05/12/2023
ศาสตร์หัตถการ"เผาเครื่องยาร้อน”
จากกระแสข่าวหัตถการเผายาในการแพทย์แผนไทย
- ที่ผู้ปฎิบัติหัตถการขาดความรู้จริง ขาดทักษะที่สำคัญขาดสติอย่างยิ่ง
- และนำมาซึ่งความเสียหายต่อวิชาชีพนี้โดยรวมด้วย
จึงขอลงมาตราฐานหัตถการเผายาดั่งนี้
เพื่อให้แพทย์แผนไทยที่มีใบประกอบวิชาชีพทบทวนอีกครั้ง
ศาสตร์หัตถการ"เผาเครื่องยาร้อน”
ในการแพทย์พื้นบ้านและการแพทย์แผนไทย
โดย: อาจารย์แพทย์แผนไทยคมสัน ทินกร ณ อยุธยา (พท.ภ/พท.ว)
ศาสตร์การเผาเครื่องยาร้อนมีมาแต่นานเท่าใดไม่มีหลักฐานเอกสารปรากฎชัดเจน แต่ทำสืบกันมาโดยมากในกลุ่มหมอเมืองพื้นบ้านทางภาคเหนือของประเทศไทยเช่นเชียงใหม่,เชียงรายเป็นต้น ทางภาคเหนือของประเทศนั้นอยู่ในเขตสมุฏฐานเตโช ใกล้กับแสงพระอาทิตย์มากกว่าทางที่ราบลุ่มและมักมีอากาศหนาวเย็นมากกว่าอีกด้วย จึงมักใช้ความร้อนจากการเผายาเพื่อกระจายกองลมที่อัดอั้นอยู่ตรงบริเวณที่มีอาการ และเพื่อจุดไฟธาตุยามอากาศเข้าหนาวเข้าเย็นเป็นภูมิรู้คิดที่ประดิษฐ์ขึ้นให้ถูกกับอาการอันเกิดแต่สภาพภูมิประเทศและสภาพภูมิอากาศ
หัตถการเผาเครื่องยาร้อนใช้กับอาการหนาวเนื้อเข้ากระดูก,ลมเหน็บชาตะคริว,ลดอาการขัดแข้งขัดขาปวดเมื่อยตามเนื้อตามตัว,ช่วยจุดไฟธาตุในการย่อยอาหาร,ช่วยลดอาการท้องอืดเฟ้อเรอเปรี้ยว,ช่วยบรรเทาอาการลมเสียดเข้าสะโพก,ปวดหลัง,ปวดเจ็บที่หัวเข่า ฯลฯ กลไกการบำบัดนั้นใช้ความร้อนในอุณหภูมิที่เหมาะสมร่วมกับเครื่องยาที่มีรสร้อนเข้าไปบำบัดตรงบริเวณที่เกิดอาการตรงๆ ในศาสตร์วิชานั้นก็เพื่อกระจายเสียซึ่งกองลมที่พัดพาไหลเวียนไม่สะดวกนั้นให้เคลื่อนไปทำให้โลหิตเข้าไปหล่อเลี้ยงได้ดียิ่งขึ้นตลอดถึงทำให้ธาตุดินในบริเวณนั้นอ่อนตัวลงที่ตึงขมึงอยู่จะผ่อนตาม
การหัตถการนี้กระทำโดยผู้ผ่านการฝึกฝนผ่านการเรียนรู้จากครูบาอาจารย์มาแล้วเท่านั้น และมักกระทำโดยหมอมิใช่ผู้อื่นใดจะกระทำได้เป็นทั่วไป ถ้าผู้อื่นกระทำแทนต้องอยู่ในความดูแลของหมอตลอดการปฎิบัติหัตถการนั้น เหตุเพราะต้องใช้ไฟในการหัตถการจำต้องมีความระวังไว้เป็นพื้นฐานซึ่งถ้าปฎิบัติอย่างระมัดระวังไม่ประมาทแล้วไซร้หัตถการนี้มีคุณเพื่อการบำบัดยิ่งนัก
ก่อนที่จะใช้หัตถการนี้หมอจะทำการตรวจวินิจฉัยเสียก่อน หากมีความร้อนภายในมากจะไม่กระทำ แลหากมีอาการปวดหัว,ตัวร้อน,มึนเวียนศรีษะ,หน้ามืดตาลาย หมอจะใช้หัตถการฝั่งด้านเย็นแทนฝั่งด้านร้อนเช่นการเผายาเป็นต้น เพราะจะยิ่งมีความร้อนเพิ่มขึ้นไปอีกทำให้เกิดกองลมซ้ำเข้าไปไม่ควร แต่หากหลังจากวินิจฉัยแล้วว่าทำหัตถการนี้เหมาะควรหมอจะนวดบริเวณที่มีอาการเสียก่อนเสมือนการกระตุ้นจากนั้นจะนำผ้าชุบน้ำบิดแล้ววงล้อมบริเวณที่จะหัตถการนั้น นำเครื่องยาอันประกอบด้วยเครื่องยารสร้อนอาทิ เหง้าไพล,เหง้ากระทือ,เหง้าขิง,เหง้าข่า,เหง้าขมิ้น,เหง้าตะไคร้ ลงสระในวงที่ทำไว้เบื้องต้น จากนั้นโรยผงเกลือแกงเพื่อนำยาและความร้อนผ่านผิวหนังลงไปภายใน นำผ้าชุบน้ำอีกผืนหนึ่งคลุมปิดวงเครื่องยาที่สระไว้จนมิดชิด แล้วนำAL95%ราดลงแต่พอควรและจุดไฟ คนไข้จะรู้สึกเพียงแค่อุ่นๆเท่านั้นเพราะเปลวไฟอยู่เพียงผืนผ้าที่เปียกน้ำอยู่ แลยังมีชั้นเครื่องยาขวางความร้อนจากเปลวไฟนั้นอยู่อีกเป็นชั้นที่สองในขณะเดียวกันหมอจะถือผ้าชุบน้ำไว้อีกผืนเพื่อป้องกันเปลวไฟนั้นหากคนไข้แจ้งว่าร้อนพอควรแล้ว หมอจะคลุมดับไฟทันที เป็นจบขั้นตอนหัตถการเพียงนี้เท่านั้นเอง
ต่อมาหัตถการนี้ได้เริ่มแพร่จากหมอพื้นบ้าน มีการนำไปใช้ร่วมกับหัตถการชนิดอื่นๆของแพทย์แผนไทยโดยทั่วไปทุกภูมิภาคของประเทศ เกิดการพัฒนาเป็นรูปแบบที่ปลอดภัยยิ่งมีการกำหนดสูตรตำรับของเครื่องยา มีการตวงใช้ปริมาณของAlอย่างมาตราฐาน เช่นในการเผายาครั้งที่หนึ่งประมาณ 80-100 cc. ครั้งที่สองประมาณ 50-70 cc. ครั้งที่สามประมาณ 30-50 cc. มีขั้นตอนการ ปฎิบัติที่รัดกุมขึ้นมีการเฝ้าระวังในระหว่างการหัตถการนี้ อันเป็นข้อบังคับในปฎิบัติหัตถการ มีข้อพึงระวังมีข้อห้ามอย่างชัดเจนรัดกุม มีการกำหนดเครื่องมืออุปกรณ์การใช้ เช่นขนาดกะละมังสแตนเลส,ขนาดของผ้าขนหนูที่ใช้,ปริมาณการใช้Alต่อครั้ง เป็นต้น
ปัจจุบันหัตถการเผาเครื่องยาร้อนนี้มีหมอไทยในโรงพยาบาลของรัฐและสถานประกอบการของเอกชน(คลินิก)นำมาใช้เกิดเป็นผลที่ดีต่อการพยาบาลอาการไข้ซึ่งสามารถตรวจสอบและสอบถามข้อมูลเบื้องต้นได้จากแพทย์แผนไทยปฎิบัติการณ์ประจำสถานพยาบาลที่มีหัตถการนี้อยู่ทั่วประเทศ จักได้เข้าใจและแลเห็นถึงคุณประโยชน์ของหัตถการนี้ว่าหากกระทำได้อย่างถูกต้องรัดกุมแล้วนับมีค่ายิ่งที่จะผดุงรักษาสมบัติของชาติชิ้นนี้ไว้
การหัตถการในการแพทย์แผนไทยนอกเหนือจากการนวดยังมีอีกมากมายเช่นการพอกเครื่องยาเย็น,การประคบเย็น,การชะโลมยา,การนั่งยา,การนึ่งหม้อยา,การย่างยา ฯลฯ นับเป็นนวัตกรรมในการบำบัดรักษาอย่างแยบคายและชาญฉลาดยิ่ง แต่ก็ต้องเรียนรู้ฝึกฝนทักษะในการหัตถการดังเช่นหัตถการนวดดุจเดียวกันเพื่อยังประโยชน์ในการพยาบาลไข้ตลอดจนผดุงรักษาภูมิปัญญาของชาติให้สถิตตั้งมั่นเพื่อผู้ไข้ทั้งปวงตลอดไป
เวชวิธีปฎิบัติ "เผาเครื่องยาร้อน" และข้อระวัง/ข้อห้าม
1. อุปกรณ์ในหัตถการ
2. ลำดับขั้นตอน
3. ข้อควรระวัง
4. ข้อห้าม
1. อุปกรณ์ในหัตถการ
- เครื่องยาหัตถการ
- เหง้าไพล/เหง้าขมิ้นอ้อย สิ่งละสองส่วน
- เหง้าขิง/เหง้าข่า/เหง้าตะไคร้/เหง้ากระทือ สิ่งละหนึ่งส่วน
- กะละมังขนาดกลาง 1 ใบ
- ผ้าขนหนูขนาดกลาง 3 ผืน
- Al 95% ตวงแล้ว 300 cc.
- เกลือสมุทร 30 กรัม
- น้ำมันนวด 1 ขวด
- ที่จุดแก๊ส 1 อัน
2. ลำดับขั้นตอน
- แพทย์แผนไทยทำการตรวจวินิจฉัยกำเดาอุ่นกายปรกติ และกำเดาอุ่นกายบริเวณที่จะปฎิบัติหัตถการ
- ตรวจวัดปรอทไข้ และตรวจวัดความดันโลหิต ว่าเป็นปรกติ
- แจ้งลำดับขั้นตอนหัตถการให้คนไข้ทราบ
- ใช้น้ำมันนวดๆกระตุ้นบริเวณที่จะกระทำหัตถการอย่างเบามือประมาณ 5-10 นาที
- ใช้ผ้าชุบน้ำแล้วบิดหมาดวงรอบบริเวณหัตถการให้มีรัศมีไม่เกินครึ่งคืบ
- ใช้เกลือแกงโรยบริเวณที่วงรอบนั้น
- สระเครื่องยาถมลงไปประมาณหนึ่งข้อนิ้วมือ
- โรยเกลือแกงอีกชั้นหนึ่งให้ทั่วแต่พอควร
- นำผ้าชุบน้ำบิดหมาดลงคลุมทับบริเวณที่จะหัตถการให้ชายผ้าวงรอบเกินออกจากวงผ้ารอบแรกนั้น
- นำผ้าชุบน้ำบิดหมาดอีกผืน(เพื่อเตรียมไว้ดับเปลวไฟ)
- เทAl รอบที่1. ไม่เกินกว่า 100 cc. โดยค่อยๆเทกระจายให้ทั่ววงรอบแรกเท่านั้นอย่างระมัดระวังห้ามเกินขอบของวงที่กำหนดอย่างเด็ดขาด
- แจ้งคนไข้เพื่อทราบก่อนที่จะจุดไฟในวงรอบของAlที่ได้เทไว้แล้ว
- ให้ผู้ปฎิบัติหัตถการถือผ้าเตรียมดับเปลวไฟไว้ตลอดเวลา คอยสอบถามคนไข้ว่าร้อนหรือไม่ร้อนแค่ไหนอย่างสม่ำเสมอ ถ้าแจ้งว่าร้อนเกินควรให้รีบดับเปลวไฟเสีย
- หลังจากดับเปลวไฟแล้วให้ใช้ฝ่ามือค่อยๆกดในวงรอบเพื่อกระจายกองลมและความร้อนที่เกิดขึ้น อีกทั้งเพื่อตรวจสอบระดับของความร้อนในแต่ละรอบหัตถการนั้น
- เปิดผ้าออกแล้วใช้มือเกลี่ยเครื่องยาไม่ให้กดทับกันพร้อมตรวจความร้อนและความแห้งของเครื่องยาถ้าแห้งเกินไปให้เติมเครื่องยาเปียกเพิ่มเข้าไปอีก
- จากนั้นตรวจสอบผ้าขนหนูที่ใช้ปิดวงรอบหากแห้งไปให้ชุบน้ำแล้วบิดหมาดอีกครั้ง
- ปิดผ้าหมาดนั้นเข้าที่ตรวจสอบชายผ้าว่าเกินวงรอบหัตถการออกมา
- เทAl รอบที่2. ไม่เกินกว่า 70 cc. แล้วปฎิบัติขั้นตอนตามรอบแรกอย่างเคร่งครัด
- จากนั้นทำตามขั้นตอนข้างต้นซ้ำอย่างระมัดระวัง
- เทAl รอบที่3. ไม่เกินกว่า 50 cc. แล้วปฎิบัติดั่งขั้นตอนข้างต้น
- นำวงผ้าและโกยเครื่องยาออกเช็ดบริเวณนั้นด้วยผ้าสะอาดให้หมดจด
- ค่อยๆนวดกระจายกองลมอีกครั้ง
- สอบถามคนไข้หลังปฎิบัติหัตถการเรียบร้อย
3. ข้อควรระวัง
- ให้ตรวจกำเดาอุ่นกาย วัดปรอทไข้และความดันโลหิตก่อนปฎิบัติหัตถการทุกครั้ง
- แจ้งลำดับขั้นตอนการหัตถการให้คนไข้ทราบและเข้าใจเสมอก่อนปฎิบัติหัตถการ
- หากตรวจสอบพบว่าคนไข้ร้อนเกินไปให้หยุดหัตถการทันทีแม้คนไข้ร้องขอ
- ให้หมั่นสังเกตุกริยาที่ผิดปกติไปของคนไข้หากตรวจพบให้สอบถามคนไข้ทันที
- ในระหว่างจุดมีเปลวไฟให้ผู้ปฎิบัติหัตถการนั่งอยู่กับที่เตรียมพร้อมดับไฟได้ทันที
- ให้เทAlด้วยความระมัดระวังไม่ควรเกินวงรอบเด็ดขาด ถ้าเกินเขตที่กำหนดให้เปลี่ยนผ้าขนหนูบิดน้ำหมาดผืนใหม่ทันทีแล้วเทAlใหม่
4. ข้อห้าม
- ห้ามปฎิบัติหัตถการนี้กับคนไข้ดังต่อไปนี้
- วัดปรอทแล้วมีไข้
- มีความดันโลหิตสูง
- มีกำเดาอุ่นกายกำเริบ
- มีอาการทางอุธังคมาวาตากำเริบ
- มีภาวะบวมอักเสบชัดเจน
- ห้ามใช้Al เกินกว่าค่าเฉลี่ยที่กำหนดในแต่ละครั้งหัตถการ
- เมื่อจุดเปลวไฟแล้วห้ามผู้ปฎิบัติการห่างจากคนไข้เด็ดขาด
- ห้ามทำหัตถการนี้เกินกว่า 3-5 รอบแม้คนไข้ร้องขอ
- เมื่อจุดไฟแล้วห้ามเทAl ซ้ำอย่างเด็ดขาด
#เผายา #หัตถการเผายา
