20/06/2025
"Co możemy zrobić z naszym poznawczym starzeniem się?
Być aktywnym i zaangażowanym przez całe życie. Przez całe życie pracujemy na naszą tzw. rezerwę mózgową. Jest to zdolność mózgu do tolerowania lub kompensowania zmian zachodzących z wiekiem czy chorobą w taki sposób, by funkcje poznawcze zostały zachowane. U osoby z większą rezerwą, uszkodzenie musi się okazać bardziej poważne, aby zmiany były zauważalne w jej życiu. To jest jedno z najważniejszych działań prewencyjnych choroby Alzheimera i łagodnych zmian poznawczych. Jaka forma aktywności jest ważna? Coraz więcej jest dowodów potwierdzających znaczenie zarówno aktywności poznawczych, fizycznych i społecznych w biegu życia. Gdy badacze mówią o aktywności mają na myśli np. takie czynności jak prace domowe, wizyty towarzyskie, uprawianie ogrodu, pisanie – w przeciwieństwie do pasywnego spędzania czasu (odpoczynek, czytanie, oglądanie telewizji). Co do aktywności fizycznej, to ważne, aby mieć świadomość, że nie musi ona oznaczać zorganizowanych zajęć czy czasu wyjętego z codzienności, ale może być realizowana w sposób “zanurzony” w codzienności np. poprzez dojeżdżanie rowerem do pracy. W jaki sposób aktywność fizyczna wpływa na sprawność poznawczą? Badania konsekwentnie pokazują, że ćwiczenia aerobowe pozytywnie korelują z objętością istoty białej w czołowych i skroniowych obszarach mózgu oraz w hipokampie (czyli tych “kawałkach”, które naturalnie z wiekiem kurczą się).
Pracować jak najdłużej. “Naturalne eksperymenty”, które projektują dla nas rządy regulując czas przejścia na emeryturę w danym kraju, pozwalają badaczom przyjrzeć się temu, jak aktywność zawodowa wpływa na sprawność poznawczą. Dla przykładu, w Stanach Zjednoczonych dane z badań podłużnych Health and Retirement Study zebrane w latach 1998-2008, czyli w okresie, w którym reforma polityki społecznej doprowadziła do “manipulacji”, aby uzyskać szczytową liczbę osób na emeryturze w wieku 62 lub 65 lat, sugerują, że obserwuje się wówczas gwałtowne spadki funkcji poznawczych. Podobne wnioski da się sformułować dla Europy na podstawie badania “SHARE: 50+ w Europie” – zewnętrznie wyznaczonemu przejściu na emeryturę towarzyszy spadek zdolności poznawczych. Oczywiście znaczenie ma też fakt, jaką pracę wykonujemy. Wiemy np. ze szwedzkich badań starzenia się bliźniąt, że spadek funkcji poznawczych i ryzyko AD jawiły się jako mniejsze u badanych wykonujących złożoną pracę, która wiązała się z ludźmi i danymi, ale nie z rzeczami.
Pielęgnować ciekawość. Z wiekiem następuje pogarszanie się pewnych konstruktów odwołujących się do ciekawości, takich jak np. otwartość na doświadczenie i poszukiwanie nowości. Ale nie u wszystkich. Osoby, które zachowały chęć poznawania nowych rzeczy, wykazują lepszą pamięć i wyższy dobrostan. W jednym badaniu pokazano nawet, że wyższy poziom ciekawości uzyskany w samoopisie przez osoby starsze pozostawał w istotnym związku z ich wskaźnikiem przeżywalności, wyższym o ponad 5 lat (Swan, Carmelli, 1996). Ciekawość wydaje się czynnikiem ochronnym. Na przykład uczenie się nowych, ambitnych umiejętności, takich jak fotografia czy język obcy, poprawia funkcje poznawcze, m.in. pamięć epizodyczną i szybkość przetwarzania. Te wyniki wskazują na wagę uczenia się przez całe życie (tzw. lifelong learning).
Pielęgnować znajomości (przez całe życie). W interesującym niemieckim badaniu (Fankhauser, 2015), w którym przez ponad osiem lat analizowano ryzyko demencji, wykazano związek ze strukturą sieci społecznych. Osoby, które na początku badania miały wyższą częstotliwość kontaktów społecznych (ocenianą na podstawie zażyłości i częstości interakcji z krewnymi, sąsiadami, przyjaciółmi oraz uczestnictwie w spotkaniach religijnych, lokalnych i społecznych), wykazały istotnie niższe ryzyko demencji.
Troszczyć się o coś (choćby o roślinę). Za początek badań nad starzeniem się i kontrolą osobistą uznaje się klasyczny eksperyment terenowy Ellen Langer i Judith Rodin z 1976 roku. Mieszkańców domu opieki w wieku 65-90 lat podzielono na dwie grupy. W jednej z nich osoby otrzymały roślinę i możliwość wyboru, jak ją hodować. W drugiej – także zostały obdarowane rośliną, ale poinformowano je, ze zadba o nią personel. Wyniki pokazały znaczącą poprawę w grupie osób dbających samodzielnie o roślinę w zakresie czujności, poziomu aktywnego uczestnictwa i dobrostanu. Aktualne badania nadal podkreślają pozytywny wpływ poczucia kontroli na zdrowie i funkcje poznawcze.
Wewnętrzne umiejscowienie kontroli (“mam wpływ na moje życie”) koreluje z objętością hipokampu i dlatego uważa się, że stanowi czynnik ochronny przed uwarunkowanym wiekiem pogorszeniem się funkcji poznawczych.
Zajmować się tym, co chcemy i co ma dla nas sens (przez całe życie). Motywacja zwiększa sprawność poznawczą. Widać to w skali mikro i w skali makro. W zadaniach eksperymentalnych na przykład zauważa się, że starsze osoby lepiej sobie radzą, jeśli informacje, które mają zapamiętać postrzegają jako ważne i znaczące emocjonalnie. To skala mikro. A makro? – tu badacze przyglądają się na ile nasze życiowe wybory zawodowe i to, czy możemy o sobie powiedzieć np. “energicznie dążyłam do swoich celów” wspierają nasz mózg na starość. Badania pokazują na przykład, że ze zmniejszonym ryzykiem łagodnych zmian poznawczych i choroby Alzheimera łączy się sens życia."
fragment recenzji książki “Różnorodne ścieżki zmian poznawczych w starszym wieku” red. naukowa: Grzegorz Sędek, Thomas M. Hess, Dayna R. Touron, PWN 2024. Książka jest pracą zbiorową badaczy z różnych krajów, którzy przedstawiają współczesną wiedzę na temat poznawczych aspektów starzenia się.
Recenzja ukazała się na blogu Instytutu Dobrej Śmierci
fot John Moeses
