06/07/2025
SỰ IM LẶNG ĐỘC HẠI
Trong buổi tham vấn gần đây, một bạn thân chủ bộc lộ nỗi bức xúc sâu sắc khi người yêu bất ngờ im lặng, cắt đứt mọi liên lạc trong nhiều ngày liền sau một lần cãi vã. Bạn kể rằng, từ khi mới bắt đầu mối quan hệ, cả hai đã cùng thống nhất một “giao ước” rõ ràng: dù có xảy ra mâu thuẫn đến đâu thì vẫn phải cùng ngồi lại để nói chuyện, không được chọn cách im lặng để lảng tránh hay trừng phạt nhau.
Câu chuyện của bạn làm tôi nhớ đến một trường hợp khác từ hai năm trước. Trong một phiên tham vấn, một bạn trẻ bật khóc khi nhắc đến quãng thời gian còn học trung học. Suốt nhiều tháng trời, bạn ấy đã sống trong cảm giác bị “xem như không tồn tại” – cha bạn dù ngồi ngay trước mặt trong bữa cơm vẫn không hề nhìn hay nói một lời. Không phải la mắng, cũng chẳng đánh đập, nhưng cái lạnh lùng ấy lại khiến bạn cảm thấy bị tổn thương sâu sắc. Một câu hỏi hiện ra: Liệu sự trừng phạt bằng im lặng có thật sự “nhẹ nhàng” hơn những lời nặng nề?
Chúng ta có bao giờ rơi vào cảm giác như trở nên vô hình – như thể sự tồn tại của mình không còn được công nhận, dù vẫn đang hiện diện ngay trước mặt người kia? Cảm giác ấy, xuất phát từ việc bị đối xử bằng sự im lặng, không khác gì một kiểu “trừng phạt cảm xúc”. Nó không gây ra vết thương thể xác, nhưng lại sắc bén đến lạnh người, để lại những vết cắt vô hình trong lòng. Trong những mối quan hệ – nơi lời nói đóng vai trò như sợi dây kết nối – thì việc im lặng không chỉ đơn thuần là né tránh, mà đôi khi còn là một hình thức bạo lực tinh thần – lạnh lẽo, kéo dài và dễ bị ngụy biện thành “tôi chỉ muốn yên tĩnh một chút”.
Trong tâm lý học phổ thông, hành vi này được gọi là "silent treatment" – tạm hiểu là “sự im lặng có chủ đích”. Đây là khi một người từ chối giao tiếp hay tương tác với người khác, thường để trừng phạt, kiểm soát hoặc né tránh vấn đề. Nhà nghiên cứu Kipling D. Williams – chuyên gia hàng đầu trong nghiên cứu về sự bị khai trừ xã hội (ostracism) – đã chỉ ra rằng, việc bị phớt lờ hay tẩy chay sẽ kích hoạt vùng não liên quan đến cảm giác đau đớn thể chất (anterior cingulate cortex). Nghĩa là, cảm giác bị bỏ rơi về mặt cảm xúc có thể đau chẳng kém gì một vết thương thật sự trên cơ thể (Williams, 2001, 2015). Không ai chạm vào ta, không ai buông lời tàn nhẫn, nhưng lòng ta vẫn như bị xé nát bởi một “nỗi đau không lời” – một đoạn trường vô thanh.
Đối với những người mang kiểu gắn bó bất an (insecure attachment) – đặc biệt là gắn bó lo âu – sự im lặng có thể như một nhát dao đâm vào những vết thương cũ chưa lành. Họ luôn mang nỗi sợ bị bỏ rơi, khao khát sự xác nhận và gắn kết từ người khác. Khi bị người mình yêu thương im lặng, cả thế giới của họ như sụp đổ. Họ bắt đầu quay vào tự vấn bản thân: “Mình sai ở đâu?”, “Có phải mình không xứng đáng?”, và tệ hơn, họ có thể tự nhận lỗi cho những điều mình không làm, chấp nhận bị xúc phạm, bị lừa dối, chỉ để giữ lại một chút kết nối. Nỗi đau không chỉ nằm ở việc bị bỏ rơi, mà còn nằm ở việc mất dần lòng tin vào chính mình, vào giá trị bản thân.
Tất nhiên, không phải ai chọn im lặng cũng là người cố tình làm tổn thương người khác. Nhiều người khi cảm xúc trở nên quá mạnh, quá choáng ngợp, sẽ phản ứng bằng cách “đóng băng” – họ không nói, không đáp, và có thể rút lui hoàn toàn khỏi cuộc trò chuyện. Trong tâm lý học hôn nhân, nhà nghiên cứu John Gottman gọi hiện tượng này là "stonewalling" – “xây tường đá”. Đây là một phản ứng tự vệ khi một người cảm thấy quá tải cảm xúc trong xung đột, dẫn đến tình trạng không thể tiếp tục trò chuyện. Lúc này, họ rơi vào trạng thái “tràn ngập” (emotional flooding), với các biểu hiện sinh lý như tim đập nhanh, hơi thở gấp, và mất khả năng xử lý thông tin. Họ không cố ý tổn thương ai, họ chỉ đang cố giữ bình tĩnh cho chính mình.
Nhưng ranh giới nằm ở đây: người “xây tường đá” thường sẽ quay lại sau khi bình tĩnh để tiếp tục giải quyết; còn người dùng im lặng như một vũ khí thì không cần lý do, không cần lời giải thích – sự im lặng chính là lời kết tội, là bản án.
Đáng buồn thay, nhiều người không nhận ra mình đang làm điều đó. Có thể trong quá khứ, họ từng bị đối xử như vậy. Một đứa trẻ mắc lỗi và bị cha mẹ im lặng suốt ba ngày – sẽ học được rằng tình yêu có thể bị rút lại bất cứ lúc nào nếu không phục tùng. Khi lớn lên, nó sử dụng sự im lặng như một “kỷ luật” để kiểm soát người khác. Với nó, im lặng không chỉ là phản ứng mà là công cụ quyền lực. Nhưng hành vi ấy, thay vì dạy người khác “bài học”, lại chỉ góp phần đào sâu khoảng cách – nơi không một lời xin lỗi nào có thể chạm đến, nơi không một sự thấu cảm nào có thể nảy mầm.
Và chính những người từng bị im lặng như vậy cũng có thể trở thành nạn nhân một lần nữa trong các mối quan hệ sau này. Họ sẽ phản ứng mãnh liệt khi bị người khác làm điều tương tự – cảm thấy như đang đứng trước vực sâu, hoàn toàn cô lập, không được thấy, không được nghe, và không được thấu hiểu. Điều này có thể kích hoạt nỗi sợ nguyên thủy của con người về việc bị khai trừ khỏi nhóm – một nỗi sợ có gốc rễ từ thời tiền sử, khi việc bị loại khỏi cộng đồng có thể đồng nghĩa với cái chết.
Vậy đâu là sự khác biệt giữa việc thiết lập ranh giới cá nhân lành mạnh và hành vi “tường đá lặng câm”? Thực tế, có những lúc chúng ta thật sự bị cảm xúc cuốn đi, đến mức không thể nói gì rõ ràng. Nhưng sự khác biệt nằm ở cách chúng ta thể hiện điều đó. Một người trưởng thành, có trách nhiệm trong tình cảm, có thể nói: “Anh/em đang cảm thấy quá căng thẳng, cần thời gian để bình tĩnh. Mình sẽ tiếp tục nói chuyện khi sẵn sàng.” Đó là cách thiết lập ranh giới bằng lời nói – vừa bảo vệ bản thân, vừa cho người kia hy vọng về sự kết nối trở lại.
Ngược lại, sự im lặng không lời – rút lui không báo trước, không giải thích, không tín hiệu quay lại – giống như một cánh cửa bị khóa chặt từ bên ngoài. Người ở trong không biết khi nào được mở lại, hay có được mở lại không. Và sự chờ đợi ấy có thể trở thành hành trình đơn độc và đau đớn nhất trong một mối quan hệ.
Bởi thế, không có gì bào mòn một mối quan hệ nhanh như sự im lặng kéo dài. Niềm tin không vỡ bởi tiếng cãi vã, mà bởi sự lạnh nhạt âm ỉ như một căn nhà vắng hơi người. Khi lời nói không còn được cất lên, khi chúng ta không biết người kia đang nghĩ gì, cảm gì, hay còn quan tâm không – thì ngay cả câu “xin lỗi” hay “anh yêu em” cũng trở nên lạc lõng sau những tháng ngày câm nín.
Có lẽ đã đến lúc chúng ta cần thành thật hỏi mình: Sự im lặng của tôi đang chữa lành hay đang làm tổn thương? Nó là cánh cửa mở ra sự chiêm nghiệm, hay là bức tường ngăn cách? Trong một thế giới đầy ồn ào và thiếu lắng nghe, im lặng có thể là vàng – nhưng chỉ khi nó được thắp sáng bằng lòng từ bi và ý định kết nối. Nếu không, nó chỉ là nấm mồ đào sẵn cho mối quan hệ, nơi chỉ còn vọng lại tiếng thì thầm của chia ly.
Ta có thể chọn im lặng để lắng nghe chính mình. Nhưng không thể dùng sự im lặng để phủ nhận sự hiện diện và giá trị của người khác. Bởi tình yêu không cần nói quá nhiều, nhưng chắc chắn không thể sống nếu thiếu đi sự phản hồi.
Khi ta học được cách đối thoại trong tổn thương, lắng nghe trong giận dữ, và ở lại trong sự bất đồng – đó chính là lúc ta đang xây nên một mối quan hệ thực sự. Không phải mối quan hệ hoàn hảo, nhưng là mối quan hệ có cam kết rằng: Tôi sẽ không rời xa bạn bằng sự im lặng.
