14/08/2025
Odporność najczęściej kojarzymy z ochroną przed wirusami i bakteriami. Ale odporność to o wiele więcej. To ona odgrywa kluczową rolę m.in. w niszczeniu komórek nowotworowych. Co się więc takiego się dzieje, że mamy dziś epidemię raka? Czym jest zegar odporności i jego dwa punkty krytyczne? W jakim stanie jest odporność współczesnego człowieka i co to oznacza dla naszej przyszłości? O tym wszystkim w rozmowie z Medonetem opowiadała wirusolog i immunolog prof. Agnieszka Szuster-Ciesielska.
Mówi się, że rak nie jest tylko chorobą genów, ale także chorobą odporności. Na czym dokładnie polega związek między układem immunologicznym a nowotworami?
Powody powstawania nowotworów są dwa. Pierwszy to predyspozycje genetyczne, na które mamy bardzo ograniczony wpływ. Drugi to czynniki środowiskowe — są one związane ze stylem życia (np. nadużywanie alkoholu, palenie tytoniu) lub narażeniem na czynniki infekcyjne. Jest wiele drobnoustrojów, w tym wirusów i bakterii, sprzyjających albo powodujących nowotworzenie. Do wirusów takich należą HBV i HCV (nowotwory wątroby), wirus brodawczaka ludzkiego HPV (rak szyjki macicy), EBV powodujący chłoniaka Burkitta czy ziarnicę złośliwą. Przykładem bakterii związanych z powstawaniem nowotworu jest Helicobacter pylori.
Niewątpliwie jednak kondycja układu odpornościowego i jego zdolność do rozpoznawania oraz zwalczania komórek nowotworowych odgrywa kluczową rolę. Nowotwór nie powstaje od razu – musi pojawić się szereg zmian w komórce, które doprowadzą do jej transformacji. Pamiętać trzeba, że stałe narażenie na kancerogeny (szkodliwe czynniki środowiskowe, w tym infekcyjne) nie tylko utrwala niekorzystne zmiany w komórce, ale i je napędza.
By nie dopuścić do powstania nowotworu, organizm musi jak najwcześniej rozpoznać zmienione komórki. Jak to się dzieje?
Od tego mamy "nadzór immunologiczny", którego kluczowym elementem są komórki NK (Natural Killers), "naturalni zabójcy", stale patrolujący organizm. Wyspecjalizowały się one w wyszukiwaniu transformowanych/ zmienionych komórek, które chcą oszukać nasz organizm i ukryć się przed rozpoznaniem. W miarę wzrostu nowotworu staje się to coraz trudniejsze, gdyż dysponuje on mechanizmami ucieczki spod tego nadzoru.
Istnieje też związek między wiekiem, a odpornością, która "zużywa się" w miarę upływu lat. Jak wygląda taki zegar odporności? Czy można wskazać, kiedy przestaje ona dobrze działać?
Na linii czasowej odporności mamy dwa punkty krytyczne. Pierwszy pojawia się zaraz po narodzinach, kiedy nowy człowiek zaczyna się stykać z zagrożeniami świata zewnętrznego. Jego układ immunologiczny jest wtedy niedojrzały. Pełną dojrzałość osiąga on w wieku 13-14 lat. Dlatego do tego czasu dzieci dość często chorują (ich układ odpornościowy wszystkiego się dopiero uczy). W tym wszystkim pamiętać trzeba, że wychowywanie w zbyt "czystym", zbyt "higienicznym" środowisku pozbawia dziecko możliwości kształcenia własnego układu odpornościowego, który w końcu może zwrócić się przeciwko swojemu gospodarzowi.
Jak rozumieć to, że własna odporność zwraca się przeciwko nam?
W toku ewolucji system immunologiczny przyzwyczaił się do walki, a skoro teraz nie napotyka wroga, który daje mu satysfakcję, może skierować się przeciwko własnym komórkom. Dlatego właśnie kontakt ze światem zewnętrznym - zwierzętami, wodą z kałuży itp. jest tak bardzo dziecku potrzebny, można powiedzieć w celach "dydaktycznych". Oczywiście nie mówię o patogenach, przeciwko którym są skuteczne szczepienia – w ten sposób układ odpornościowy dziecka też się uczy.
Wróćmy jednak do zegara odporności...
Tak jak wszystkie inne układy organizmu, tak i system odpornościowy również się starzeje. Wiekiem, który można uznać za granice jego optymalnego funkcjonowania jest ok. 50. rok życia. To jest ten drugi punkt krytyczny. U kobiet często jest on powiązany z gospodarką hormonalną, a konkretnie z okresem, w którym spada stężenie estrogenów i pojawia się menopauza. Wiadomo, że dzięki estrogenom kobiety skuteczniej niż mężczyźni radzą sobie z infekcjami. Po menopauzie różnice te zanikają.
Wraz z upływem czasu zarówno odpowiedź wrodzona, jak i nabyta znacznie słabną. Skóra staje się mniej elastyczna i bardziej sucha, nie jest już tak dobrze pokryta naturalnym filmem "pożytecznych" drobnoustrojów, słabną mięśnie a wraz z nim obronny odruch kaszlu. Komórki odpornościowe stają się mniej ruchliwe. Stąd właśnie osoby starsze są bardziej narażone na infekcje wirusowe i bakteryjne. Wiele wirusów jest niebezpieczna nie tylko dla najmłodszych, ale też właśnie dla seniorów. Są to np. wirus grypy czy RSV . Kosztem starzenia się układu odpornościowego jest także niewystarczająca skuteczność szczepień. Dlatego niektóre koncerny opracowują szczepionki adresowane specjalnie dla osób starszych, np. przeciwko grypie.
Mówiliśmy o relacji odporność — rak. WHO ostrzega, i mówi się o tym szeroko, że obciążenie nowotworami rośnie na całym świecie. Obserwuje się też wzrost chorób immunologicznych, w tym alergii. To składnia do pytania, w jakiej kondycji jest odporność współczesnego człowieka? Jest coraz gorzej?
Ogólny stan zdrowia ludzi na świecie (w tym w Polsce) faktycznie się pogarsza. Przyczyny są bardzo różne. Ważnym czynnikiem jest starzenie się społeczeństw i generalnie wydłużenie czasu życia, np. w 2000 r. średnia długość życia wynosiła 67 lat, a w 2020 r. już ponad 74 lata. Niektóre nowotwory rozwijają się długo — 10 do 30 lat. Kiedy w przeszłości średnia wieku była niższa, nie było szans na uwidocznienie się zmian rakowych i zgonów nimi powodowanych. Dzisiaj już tak.
Druga sprawa to zanieczyszczenie środowiska, które niestety ciągle postępuje. Skutkiem jest osłabienie zdolności obronnych organizmów i większe ryzyko przewlekłych chorób, w tym nowotworowych, i to nie tylko układu oddechowego.
Nie można nie wspomnieć o współczesnym stylu życia. Nigdy nie było tylu otyłych osób co obecnie i nigdy spożywaliśmy tak dużych ilości przetworzonej żywności. Otyłość bardzo sprzyja nowotworom, ponieważ wiąże się z utrzymującym się wciąż stanem zapalnym w organizmie. (Stan zapalny, to reakcja, która przygotowuje organizm do walki i mobilizuje cały układ odpornościowy. Taki stan gotowości nie może jednak trwać zbyt długo, bo może obrócić się przeciwko nam).
Oczywiście poziom zachorowań wiąże się też ze stanem opieki zdrowotnej i poziomem świadomości ludzi, a co za tym idzie z ryzykiem zbyt późnego wykrywania patologicznych zmian.
Wiek XXI to wręcz pandemia chorób alergicznych, pojawiających się zwłaszcza w krajach bogatych, gdzie dzieci żyją w bardziej "sterylnych" warunkach. Ich odporność reaguje więc na najbardziej znane antygeny, jak np. pyłki roślin, składniki pożywienia, które tak naprawdę nie powinny sprawiać problemów. Co więcej, alergia przekazywana jest kolejnym pokoleniom. Jeśli jeden rodzic jest alergikiem, u dziecka ryzyko wzrasta o 30 proc, jeżeli oboje — sięga ono już 60 proc. Alergie oddechowe potęguje zanieczyszczenie środowiska – mamy więc tu samonapędzającą się zależność.
Do czego to wszystko może doprowadzić?
Prawdopodobnie coraz więcej osób będzie chorować i trzeba zrobić wszystko, by ten proces spowolnić. WHO wyraźnie podkreśla potrzebę intensyfikacji globalnego działania na rzecz profilaktyki i leczenia chorób układu krążenia, raka, cukrzycy i przewlekłych chorób układu oddechowego. Choroby zakaźne stanowią obecnie trzecią z 10 najważniejszych przyczyn zgonów na świecie, z kolei w Europie 26 proc. zgonów powodują nowotwory. Należy też pamiętać o chorobach obniżających odporność, autoagresji i alergiach, które coraz częściej pojawiają się we współczesnym świecie.
Brzmi to bardzo niepokojąco. Co z tym można zrobić?
Trzeba uświadamiać społeczeństwa, jakie są współczesne zagrożenia zdrowotne, jak organizm z nimi walczy, jak go w tym wspomóc i czego unikać. Ważna jest też wiedza o relacjach, jakie zachodzą między nami a przyrodą i jak postępować, aby zachować równowagę i bezpieczeństwo.
W moim odczuciu takich informacji brakuje już na poziomie nauczania podstawowego. Koncentracja na potrzebach zdrowotnych, świadomość biologicznych i cywilizacyjnych zagrożeń jakie niesie teraźniejszość i przyszłość jest konieczna do stworzenia skutecznych programów edukacyjnych. Ich brak skutkuje później tworzeniem i rozwijaniem różnorakich teorii spiskowych.
Co najgorszego robimy naszej odporności?
Odporności wrodzonej (czyli tej dziedziczonej, kształtowanej przez geny — red.) nie możemy za bardzo usprawnić, za to niestety możemy ją osłabić. Dzieje się tak, kiedy prowadzimy niezdrowy i nieregularny tryb życia. Słabość do wysokoprzetworzonego jedzenia, w tym cukru i soli oraz różnych "dodatków", stosowanie używek, zwłaszcza alkoholu i tytoniu, brak snu i ruchu, otyłość — to wszystko bardzo osłabia możliwości obronne organizmu.
Odwróćmy pytanie: co najlepszego możemy zrobić dla odporności?
Zasady są powszechnie znane, choć nie zawsze stosowane. To zdrowe odżywianie (dużo kasz, warzyw, owoców, ryb — dostarczają mikroelementów wzmacniających odpowiedź immunologiczną), to aktywność fizyczna, choćby spacery. Pamiętajmy o przebywaniu na słońcu — dzięki temu organizm wytworzy witaminę D tak bardzo potrzebną odporności. W naszej szerokości geograficznej w sezonie jesienno-zimowym mamy jej za mało (dobrze jest wykonać badania i sprawdzić, czy potrzebna jest suplementacja — red). Warto pamiętać też o kondycji psychicznej – stresy, zwłaszcza przewlekłe, bardzo osłabiają mechanizmy odpornościowe. Jest to system naczyń połączonych – w zdrowym ciele zdrowy duch, przy zdrowym duchu korzysta też nasze zdrowie fizyczne.
