبل ۾ اهڙي طرح حساب ڪري سگهندا، يا اهو صرف هڪ خاص مهارت بڻجي ويندو؟ اهو لڳي ٿو ته ڪيترائي اهڙا ڪم جيڪي اسان ذهني مشق ۽ سوچ ويچار سان ڪندا هئاسين، اهي هاڻي AI جي حوالي ٿي ويندا. ان جو اسان جي دماغي نشونما ۽ سوچڻ جي عمل تي ڪهڙو اثر پوندو؟ اچو ته انهن امڪانن ۽ نتيجن تي گهرائي سان غور ڪريون.

ماضيءَ جون صلاحيتون: هڪ هڪ ڪري ختم ٿينديون

اي آئي اهو پهريون اوزار ناهي جيڪو انساني صلاحيتن کي گهٽائي رهيو آهي. هي هڪ اهڙي سلسلي جي ڪڙي آهي جيڪا ڪافي عرصي کان جاري آهي:

* رياضي جون صلاحيتون: جڏهن ڪيلڪيوليٽر عام ٿيا، ته اسان ذهني حساب ڪرڻ جي صلاحيت کي گهڻو ڪري ڇڏي ڏنو. اڄ، اسان سادي حساب لاءِ به پنهنجي فون جي ڪيلڪيوليٽر تي ڀاڙيون ٿا.

* ياداشت: گوگل جي اچڻ کان پوءِ، اسان پنهنجي ياداشت کي ان جي حوالي ڪري ڇڏيو آهي. فون نمبر، تاريخي حقيقتون، يا ڪنهن به قسم جي معلومات ياد رکڻ جي ضرورت گهٽجي وئي آهي.

* رستي جي سڃاڻپ: گوگل ميپس ۽ ٻين نيويگيشن ايپس اسان کي رستن ۽ هنڌن کي ياد رکڻ جي صلاحيت کان محروم ڪري ڇڏيو آهي. اڳي ماڻهو شهرن جا رستا ۽ گهٽيون ياد رکندا هئا، هاڻي اسان صرف اسڪرين تي ڏنل هدايتن تي عمل ڪيون ٿا.

1990ع واري ڏهاڪي کان پوءِ، دنيا ۾ IQ (Intelligence Quotient) جي سطح ۾ جيڪو مسلسل اضافو ٿي رهيو هو، اهو هاڻي پوئتي وڃڻ شروع ٿي ويو آهي. سوشل ميڊيا اسان جي توجهه ۽ پڙهڻ جي عادتن کي تباهه ڪري ڇڏيو آهي. فنانشل ٽائمز جي هڪ رپورٽ موجب، ”مختلف ٽيسٽن ۾، عام ماڻهوءَ جي دليل ڏيڻ ۽ نون مسئلن کي حل ڪرڻ جي صلاحيت 2010ع جي شروعات ۾ پنهنجي عروج تي هئي ۽ ان کان پوءِ گهٽجي رهي آهي.“ OECD (ترقي يافته ملڪن جي تنظيم) موجب، اڪثر ترقي يافته ملڪن ۾ بالغ ماڻهن جي پڙهڻ ۽ حساب ڪرڻ جي صلاحيت يا ته بيهجي وئي آهي يا گهٽجي رهي آهي.

۽ پوءِ، 30 نومبر 2022ع تي، OpenAI ڪمپني ChatGPT کي دنيا جي سامهون آندو، جنهن هر شئي کي بدلائي ڇڏيو.

تعليم جو نئون بحران: سوچ جي موت

اڄ يونيورسٽين ۽ اسڪولن ۾ بحث اهو ناهي ته AI نوڪريون ختم ڪندو يا نه، پر اهو آهي ته اهو تعليمي نظام کي ڪيئن تباهه ڪري رهيو آهي. پيرس جي هڪ اسڪول جو واقعو هن صورتحال جو بهترين مثال آهي. امتحان دوران هڪ شاگرد کان فون ڪري پيو. جيتوڻيڪ سڀني شاگردن کان فون ورتا ويا هئا، پر ان ڇوڪري وٽ ٻيو فون هو. چيو وڃي ٿو ته نگرانن کيس فون کڻڻ ۽ سوالن جا جواب ڏيڻ لاءِ ChatGPT استعمال ڪرڻ جي اجازت ڏني. قانون موجب، ان شاگرد کي امتحان مان نيڪالي ڏيڻ گهرجي ها، پر اسڪول کي ڊپ هو ته جيڪڏهن ائين ڪيو ويو ته اڌ ڪلاس کي نيڪالي ڏيڻي پوندي.

يونيورسٽين جا پروفيسر پريشان آهن ته شاگرد هاڻي مضمون لکڻ ۽ ڪتابن جو خلاصو تيار ڪرڻ لاءِ AI جو استعمال ڪري رهيا آهن. هڪ آمريڪي پروفيسر جو چوڻ آهي ته، ”اڳي مان شاگردن کي پورو ناول پڙهڻ لاءِ ڏيندو هوس. گذريل ڏهاڪي ۾، اهي صرف پنج صفحا پڙهندا هئا. هاڻي مشين انهن لاءِ پڙهي ٿي.“

يونيورسٽين جي انتظاميه، اهو محسوس ڪندي ته AI ذريعي نقل کي روڪڻ لڳ ڀڳ ناممڪن آهي، هٿيار ڦٽا ڪري رهي آهي ۽ AI ڪمپنين سان معاهدا ڪري رهي آهي. شايد هاڻي يونيورسٽي جو مقصد صرف AI کي استعمال ڪرڻ سکڻ رهجي ويندو.

دماغ تي اثر: استعمال نه ڪرڻ سبب زوال

جڏهن اسان پنهنجي دماغ جي ڪنهن حصي جو استعمال گهٽائي ڇڏيندا آهيون، ته اهو ڪمزور ٿي ويندو آهي. سائنسدان ان کي 'brain atrophy' سڏين ٿا. مائيڪروسافٽ ريسرچ جي سائنسدانن به اهو معلوم ڪيو آهي ته جڏهن ڪم ڪندڙ پاڻ ڪم ڪرڻ جي بجاءِ AI جي ڪم جي نگراني ڪن ٿا، ته ان جا ٻه اثر ٿين ٿا: ”ڪارڪردگيءَ ۾ اضافو“ ۽ ”تنقيدي سوچ جو خطرو“.

اهو ائين آهي جيئن انهن پکين جا پر جيڪي اهڙن ٻيٽن تي رهندا هئا جتي ڪو شڪاري نه هوندو هو. وقت سان گڏ، انهن اڏامڻ جي ضرورت محسوس نه ڪئي ۽ انهن جا پر ارتقائي طور تي بيڪار ٿي ويا. ڇا اسان جي سوچڻ جي صلاحيت به انهن پرن وانگر ٿي ويندي؟ اسان جا ٻار شايد سوچ جي ”بوجھ“ کان آزاد ٿي وڃن.

ذهانت جي نئين وصف: ڇا سوچڻ ضروري رهندو؟

سوال اهو آهي ته جيڪڏهن AI اسان کان وڌيڪ ذهين آهي، ته پوءِ اسان کي پنهنجي ذهانت کي بچائڻ جي ڪهڙي ضرورت آهي؟ جن ماڻهن تلوار بازي ۽ لوهارڪي جو ڪم نه ڇڏيو، اهي مشينن جي دور ۾ پوئتي رهجي ويا. شايد سوچڻ ۽ لکڻ جو به ساڳيو حشر ٿيندو.

اڳي اهو سوچيو ويندو هو ته AI منطقي ڪم ڪندو ۽ انسان اهي نوڪريون ڪندا جن ۾ همدردي (empathy) جي ضرورت هوندي آهي، جهڙوڪ نرس، استاد يا ڪوچ. پر اهو سوچڻ به غلط ثابت ٿي رهيو آهي. هاڻي ”AI ساٿي“ (AI companions) موجود آهن، جيڪي بنيادي طور تي چيٽ بوٽس آهن. اهي توهان جي شخصيت جو مطالعو ڪري سگهن ٿا ۽ توهان کي خوش رکڻ جي ڪوشش ڪن ٿا. Character.AI نالي هڪ پليٽ فارم تي هڪ سيڪنڊ ۾ 20,000 سوال پڇيا وڃن ٿا، جيڪو گوگل جي سرچ حجم جو پنجون حصو آهي. هي AI هاڻي انساني رشتن ۾ به مقابلو ڪري رهيو آهي.

مستقبل جو رستو: اسان ۽ اسان جي ٻارن کي ڇا ڪرڻ گهرجي؟

هي سڀ ڄاڻي ڪري مايوس ٿيڻ جي ضرورت ناهي. هي هڪ چيلينج آهي ۽ اسان کي ان لاءِ تيار ٿيڻو پوندو. AI هڪ حقيقت آهي ۽ اهو هتي ئي رهندو. ان کان ڀڄڻ جي بجاءِ، اسان کي ان سان گڏ جيئڻ سکڻو پوندو. والدين ۽ استادن لاءِ هيٺيون هدايتون ڪارائتيون ٿي سگهن ٿيون:

* بنيادي صلاحيتن تي زور ڏيو: پنهنجن ٻارن کي ٽيڪنالاجي کان پري نه رکو، پر انهن کي بنيادي صلاحيتون ضرور سيکاريو. انهن کي هٿ سان لکڻ، سادو حساب ڪرڻ ۽ ڪتاب پڙهڻ جي عادت وجهو. اهي مشقون دماغ جي نشونما لاءِ ضروري آهن.

* تنقيدي سوچ کي فروغ ڏيو: ٻارن کي سيکاريو ته AI جي ڏنل معلومات تي اکيون ٻوٽي اعتبار نه ڪن. انهن کي سيکاريو ته سوال پڇن، حقيقتن جي تصديق ڪن ۽ AI جي جوابن ۾ موجود غلطين ۽ تعصب کي سڃاڻن. مستقبل ۾ ڪامياب اهو ٿيندو جيڪو صحيح سوال پڇي سگهندو.

* تخليق ۽ مسئلا حل ڪرڻ جي صلاحيت: AI معلومات ڏئي سگهي ٿو، پر حقيقي تخليق، نوان خيال پيدا ڪرڻ، ۽ پيچيده مسئلن کي حل ڪرڻ اڃا به انساني صلاحيت آهي. ٻارن کي آرٽ، ميوزڪ، راندين ۽ اهڙين سرگرمين ۾ حصو وٺڻ جي حوصلا افزائي ڪريو جيڪي انهن جي تخليقي صلاحيتن کي وڌائين.

* اي آئي (AI) کي هڪ اوزار طور استعمال ڪرڻ سيکاريو: AI کي هڪ مددگار طور استعمال ڪيو وڃي، نه ڪي پنهنجي سوچ جي متبادل طور. جيئن هڪ ڪاريگر پنهنجا اوزار استعمال ڪندو آهي، تيئن اسان کي به AI کي پنهنجي ڪم کي بهتر بنائڻ لاءِ استعمال ڪرڻ گهرجي.

* جذباتي ۽ سماجي ذهانت (Emotional Intelligence): جيتوڻيڪ AI همدردي جي نقل ڪري سگهي ٿو، پر حقيقي انساني تعلق، همدردي ۽ جذبات کي سمجھڻ اڃا به انسان جي خاصيت آهي. پنهنجن ٻارن کي ٻين سان سٺا لاڳاپا قائم ڪرڻ ۽ سماجي طور تي ذهين ٿيڻ سيکاريو.

مصنوعي ذهانت جو ارتقا اسان لاءِ هڪ آئينو آهي. اهو اسان کان پڇي رهيو آهي ته انسان هجڻ جو مطلب ڇا آهي. ڇا اسان جون صلاحيتون صرف معلومات کي ياد رکڻ ۽ حساب ڪرڻ تائين محدود آهن؟ يا اسان وٽ سوچ، تخليق، اخلاقي فيصلا ڪرڻ ۽ گهرا تعلقات قائم ڪرڻ جي صلاحيت آهي؟

مستقبل انهن جو نه هوندو جيڪي سڀني سوالن جا جواب ڄاڻندا هوندا، پر انهن جو هوندو جيڪي صحيح سوال پڇي سگهندا. اسان جو سڀ کان وڏو چيلينج مصنوعي ذهانت جو ارتقا ناهي، پر پنهنجي حڪمت ۽ دانائي جو ارتقا آهي. اسان کي پنهنجي ٻارن کي هڪ اهڙي مستقبل لاءِ تيار ڪرڻو پوندو جتي مشينون سوچينديون، پر انسان فيصلا ڪندا.