01/06/2024
STRUKTURA RODZINY NARCYSTYCZNEJ - NORMY RODZINNE
Opracowanie: dr Agnieszka Widera – Wysoczańska, psycholog kliniczny, psychoterapeuta EAP, maj 2024
W rodzinie narcystycznej najważniejsza jest potrzeba pochwał, aprobaty, władzy, kontroli i autopromocji narcyza. Oczekuje się, że członkowie rodziny będą wspierać, a przynajmniej nie przeszkadzać narcyzowi w zaspokajaniu tych potrzeb. Potrzeby pozostałych członków rodziny są drugorzędne, a nawet marginalizowane w stosunku do tych centralnych aspiracji narcyza.
LOJALNOŚĆ
Jednym z najbardziej fundamentalnych oczekiwań w narcystycznej rodzinie jest lojalność wobec narcyza za wszelką cenę. Ponieważ rodzina koncentruje się na potrzebach osoby narcystycznej, oczekuje się, że dzieci i rodzice będą okazywać jej lojalność w każdej sytuacji. Może to obejmować podporządkowanie się życzeniom narcyza poprzez kontrolowanie bardziej buntowniczych członków rodziny, a także racjonalizowanie jego agresywnego zachowania, przy jednoczesnym utrzymywaniu innych członków rodziny w bardziej rygorystycznych standardach. Członkowie rodziny mają chronić narcyza przed jakąkolwiek krytyką jego działań. Uczą się, że miłość nie zmusi narcyza do wzięcia odpowiedzialności za krzywdzące, manipulacyjne czy wyzyskujące zachowania wobec nich. Zamiast tego, uczą się lojalności, która jest wymuszana przez narcyza poprzez manipulacyjne techniki, takie jak gaslighting, wzbudzanie poczucia winy i wycofywanie uczuć, przerywane momentami bycia dobrym.
Narcystyczne rodziny mają tendencję do wzmacniania sztywnych relacji, narzucając oczekiwanie, że miłość jest okazywana poprzez zgodę. To oczekiwanie dotyczy nie tylko członków rodziny, ale także przyjaciół i romantycznych partnerów dzieci. Narcystyczni rodzice uczą swoje dzieci, że naturalne i właściwe jest, aby wszyscy spełniali życzenia narcyza. Osoby, które kwestionują lub sprzeciwiają się narcyzowi, mogą być nazywane „wichrzycielami” i oskarżane o chęć rozbicia kochającej się rodziny. Wszystkie osoby spoza tej kontrolującej rodziny są postrzegane jako potencjalne zagrożenie, chyba że wykażą chęć podporządkowania się jej zasadom. Wtedy mogą zostać zaakceptowane i „powitane w rodzinie”. Jednak, podobnie jak w przypadku biologicznych krewnych, ich akceptacja zawsze zależy od ich gotowości do podporządkowania się.
Nowe osoby, które nie akceptują dominacji narcyza, mogą być przedstawiane jako trudne, uparte, niemożliwe do zadowolenia lub odrzucające. To stawia dorastające lub dorosłe dziecko, które chce wprowadzić zewnętrzne zasady i nową osobę do rodziny, w niezwykle trudnej sytuacji. Jest ono rozdarte między spełnianiem oczekiwań narcystycznego rodzica a ochroną osoby z zewnątrz. Stereotyp konfliktu między matką teściową a synową, choć genderowy i seksistowski, ma pewne korzenie w narcystycznej relacji rodzinnej.
ZOBOWIĄZANIA
Oczekiwania dotyczące absolutnej lojalności wiążą się z ogromem zobowiązań. Jest to kluczowy element opisujący więzi łączące dorosłe dzieci z narcystycznymi rodzinami, często określany akronimem FOG: strach, obowiązek i poczucie winy (z angielskiego Fear, Obligation, and Guilt). Termin ten został stworzony przez Susan Forward i Donnę Frazier w ich książce "Emotional Blackmail" i opisuje taktyki manipulacji emocjonalnej oraz przeszkody lub czynniki przyspieszające podejmowanie decyzji.
F - Strach: potencjalne negatywne konsekwencje, które mogą powstrzymać nas przed pójściem naprzód.
O - Obowiązek: poczucie odpowiedzialności, które odczuwamy wobec innych.
G - Poczucie winy: złożone doświadczenie emocjonalne, które pojawia się, gdy dana osoba uważa, że zrobiła coś złego lub nie spełniła określonego standardu zachowania.
Dzieci w narcystycznych rodzinach od najmłodszych lat są przygotowywane do przekonania, że zawdzięczają rodzicom swoje istnienie i że powinny odwdzięczyć się za wychowanie. Ta "spłata" może przybrać formę dobrego zachowania, najlepszych ocen w szkole, sukcesu finansowego, prestiżowej kariery, dozgonnej wdzięczności lub bycia "łatwym dzieckiem". Jeśli dzieci próbują wyznaczać granice, jest to traktowane jako odrzucenie obowiązku i dowód ich egoizmu, co silnie zniechęca do indywidualności i osobistej odmienności.
Ponadto dzieci są uczone, że są własnością swoich rodziców i muszą być wdzięczne za otrzymane wychowanie. Mogą czuć się niekomfortowo, uznając swoje sukcesy za wynik własnej ciężkiej pracy. Powtarzając za rodzicami, mogą twierdzić, że nigdy nie osiągnęłyby tego, co zrobiły, bez pomocy narcystycznego rodzica. Uznanie, że kochający rodzic wspierał dziecko, jest zdrowe i powinno mieć miejsce, ale w narcystycznej rodzinie jest to często sposób, w jaki dorosłe dziecko zrzeka się zasłużonej pochwały lub uznania za swoje wysiłki, przerzucając sukces na rodzica, niezależnie od jego faktycznego zaangażowania.
Ostatecznie narcystyczni rodzice traktują wychowanie potomstwa jak pożyczkę, którą dzieci muszą spłacić poprzez bezwarunkową lojalność i zobowiązania rodzinne. Ważne jest jednak, aby odróżnić poczucie rodzinnej odpowiedzialności za opiekę nad starzejącym się rodzicem, który nie jest w stanie bezpiecznie żyć samodzielnie, od niekończących się obowiązków, których oczekuje się od dzieci w narcystycznych rodzinach.
STATUS I MOC
Osoby narcystyczne pragną statusu i władzy, a te cechy mogą być realizowane w kontekście rodzinnych relacji. Pieniądze stają się namacalnym symbolem wartości i statusu społecznego dla narcyza, co często prowadzi do wykorzystywania ich jako narzędzia manipulacji. Narcystyczny rodzic może odmówić wsparcia finansowego zbuntowanemu dziecku. Zaoferować prezenty pieniężne w zamian za przeprosiny za przerażające zachowanie narcyza, lub wykorzystać pieniądze i prezenty, aby uzyskać swoje potrzeby. Na przykład, dorosłe dziecko planujące ślub może być wykluczone z decyzji dotyczących ceremonii po przyjęciu pieniędzy od narcystycznego rodzica. Podobnie, młody rodzic może uznać ofertę bezpłatnej opieki nad dzieckiem za hojny gest, ale przegapić „łapczywość” związaną z tą ofertą, w której narcyz może ingerować w życie rodziców, krytykować ich wybory i ignorować ich życzenia.
Narcystyczny rodzic często ocenia wartość dorosłego dziecka poprzez jego sukces finansowy i materialny. Ten rodzaj sukcesu może rekompensować wcześniejsze wykroczenia w oczach rodzica, takie jak buntownicza postawa czy słabe wyniki akademickie. Na przykład, dziecko, które było lekceważone z powodu niepowodzeń w szkole średniej, może zostać uhonorowane i podziwiane, gdy osiągnie sukces w dorosłym życiu, jeśli jego obecne osiągnięcia przedsiębiorcze przyniosą rodzinie znaczącą sławę, bogactwo i podziw.
W rodzinach narcystycznych sukces materialny jest często łączony z wartością osobistą, co prowadzi do skomplikowanych relacji z pieniędzmi u osób wychowanych w takim środowisku. Niektórzy mogą odrzucać sukces finansowy z zasady, ponieważ ich narcystyczny rodzic wykorzystywał bogactwo do podkreślania swojej władzy i kontroli. Inni mogą czuć się niezdolni do osiągnięcia sukcesu finansowego, ponieważ zinternalizowali przekonanie, że są niekompetentni i nie zasługują na niego. W rezultacie mogą zazdrościć innym sukcesu finansowego, który sami jeszcze nie osiągnęli.
Kiedy osoby z narcystycznej rodziny przyglądają się bliżej swoim przekonaniom na temat pieniędzy i prezentów materialnych, mogą odkryć głęboką gamę reakcji emocjonalnych, takich jak niepokój, defensywność, wstyd i zmartwienie. To pozwala uświadomić sobie jak pieniądze i prezenty w narcystycznej rodzinie stają się symbolami obowiązku, a nie prezentami bezinteresownymi. Wyraźnie widać to, gdy małe czy nastoletnie dzieci rozwiedzionych rodziców otrzymują prezenty, którymi mogą bawić się tylko w domu rodzica, które ten prezent podarował i nie wolno dziecku zabrać go do domu drugiego rodzica. Prezent ma wiązać z narcystycznym rodzicem a nie sprawiać dziecku przyjemność i radość.
Pieniądze i prezenty mogą być również utożsamiane z miłością, ponieważ niektórzy narcystyczni rodzice są w stanie z większą łatwością obsypać dziecko przedmiotami materialnymi niż okazywać uczucia i bezwarunkowy pozytywny szacunek. Gdy niektóre osoby mogą mieć wewnętrzną świadomość tego, w jaki sposób pieniądze zostały wykorzystane do manipulowania nimi, inne prawdopodobnie zostały uwarunkowani do bagatelizowania lub ignorowania swojej intuicji.
Otwarta dyskusja o tych doświadczeniach i wartościach w ramach terapii może pomóc osobom w potwierdzeniu i ponownym połączeniu się z własną intuicją oraz wsparciu ich w procesie wyzwolenia się spod manipulacji narcystycznego środowiska rodzinnego.
PODSUMOWANIE: NARCYSTYCZNA RODZINA
Narcystyczny system rodzinny jest wynikiem specyficznego zestawu dysfunkcyjnych dynamik, które trwają przez całe życie jego członków. Dzieci wychowywane w takim środowisku są systematycznie uczone, by zaniżać własne pragnienia, potrzeby i cechy osobowości na rzecz wspierania narcyza i priorytetowego traktowania jego pragnień. Te funkcje są realizowane poprzez odgrywanie różnych ról, które mają na celu wsparcie narcystycznego rodzica. Manipulacyjne i niedojrzałe zachowania rodziców zaczynają się bardzo wcześnie i utrzymują się w życiu dorosłym. Niestety, te negatywne doświadczenia mogą prowadzić do ryzyka kontynuowania przemocy w innych relacjach przez dorosłe dzieci rodziców narcystycznych oraz do znęcania się nad własnymi rodzicami.
Proces wspierania osoby dorosłej wychowanej w narcystycznym środowisku jest podobny do przeprogramowania ofiary sekty. Osoba ta musi nauczyć się spojrzeć na świat przez szerszy obiektyw, co pozwoli jej zrozumieć, że wmówiono jej, że jest egoistyczna i niegodna miłości. Konieczne jest uświadomienie sobie własnych potrzeb oraz potrzeb bliskich, co stanowi kluczowy krok w procesie wyzwolenia się z toksycznych wzorców rodzinnych.
Opracowane: dr Agnieszka Widera – Wysoczańska, psycholog kliniczny, psychoterapeuta EAP, maj 2024, na podstawie:
1. Amy Marlow-MaCoy i Amy Kempe (2023). :Treating Adult Children od Narcissists,” PESI Publishing, USA.
2. DSM-5, kryteria diagnostyczne, APA.
3. ICD-10 i ICD-11, WHO,
4. Stanton, K., & Zimmerman, M. (2018). Clinician rating of vulnerable and grandiose narcissistic features: Implications for an expanded narcissistic personality disorder diagnosis. Personality Disorders, 9(3), 263-272.
