Dr. Du'ale Abdikadir Warsame

01/12/2024

Habdhiska neefsashada iyo xanuunnada ku dhaca!

Casharka 18aad

Ballaarashada laanhungurida( Bronchiectasis ).

Waa marxalad laama hunguriga uu sameeyo kala bax raagga ee aan soo noqod lahayd, taasoo uu burbur ku yimaado kala jiidan iyo murqaha darbiyada laanhungurida. Waxa ka dhasha olol iyo marrinka hawada dhaawac soo gaadha.Caabuq malaxi gashato oo lagu arko dhuumaha hawo mareennada, waxaa badanaa cilladaan lagu arkaa dadka tiibishadu ka daawoobay laakiin dhaawacyo ku reebtay, Alle wuxuu dhuumaha hawada ku abuuray difaacyo u qaabilsan in wasakhda iyo hambaabuqa(Infection)kala dagaallamaan sambabada, sida qanjirro dheecaan jeermis dile ah soo daayo, wax sidii dhogorta camal ah oo qashinka soo saaro, qanjirro xab soo saara oo qashinka inuu gudaha usii gudbo ka ilaaliya, haddii marka dhuumuhu dhaawac gaaraan, barar ayay yeeshaan, difaaca ayaa meesha ka taga, wasakh ayaa fadhiisato, caabuq joogto ah ayaa ku dhasho, waxaana badanaa sabab u ah tiibishada qofka aan dhakhso laga daawayn.

Xanuunkan wuxuu ku bilowdaa dhaawac ama waxyeello ku timaadda darbiyada hunguri caddaha taas oo badanaa ka dhalata caabuqyo halis ah ama soo noqnoqda sida oofwareenka (pneumonia), qaaxo (tuberculosis), ama xiiq dheerta (pertussis). Arrimo kale oo sababi kara waxaa ka mid ah difaac-yarida jirka.

Marka darbiyada hunguri caddaha ay waxyeelloobaan, miiqanka kala jiidma iyo muruqyadooda taageera way burburaan, taasoo keenaysa kala bax raagga oo aan soo noqod lahayn(irreversible). Tani waxay sababtaa in dhuumaha hawadu ay lumiyaan awooddooda nadiifinta xabka(mucus), taasoo keenta in xaakadu ku ururto dhuumaha hawada. Xaakada urursan waxay si fudud u noqotaa deegaan ku habboon taranka bakteeriyada, taasoo keenta hambaabuq(infekshanno) soo noqnoqda.

Hambaabuqyadaasi joogtada ah waxay sababi karaan olol(infalamayshayn), taas oo sii dhaawacaysa darbiyada hunguriga cadka(bronchi-ga). Bararka joogtada ah wuxuu sii burburiyaa unugyada caafimaadka qaba, taasoo sababeysa miiqsan (fibrosis) iyo dhaawac darran. Sidaas darteed, darbiyada hunguri caddaha(bronchi-ga) way dhumuc weynaanayaan, wayna adkaadaan, taasoo dhaawac weyn u geysanaysa habka isku-baddelka ogsijiinta iyo kaarboon-daayoksaydhka ee sambabada.

Shaqada timaha, oo ah unugyo yaryar oo mas'uul ka ah dhaqaajinta xaakada iyo haraadiga, ayaa sidoo kale saameyn weyn ku yeelata. Marka timah ay waxyeelloobaan, xaakada way sii urursantaa taasoo sii hurinaysa caabuaa iyo ololka.

Waxaa loo qeybiyaa seddex nooc.

1. Cylindrical Bronchiectasis: marrinada hawada waxay noqdaan kuwa kala jiidma, sidii tubbada oo kale.

2. Varicose Bronchiectasis: marrinnada hawada kuwa barara oo ciriirsama, sida guntinka oo kale.

3. Cystic Bronchiectasis: waa marka marrinnada hawada dhaawac xooggan uu gaar ama uu daran yahay dhaawacooda, waxa uu noqdaa mid waynaada, sida buufin la buufiyay oo kale.


Maxaa keenna?

1:Caabuqyada waxay leeyihiin doorka ugu muhiimsan ee ka qeyb qaata balaadhashada laamaha hunguriga caddaha (bronchiectasis) oo ah xaalad ku dhacda sambabbada taasoo keenta dillaac iyo burbur joogto ah oo ku yimaada hunguri laamo yarihiisa (bronchi). Marka caabuqyada ay dhaawacaan, waxay bilaabaan meerto aan dhammaanin oo ka kooban olol, caabuq, dhaawac, iyo caabuqyada soo noqnoqda. Bakteeriyada sida Pseudomonas aeruginosa iyo Haemophilus influenzae ayaa ah kuwa ugu badan ee lala xiriiriyo balaadhashadha laamaha hunguriga(bronchiectasis), laakiin fayras iyo fangas ayaa sidoo kale ka qaybqaadan kara, dhaawaca soo gaaraha hunguriga caddaha.

Hambaabuqyada waxay sababaan dhaawac ku yimaada derbiyada hunguriga caddaha(bronchi), iyadoo carqaladeynta shaqada timaha hawa mareenka (cilia) waa qayb ka mid ah nidaamka difaaca jirka oo ka caawiya nadiifinta marrinka hawada ay ka nadiifineyso xabka iyo waxyaabaha kale ee khatar gelin kara marrinka hawada, taasoo ay ku ururayaan hunguriga caddaha. Marka uu xabka ku ururo waxa fududaaneysa in bakteeriyada ay noqoto mid daagaameysata, iyo in ay ka curtaan caabuq. Caabuqa waxa uu ka sii darayaa xaalada balaadhashada laamaha hunguriga, waxay dhaawacayaan qaabdhiska hunguriga cadka, in ay noqdaan kuwa kala jiidma aan isku soo ururin, Tani waxay keeneysaa in ay adkaado neefsashada, nadiifinta xabka. Marka waliba uu caabuqa xawaarihiisa sii dheeraado, difaaca jirka waxa uu noqonayaa mid aan xakameyn karin, xaaladana waxay noqoneysaa mid ka sii dareysa.

2:Cystic fibrosis (CF) waa xauunnada hiddo-sida ah, kaas oo keenna in la soo saaro xab adag, taasoo keenta xannibaado iyo barar ku dhaca xubnaha kala duwan ee jirka, gaar ahaan sambabada. Cudurkan, waa isbedelada ku dhaca hidda-wadaha (Cystic Fibrosis Transmembrane Conductance Regulator) waxa uu carqaladeynayaa daabulitaanka caadiga ee curaarta( ions chloride iyo sodium )si ay ugu gudbaan ibisiiliyamta. Tani waxay keeneysaa in xabka uu noqdo mid adag, taasoo keeneysa in la nadiifin waayo cudur dhalliyayaasha.Sambabada, xabka adag ee ku soo ururay waxay sarre u qaadayaan caabuqa raaga, taaso keeneysa olol iyo inuu dhaawacmo marrinka hawada. Waqti badan kaddib xaaladani haddii ay sii jirto, waxay keenaysaa ballaadhinta laamaha hunguriga caddaha, iyo burburka ku yimaada darbiyada hunguriga cadka. Waxaana loo yaqaan Ballaarashada laanhungurida(bronchiectasis),marka derbiyada hawo-mareennada ay dhaawacmaan, waxay lumiyaan kala jiidanka, taasoo ka dhigaysa mid aad u adag in sambabada ay si wax ku ool ah u nadiifiyaan xaka (mucus-ka). Tani waxay keentaa hambaabuqyo dheeraad ah iyo hoos u dhac ku yimaada shaqada sambabada.


3:Difaacyarida:Cilladaha difaaca jirka ee la xiriira waxay sababi karaan Ballaarashada laanhungurida (bronchiectasis) sababtoo ah awoodda jirka ee looga hortago caabuqyada sambabada ayaa hoos u dhacda. Caabuqyada soo laba noqda waxay keenaan olol iyo dhaawac ku yimaada darbiyada marrinnada hawada, taasoo keenta ballaadhinta laamaha hunguriga taasoo astaan u ah Ballaarashada laanhungurida(bronchiectasis). Waxa keenna qofka xanuunnada difaaca jirka hoos u dhigga sida ay dhiska, ama kuwa ka dhasha daaweynta kiimoterapi lagu daweeyo kansarka. Taas ayaa keeneysa inuu difaaca jirka inuu hoos u dhaco, halkii difaaca in uu la dagaalamo bakteeriyada. Taasoo carineysa inuu soo labo noqdo caabuqa habdhiska neefsashada.

4:Xannuunada isweeearka difaaca(autoimmune diseases) waxay keeni karaan Ballaarashada laanhungurida(bronchiectasis) iyada oo ku keeni karaan siyaabo kala duwan, kuwaas oo inta badan lala xiriirsho ololka joogto ah iyo shaqo xumo nidaamka difaaca jirka. Xanuunnadani waxay sababi karaan in nidaamka difaaca jirka uu si khaldan u weeraro unugyada jirka, gaar ahaan dhuumaha neef-mareenka ee sambabbada. Tani waxay keentaa olol joogto ah iyo dhaawac ku yimaada darbiyada dhuumaha neef-mareenka, taasoo keenta ballaarashada hunguriga cadka(bronchiectasis).

Tusaale ahaan, xanuunnada sida arthritis rheumatoid, lupus, iyo xanuunka Sjögren waxay sababi karaan in difaaca jirka uu weerar qaado ama waa xanuunnada sababa is weerarka difaaca, markaas ayaa la soo daayaa maadooyinka ololka kuwaasoo ku ururaya sambabada, taasoo keeneysaa dhaawaca laamaha hunguriga caddaha,ololka joogtada ee darbiyada hawo mareenka waxay keeneysaa in timaha nadiifiya xabka(cillia) iyo waxyaabaha cudur dhaliyayaayasha keenna taasoo shaqadeeda xumaato, taasoo keeneysa in uu xabka ku ururo hunguriga caddaha laamihiisa, taasina waxay keeneysaa in bakteeriyada ay u noqoneyso bar ay dagto. Tanina waxay xoojineysaa dhaawaca soo gaadha hunguriga cadka. Taasina waxa loo yaqaan Ballaarashada laanhungurida.

5:Qaaxada (TB) waxay keeni kartaa balaarashada laamaha hunguriga caddaha (bronchiectasis, iyadoo ay ku imaneyso hannaanka raagga ee ololka iyo dhaawaca nuddaha sambabbada soo gaadha. TB-du, oo ay sababto jeermiska Mycobacterium tuberculosis, waxay ku dhacdaa nuddaha sanbabada, taas oo keenta jawaab celin uu sameeyo difaaca jirka, taasoo ka dhallaneysa in liqaha iyo unugyada cad cad in ay isku ururaan(granulomas),dhaawaca nuddaha samababka.Caabuqa joogtada ah wuxuu dhaawacaa darbiyada hunguriga caddaha(bronchial walls), taas oo daciifisa marrinnada hawada isla markaana carqaladaysa shaqada caadiga ah ee neefsashada.

Ololka raagga ee ka dhasha nabarrada TB-da waxay keeni karaa ballaadhin hawo-mareen (bronchial dilation), miiqsan (fibrosis), iyo burburka nuddaha dabacsan ee sanbabada. Mudda kaddib waxa imaneysa in balaadhashada laama hunguriga caddaha uu yimaado( bronchiectasis). Balaadhitaankaas uu balaartay waxay abuureysaa in xabka meesha ku ururo aan laga saarin, taasina waxay keeneysaa in noolaha jeermis dhalliya uu ku ururo meesha, isla durbadiiba waxay xumeynayaan shaqada hawo mareenka.


6:Primary Ciliary Dyskinesia .
Waa xanuunnada la iska dhaxlo kuna yimaada isbeddelka ku dhaca hidda sidaha, waxa uu keenaa cilad ama isbeddel ku yimaada qaabdhiska timaha ka nadiifiya marrinka hawada, xabka iyo waxyaabaha qalaad soo gala, waxay ka hawl galaan hawo mareenka. Dadka qaba xaaladan timaha wax nadiifiya ee hawo mareenka ayaa shaqo gaba, oo uma shaqeeyaan sidii loogu tala galay,taasoo keeneysa in xabka uu ku ururo marrinka hawo mareenka. Ku ururka xabka waxa uu dhalinayaa deegaan ay ku bulaalaan jeermisyada, taasoo dhalineysa caabuq soo laba noqda, iyo ilol raagga. Caabuqyada iyo ololka raagga waxa ay burburinayaan darbiyada laamaha hunguriga caddaha, taasoo keeneysa balaaraashada laamaha hunguriga, taasoo isbeddel ku keeneysa qaabdhiska laamahunguriga. Xaaladaasi waxa loo yaqaan Ballaarashada laanhungurida(bronchiectasis).

Calaamadaha

1. Qufac joogto ah uu la socdo xaako.
2. Xaako badan oo mararka qaar leh ur.
3. Caabuqa oo ku soo laalaabta habdhiska neefsashada.
4. Qofka oo dhiig qufaca (hemoptysis).
5. Neefsashada oo adkaata (dyspnea).
6. Daal ama tabar yari
7. Laab xanuun (pleuritic chest pain).
8. Cod qallaf laga maqlo qofka(wheezing)
9. Faraha wareegooda oo ballaarta
(digital clubbing).
10. Qandho.

Baadhitaanka.

1. Chest X-ray: waa hubbinta ugu horreysa lagu baadho xaaladan iyada wax gaar ah innama tuseyso, kaliya haddii marrinnada hawada ay weynaadeen, ama inuu sambabaka yeeshay nabar.

2. High-Resolution CT Scan (HRCT):
Waa midka ugu muhiimsan xaaladan go'aanka looga gaari karro, haddii ay jirran balaadhasho marrinnada hawada, adkaanshaha darbiyada. Waxaas oo dhami ayaa lagu ogaan karaa.

3. Pulmonary Function Tests (PFTs):
Waxa lagu qiimeynayaa shaqada sambabada, waxay innaga caawineysaa haddii uu jirro xirranka hawo mareenka.

4. Sputum Culture and Microbiological Tests: qofka waxa laga qaadayaa xaako si markaasi loo cadeeyo noolaha keenay caabuqa, nooca uu doonna ha noqdo.

5. Blood Tests: hubbinta dhiiggan waxa lagu hubbinayaa waxyaabaha kale ee keenay(Cystic Fibrosis, immune deficiency).

Daaweynta.

1:Dawooyinka Kala bixiyiyaasha (Bronchodilators:)kuwa wakhtiga kooban hawl gala (short acting beta-2 agonist inhalers) sida Albuterol sidoo kalena loo yaqaan Salbutamol iyo Terbutaline. Iyo kuwa waqtiga dheer hawl gala(long-acting beta-agonists (e.g., salmeterol). Waxay sameynayaan in ay dabciyaan marrinka hawada iyagoo qabsanaya qaabilaha(beta-2 adrenergic receptors) si markaasi ay u yareeyaan iska caabinta hawo mareenkam

2:Waxa la siinayaa lidiga dawooyinka ololka(Anti-inflammatory Agents:) waxay joojinayaan ololka iyo madooyinka ololka la soo daayo, waxa ka mid ah: corticosteroid. Iyo macrolides sida:azithromycin

3:Antibiotics: waxa la siinayaa jeermis dile iyadoo lagu saleynaayo baaritaanka soo baxay, iyadoo afka laga qaadanaayo ama xiddidka, waxa ka mid ah: amoxicillin-clavulanate ama ciprofloxacin.

4:Waxa la siinayaa dawooyinka xabka yareeya(Mucolytics), u jeeda aan u siineyno waa in ay innaga yareeyaan xabka, si markaasi loo wanaajiyo nadiifinta laamaha huguricad.

5:Waxaa loo sameynayaa in xabka laga soo saaro, bukaankana loo sameeyo jimicsiga neefshado, taasina waxay wanaajineysaa hannaanka neefshada inuu sidiisa ku soo laabto.

6:Ugu dambeyn haddii xaaladani sii xoogeysato waxaa loo baahanayaa qaliin.

Tixraaca.

Principles of Pulmonary Medicine (by Steven E. Weinberger) Pulmonary Pathophysiology: The Essentials (by John B. West) Manual of Clinical Problems in Pulmonary Medicine Chest Radiology: Patterns and Differential Diagnoses

Websites for Pulmonology:

1. American Thoracic Society (ATS) - www.thoracic.org

2. European Respiratory Society (ERS) - www.ersnet.org

3. Pulmonary Fibrosis Foundation (PFF) - www.pulmonaryfibrosis.org

4. National Heart, Lung, and Blood Institute (NHLBI) - www.nhlbi.nih.gov

5. CHEST Foundation - www.chestnet.org

6. Medscape Pulmonology - www.medscape.com

7. Amboss Pulmonology Section - www.amboss.com

W/Q:Indha_caad

The American Thoracic Society is the world's leading medical society dedicated to accelerating the advancement of global respiratory health through…

10/10/2024

Maalinta Caafimaadka Dhimirka Adduunka: Maalin Mudan Xusuus iyo Talo

Maalinta Caafimaadka Dhimirka Adduunka, oo la xuso sanad kasta 10-ka Oktoobar, waa fursad caalami ah oo lagu kobcinayo wacyiga ku saabsan arrimaha caafimaadka maskaxda iyo sidii loo hagaajin lahaa adeegyada iyo taageerada dadka qaba dhibaatooyinka dhimirka. Waa maalin mudan in aan dib u eegno sida aan u fahamno caafimaadka maskaxda, u na raadino xalal bulsho ahaan iyo qof ahaan.

Dhimirka iyo Bulshada: Faham Isbeddel leh

Caafimaadka dhimirka waa qayb muhiim ah oo ka mid ah caafimaadka guud ee qofka. Maskaxda waxay saamayn ku leedahay dhammaan dhinacyada nolosha, oo ay ku jiraan shaqada, xiriirka bulshada, iyo awoodda qofku uu uga falcelin karo xaaladaha adag. Dhibaatooyinka dhimirka, sida depression-ka, walaaca xad-dhaafka ah, iyo niyad-jabka, waxay caqabad ku noqon karaan awoodda qofka uu nolosha maareeyo si firfircoon oo faa’iido leh.

Hase yeeshee, bulshooyin badan oo dunida ka mid ah, caafimaadka dhimirka wali waxaa ku gadaaman jahawareer iyo ceeb. Dadka qaba dhibaatooyinka maskaxda waxaa marar badan la kulmaan faquuq iyo eex, taas oo sii adkaysa helitaanka taageero caafimaad. Wacyi gelinta iyo barashada bulshooyinka waa tallaabo muhiim ah oo loo qaadayo sidii loo yareyn lahaa culeyska caafimaadka dhimirka iyo ka hortagga faquuqa.

Ahmiyadda Maalintan

Maalinta Caafimaadka Dhimirka Adduunka waxay keentaa fursad ay hay'adaha caafimaadka, dawladaha, iyo bulshada caalamka ugu faa'iidaystaan in ay iswada baraan arrimaha muhiimka ah ee la xiriira caafimaadka maskaxda. Waxaa laga wada hadlaa siyaasado cusub oo ku saabsan sidii loo horumarin lahaa adeegyada caafimaadka dhimirka, sidii wax looga qaban lahaa dhibaatada cudurrada dhimirka, iyo sidii loogu diyaari lahaa bulshada taageero iyo faham ku filan.

Sanadkan, hal-ku-dhegga maalinta wuxuu diiradda saaraya "Kor u qaadista Caafimaadka Dhimirka ee Dhallinyarada". Dhallinyarada oo ah awoodda ugu weyn ee bulshooyinka, waxay wajahayaan caqabado badan oo saameyn kara caafimaadkooda dhimirka, gaar ahaan xaaladaha nololeed ee adag sida shaqo la'aanta, waxbarashada culus, iyo dhibaatooyinka xiriirka bulshada. Waa muhiim in bulshooyinku bartaan sidii loo siin lahaa dhallinyarada taageero caafimaad oo maskaxeed oo joogto ah, si ay noloshooda ugu wajihi karaan si awood leh.

Maxay Tahay Tallaabooyinka Loo Baahan Yahay?

1. Wacyigelin: Waxbarashada bulshada iyo wacyigelinta ku saabsan caafimaadka maskaxda waa muhiim. In la furo dood furan oo laga hadlo arrimaha dhimirka waxay yareyn kartaa cabsida iyo ceebta la xiriirta cudurrada maskaxda. Bulshooyinku waa in ay dhiirrigeliyaan dhaqanka dadka inay ra
Dr. Du'ale Abdikadir Warsame

09/10/2024

Heart Disease: Sababaha, Calaamadaha, iyo Ka Hortagga

Hordhac Heart disease ama cudurka wadnaha waa mid ka mid ah cudurrada ugu sababa dhimashada ugu badan ee dunida maanta. Cudurkaan wuxuu dhibaato ku keeni karaa habka shaqada wadnaha iyo nidaamka wareegga dhiigga. Si loo yareeyo saamaynta cudurka wadnaha, waxaa muhiim ah in la fahmo sababaha keena, calaamadaha muujin kara cudurka, iyo hababka lagaga hortagi karo.

Noocyada Heart Disease Cudurrada wadnaha waxaa loo kala saari karaa dhowr nooc oo kala duwan, kuwaas oo ah:

1. Coronary Artery Disease (CAD): Tani waa nooca ugu badan ee heart disease, waxaana keena in xididada dhiigga ee wadnaha ku xirmaan ama ciriiri noqdaan sababo la xiriira buurnaanta cholesterol-ka ama dufanka ku urura xididdada. Taas ayaa yareyn karta qulqulka dhiigga ee wadnaha, taasoo keeni karta in qofka uu dareemo xanuun laabaha ah ama xaalad daran oo wadnaha ah (heart attack).

2. Heart Failure: Marka wadnaha uusan si hufan u shaqeyn karin, qofka waxaa lagu tilmaamaa inuu qabo heart failure. Wadnaha ayaa noqon kara mid daciif ah oo aan awoodin inuu dhiigga si buuxda ugu dhaqaajiyo jirka, taasoo keeni karta xumad, daal, neefsasho la'aan, iyo bararka lugaha ama lugta.

3. Arrhythmia: Arrhythmia waa xaalad kale oo la xiriirta wadnaha oo uu garaaca wadnaha noqon karo mid degdeg ah, gaabis ah, ama mid aan nidaamsanayn. Tani waxay noqon kartaa mid halis ah, waxayna ku xiran tahay nooca arrhythmia ee qofka heysto.

4. Congenital Heart Disease: Tani waa nooc cudurka wadnaha ee ka yimaada marka qofka uu dhasho iyadoo wadnuhu uusan si dabiici ah u sameysmin. Waxay saameyn ku yeelan kartaa dhismaha xididada dhiigga ama qaybaha kala duwan ee wadnaha.

Sababaha Keena Heart Disease Waxaa jira dhowr arrimood oo kordhiya halista heart disease. Kuwa ugu muhiimsan waxaa ka mid ah:

1. Sigaar cabista: Sigaar cabistu waxay si toos ah u waxyeeleysaa xididdada dhiigga, taasoo kordhisa fursadda ciriiriga xididada iyo in qofka uu qabo heart disease.

2. Sonkorowga (Diabetes): Dadka qaba sonkorowga waxay halis u yihiin in ay yeeshaan dhibaatooyin ku yimaada xididdada dhiigga, taasoo keeni karta cudurrada wadnaha.

3. Cadaadis dhiig oo sareeya (Hypertension): Dhiig karka ama hypertension-ku wuxuu si joogto ah cadaadis ugu keenaa wadnaha iyo xididdada dhiigga, taas oo kordhin karta khatarta cudurka wadnaha.

4. Buurnida: Dadka aadka u cayilan waxay halis sare u leeyihiin heart disease sababo la xiriira baruurta ka ururta gudaha jirka, taasoo keenta in dhiiggu uusan si fudud u wareegi karin.

5. Dhaqdhaqaaq la'aan: Jimicsi la'aanta waxay sababi kartaa baruur badan iyo miisaan dheeraad ah oo keenaya in wadnaha iyo xididada dhiiggu ay shaqo badan sameeyaan, taasoo kordhin karta halista cudurka.

Calaamadaha Heart Disease Calaamadaha heart disease way kala duwanaan karaan iyadoo ku xiran nooca cudurka. Calaamadaha ugu badan waxaa ka mid ah:

1. Xanuun Laabaha: Xanuunka ku dhaca laabta ama dhabarka waxaa sababi kara qulqulka dhiigga ee ku yar xididdada wadnaha. Waxaa laga dareemi karaa cadaadis ama ciriiri gudaha laabta.

2. Daal iyo Tabardari: Dadka qaba heart failure waxay inta badan dareemaan daal xad dhaaf ah iyo awood yari, gaar ahaan marka ay sameeyaan dhaqdhaqaaq jirka ah.

3. Neefsasho La'aan: Dadka qaba cudurrada wadnaha waxay dareemi karaan neefsasho la'aan xitaa marka ay nastaan ama wax yar socodaan. Calaamaddan waa mid ka mid ah calaamadaha muhimka ah ee heart failure.

4. Barar Lugaha iyo Caloosha: Qaar ka mid ah dadka qaba heart failure waxay sidoo kale dareemaan barar ku dhaca lugaha ama caloosha, taasoo keentay in dhiiggu aanu si wanaagsan u wareegin jirka oo dhan.

5. Mareenkaga Wadnaha oo Daciifa (Palpitations): Qaar ka mid ah dadka qaba arrhythmia waxay dareemaan garaac aan caadi ahayn oo wadnaha ah.

Ka Hortagga Heart Disease Inkasta oo heart disease uu yahay cudur khatar ah, waxaa jira tillaabooyin badan oo lagu yareyn karo fursadda inuu qofka ku dhaco cudurkaan. Qaar ka mid ah hababka ugu wanaagsan ee ka hortagga waxaa ka mid ah:

1. Cunista Cunto Isku Dheelli Tirta: Cunista cuntooyinka caafimaadka leh, gaar ahaan kuwa dufanka yar iyo kuwa hodan ku ah fiber, ayaa ka caawin karta hoos u dhigidda fursadda cudurka wadnaha.

2. Jimicsi Joogto ah: In la sameeyo jimicsi joogto ah oo ugu yaraan 30 daqiiqo maalintii waxay si weyn u caawin kartaa kordhinta caafimaadka wadnaha iyo yaraynta halista cudurrada.

3. Ka Hortagga Cadaadiska Dhiigga Sareeya: Ku dadaal in dhiiggaaga loo xakameeyo heer caafimaad leh. Taas waxaa lagu sameyn karaa cunno caafimaad leh, jimicsi, iyo haddii loo baahdo, isticmaalka daawooyinka uu qoro takhtarka.

4. Joojinta Sigaarka: Sigaarka joojintiisa ayaa ah tallaabo muhiim ah oo lagaga hortagayo cudurka wadnaha.

5. Maamulka Miisaanka: Ka hortagga miisaanka xad dhaafka ah ayaa muhiim u ah ilaalinta caafimaadka guud ee wadnaha iyo jidhka.

6. Kontoroolida Sonkorowga iyo Kolestaroolka: Dadka qaba sonkorowga ama cholesterol-ka sare ayaa si adag ula socon kara heerarka dhiiggooda, taasoo ka caawin karta yareynta halista cudurka wadnaha.

Gabagabo Heart disease waa mid ka mid ah caqabadaha ugu waaweyn ee caafimaadka adduunka, laakiin fahamka sababaha keena, calaamadaha, iyo ka hortagga waxay door weyn ka ciyaari kartaa yareynta halista cudurkaan. Waxay muhiim u tahay qof kasta inuu qaato tallaabooyin caafimaad leh oo si joogto ah u kontoroolo caafimaadkiisa si looga fogaado waxyeello weyn oo ka dhalata cudurka wadnaha. Haddii aad dareento calaamado la xiriira wadnahaaga, la xiriir takhtar si loo baaro caafimaadkaaga oo laguu siiyo talo ku saabsan habka ugu wanaagsan ee lagu ilaalin karo caafimaadka wadnahaaga.

Qore: Dr. Du'ale Abdikadir Warsame

08/10/2024

40% dadka Soomaaliyeed waxay qabaan hepatitis B; sidaas ooy tahay bulshadu uma taqaan xanuun, wuxuuna ula mid yahay hargabka oo kale.

Waxay u yaqanaan "indho caseeye", xanuunada faafana uguma jiro, haddii aad damcdo inaad wax u sheegto ood fahansiiso waxa xanuunkaanu yahay, saamayntiisa iyo sida fiican ee loola noolaado, waaba kugu qoslayaa oo wuxuu ku dhahayaa "ina hebealoow waad soo wadataa ee ma anagaad indha caseeye wax wayn nooga dhigaysaa".

Waxaad arkaysaa aabbe shan sano ka hor lagu sheegay hepatitis B, misana isaga dhex jira caruurtiisa iyo islaamihiisa ooysan qorshaha ugu jirin inuu ka baaro, haddii uusan wali u gudbinna uu ka talaalo.

Waxaa khasab ah in la helo nidaam wakhti iyo dhaqaale ba ku bixiya is baridda bulshada iyo hepatitis ka oo nooca B'da la yiraahdo u badan yahay.

Waa allow sahal runtii xaalka bulshadeenu maanta.
Qore: Dr. Du'ale Abdi Warsame

07/10/2024

Maqaal: Saameynta Dabeecadda iyo Xakamaynta Maskaxda ee Qofka Kaa Guursada

Guurka waa tallaabo muhiim ah oo qofka noloshiisa kaalin weyn ku leh. Inaad doorato qofka aad la wadaagi doonto noloshaada inta ka dhiman waa arrin u baahan go’aan waasac ah oo ku dhisan xisaab iyo fikir. Mid ka mid ah waxyaabaha saameeya go'aankan waa dabeecadda iyo maskaxda qofka, kuwaas oo ku xakameyn kara habka uu qofka u go'aansado in uu ku guursado. Maqaalkaan waxaan diiradda ku saari doonaa sida dabeecadaha iyo caafimaadka maskaxeed ay u saameeyaan xiriirka guurka iyo xakamaynta in qof uu guursado ama ka leexdo xiriirka.

Dabeecadda iyo Qofka Ka Go’aan Qaata Guurka

Dabeecadda qofka waxay u tahay mid ka mid ah tiirarka aasaasiga ah ee xiriirka guurka. Xakamaynta dabeecadda waxay saameyn ku yeelan kartaa sida qofku u arko nolosha, xiriirka, iyo qofka kale. Qofka leh dabeecad xasilloon, togan oo leh dulqaad ayaa u muuqda in uu yahay mid kalsooni ku abuura xiriir caafi­maad qaba oo degan. Tusaale ahaan, dadka leh karti ay ku fahmaan isla markaana ku xakameeyaan dareenkooda waxay badanaa sameeyaan xiriirro xooggan oo guurku ku horumarayo. Sidoo kale, qofka leh dabeecad deggan ayaa u janjeera in uu noqdo mid furan, dhegeysta, oo diyaarka u ah xalinta khilaafaadka, taas oo abuureysa kalsooni dheeraad ah.

Dhinaca kale, dabeecadaha adag ama kuwa aan la xakameyn karin waxay keeni karaan isku dhac iyo kalsooni darro xiriirka dhexdiisa. Xakamaynta dabeecadaha xun sida xanaaq badan, walbahaar joogto ah, iyo xasillooni darro waxay noqon karaan kuwo ka hor istaaga qofka inuu xiriir caafimaad qaba ku jiro, taas oo sababta in uu guurku adkaado.

Saameynta Caafimaadka Maskaxeed ee Xiriirka Guurka

Caafimaadka maskaxeed wuxuu door weyn ka ciyaaraa qaabka loo maareeyo xiriirrada iyo go'aan qaadashada ku saabsan guurka. Maskax caafimaad qabta waxay qofka u ogolaataa inuu yeesho fikrado cad oo daah-furan, taasoo u sahlaysa in go'aano wanaagsan la gaaro marka ay timaado guur iyo xiriirka guurka la xiriira.

Dhibaatooyinka caafimaadka maskaxeed, sida walbahaarka joogtada ah, niyad-jabka (depression), ama isku-buuqa joogtada ah, waxay saameyn karaan awoodda qofka inuu ka fikiro xiriir qoto dheer oo guur horseeda. Qof qaba niyad-jab waxa uu dareemi karaa in uu kaligiis wanaagsan yahay ama uu ka baqo in uu guur galo, taas oo sababta inuu ka leexdo go'aanka guurka ama uu dib u dhigo. Sidoo kale, dadka leh walbahaar joogto ah waxay la kulmi karaan dhibaatooyin la xiriira isku kalsoonaanta iyo in ay noqdaan kuwo ka fogaanaya xiriirka joogtada ah, taas oo xiriirka guurka ku saameyn karta.

Dhibaatooyinka kale ee caafimaadka maskaxeed sida welwelka xad-dhaafka ah (anxiety) ama maskaxda ku kacsan waxay keeni karaan in qofku ka baqo ballanqaadyo muddo dheer ah sida guurka, iyadoo laga yaabo in uu dareemo cabsi iyo go'aan la'aan marka la gaaro wakhtiga la sameynayo go'aamada muhiimka ah.

Sida Loo Maareeyo Xiriirka Guurka iyadoo la Xakameynayo Dabeecadda iyo Caafimaadka Maskaxeed

Waxaa muhiim ah in qofku barto sida uu dabeecaddiisa iyo caafimaadkiisa maskaxeed ugu xakameyn karo si uu u yeesho xiriir guur caafimaad qaba oo horumar leh. Waa in qofku garto muhiimadda ah in la fahmo dareemaha iyo dabeecadaha, lana raadiyo caawimaad haddii ay jiraan xaalado caafimaad maskaxeed oo u baahan in la maareeyo.

1. Fahamka Nafta: Fahamka dabeecadahaaga iyo dareenkaaga waa tallaabo muhiim ah oo ku xiran guurkaaga. Ogaanshaha waxaad dareemayso iyo sida aad u falanqeyso xaaladaha nolosha waxay kaa caawin kartaa in aad la timaado go’aamo waasac ah oo ku saabsan xiriirkaaga guurka.

2. Caafimaadka Maskaxeed: Caafimaad maskaxeed oo wanaagsan ayaa ka mid ah tiirarka ugu muhiimsan ee guurka wanaagsan. Haddii aad dareento inaad la tacaaleyso xaalad maskaxeed sida walbahaar ama niyad-jab, raadi caawimaad caafimaad, si guurkaagu u noqdo mid leh aasaas xooggan oo waara.

3. Isgaarsiinta: Xiriir kasta oo guur waa inuu ku dhisnaado isgaarsiinta furan. Qofka caafimaadka leh waa inuu barto sida uu ugu sheego lammaanihiisa dareemaha iyo fikradaha isaga soo mara, isla markaana uu furo dariiqa wadahadalka iyo isfahamka labada dhinac.

4. Helitaanka Caawimaad: Haddii dhibaato caafimaad maskaxeed ama dabeecad xakameyn la’aan kugu soo wajahdo, waa muhiim inaad raadsato talo bixin caafimaad ama mid cilmi nafsiyeed. Helitaanka taageero waxay kaa caawin kartaa in aad wax ka qabato dhibaatooyinka soo kordha, taasoo ku siin karta awood aad ugu guuleysato xiriir guur oo joogto ah.

Gabagabo

Guurka iyo go'aan qaadashada la xiriirta waa arrimo adag oo ku xiran dabeecadda qofka iyo caafimaadka maskaxeed. Xakamaynta dabeecadda iyo ilaalinta caafimaadka maskaxeed waxay qofka ka caawin kartaa inuu yeesho xiriir guur oo caafimaad qaba, iyadoo sidoo kale la yare

Qore: Dr. Du'ale Abdikadir Warsame

06/10/2024

Cudurka Kelyaha (Kidney Disease)

Kelyaha waa xubno muhiim ah oo jirkeena ku jira, kuwaas oo shaqooyin muhiim ah ka qabta dheecaannada jirka, sifeynta dhiigga, iyo dheellitirnaanta maadada kiimikada jirka. Cudurrada kelyaha waxay ka mid yihiin dhibaatooyinka caafimaad ee saameeya malaayiin dad ah caalamka oo dhan. Waxaa lagu gartaa in kelyaha aysan shaqeyn karin sidii caadiga ahayd, taasoo keeneysa uruurinta sunta iyo dheecaannada jirka, oo dhaawac weyn gaarsiin kara caafimaadka guud ee qofka.

Noocyada Cudurrada Kelyaha

Cudurrada kelyaha waxaa loo kala saari karaa dhowr nooc oo kala duwan, iyadoo kuwa ugu waaweyn ay yihiin:

1. Cudurka Kelyaha ee Waara (Chronic Kidney Disease - CKD):
CKD waa cudur muddo dheer soconaya oo si tartiib ah ugu keena kelyaha inay lumiyaan awooddooda shaqo. Marxaladaha h**e ee CKD waxay ku dhacaan si aamusnaan ah oo aan calaamado badan la dareemin, taasoo keenta in dad badan aysan ka warqabin ilaa marxaladihii dambe. CKD waxaa keeni kara cudurrada kaadi-macaanka (diabetes), dhiigkarka (hypertension), iyo caabuqyada joogtada ah ee saameeya kelyaha.

2. Cudurka Kelyaha ee Degdegga ah (Acute Kidney Injury - AKI):
AKI waa xaalad ku timaada si kadis ah oo kelyaha si lama filaan ah u joojiyaan shaqadoodii. Waxay sabab u noqon karaan dhaawac jirka ah, infakshannada daran, ama isticmaalka daawooyin gaar ah oo waxyeelleeya kelyaha. Marka la helo daryeel caafimaad oo degdeg ah, AKI waxay noqon kartaa mid laga bogsado.

3. Dhagaxaanta Kelyaha (Kidney Stones):
Dhagaxaanta kelyaha waa uruurinta macdanta iyo cusbada oo sameysa dhagaxyo yar yar ama waaweyn, kuwaas oo sababa xanuun daran marka ay maraan kanaalka kaadi-mareenka. Dhagaxaantaas waxaa badanaa sabab u ah dehidrayeshanka (ooman), cunto xad-dhaaf ah oo cusbo leh, iyo arrimo hiddo-sideed.

4. Caabuqa Kelyaha (Pyelonephritis):
Caabuqa kelyaha waa xaalad infakshan ah oo kelyaha saameysa, badanaa ka dhalata infakshan ku bilowda kaadiheysta kana si faafa ilaa kelyaha. Waxay sababi kartaa xumad, xanuun dhabarka ah, iyo kaadi xanuun leh.

Calaamadaha iyo Astaamaha Cudurrada Kelyaha

Calaamadaha cudurrada kelyaha waxay ku xiran yihiin nooca iyo heerka cudurka. Si kastaba ha ahaatee, calaamadaha caamka ah waxaa ka mid noqon kara:

Daal joogto ah iyo tamar yari

Kaadi midabkeedu beddalan yahay (jaalle madow ama bunni)

Cagaha iyo anqawyada oo barara

Matag ama lalabbo

Cuncunka jirka iyo xannuun dhabarka hoose

Dhiig ka soo baxa kaadida

Marxaladaha dambe ee cudurka, waxaa sidoo kale jiri kara neef-qabatow, madax xanuun, iyo jahwareer.

Sababaha iyo Halista Kor u Qaada Cudurrada Kelyaha

Cudurrada kelyaha waxay leeyihiin sababo iyo waxyaabo halis gelin kara qofka inuu ku dhaco, kuwaas oo ka mid noqon kara:

Cudurka Kaadi-macaanka (Diabetes): Waa sababka ugu weyn ee keena CKD, gaar ahaan haddii heerarka sokorta dhiigga aan si wanaagsan loo xakameynin.

Dhiigkar (Hypertension): Dhiigkarka aan la daaweyn wuxuu dhaawac u geysan karaa unugyada kelyaha, taasoo sababi karta luminta shaqada.

Daawooyinka qaarkood: Daawooyinka loo yaqaan NSAIDs (non-steroidal anti-inflammatory drugs) sida ibuprofen ama aspirin oo si joogto ah loo isticmaalo waxay waxyeello weyn u geysan karaan kelyaha.

Cuntada xad-dhaafka ah ee cusbada leh: Cusbo xad-dhaaf ah oo cuntada ku jirta waxay kordhisaa cadaadiska dhiigga taasoo kelyaha dhaawici karta.

Arrimaha hidda-sideedka: Haddii qoysku leeyihiin taariikh cudurka kelyaha, qofkaas halistiisu waa mid sareysa.

Daaweynta iyo Maaraynta

Daaweynta cudurrada kelyaha waxay ku xirnaan kartaa nooca cudurka iyo heerka uu marayo. Marka la ogaado cudurka kelyaha, qorshaha daaweyntu wuxuu noqon karaa mid looga gol leeyahay:

1. In la yareeyo waxyeellada kelyaha: Waxaa muhiim ah in laga shaqeeyo in cudurrada ka horreeya sida kaadi-macaanka iyo dhiigkarka loo xakameeyo si looga hortago in xaaladdu sii xumaato.

2. Daawooyinka: Waxaa la isticmaalaa daawooyin hoos u dhigta cadaadiska dhiigga, korna u qaada dheellitirnaanta dheecaannada jirka. Sidoo kale, daawooyinka u gaar ah arrimaha cudurka sida infakshan ayaa loo qori karaa.

3. Isbeddelka nolosha: Cunto caafimaad leh, cabitaanka biyo badan, iyo ka fogaanidda cunnooyinka cusbada leh ayaa door weyn ka qaadan kara caafimaadka kelyaha. Sidoo kale, jimicsiga joogtada ah iyo dhimista miisaanka ayaa faa’iido leh.

4. Hemo-dialysis ama kelyaha beerista: Haddii kelyaha gebi ahaanba joojiyaan shaqadoodii (end-stage renal disease), waxaa loo baahan yahay in dhiigga qofka lagu sifeeyo mashiin (hemo-dialysis) ama kelyaha la beero (kidney transplant).

Ka Hortagga Cudurrada Kelyaha

Ka hortagga cudurrada kelyaha waa tallaabo muhiim ah oo qof walba qaadi karo. Si looga hortago, waxaa la sameyn karaa waxyaabo dhowr ah oo ay ka mid yihiin:

Cabbidda biyo ku filan: Biyuhu waxay muhiim u yihiin in kelyaha ay si wanaagsan u shaqeeyaan oo kaadi-mareenka si sahlan ugu shaqeeyo.

In la yareeyo cusbada iyo sonkorta la isticmaalo: Waxyaabahaan waxay kordhiyaan halista dhiigkarka iyo kaadi-macaanka.

Daawooyinka oo aan si xad dhaaf ah loo isticmaalin: Waxaa muhiim ah in la isticmaalo daawooyinka oo kaliya markii lagula taliyay.

Baaritaan caafimaad oo joogto ah: Baaritaan caafimaad oo joogto ah ayaa kaa caawin kara inaad ogaato haddii kelyahaaga ay wax dhib ah ku jiraan.

Gabagabo

Cudurrada kelyaha waa arrimo halis gelin kara nolosha qofka, waxaana muhiim ah in la ogaado marxaladihii h**e si tallaabooyin looga qaado. Xakamaynta cudurrada keena iyo qaadashada hab-nololeed caafimaad leh ayaa door weyn ka ciyaara yaraynta halista cudurrada kelyaha. Iska ilaalinta isticmaalka xad-dhaafka ah ee daawooyinka, helidda biyo ku filan, iyo isbeddelka nolosha waxay muhiim u yihiin ilaalinta caafimaadka kelyaha iyo ka hortagga dhibaatooyin waaweyn.
Qore: Dr. Du'ale Abdikadir Warsame