23/09/2025
Phục hồi chức năng di chứng liệt nửa người do đột quỵ
Đột quỵ não hay tai biến mạch máu não là một bệnh rất nguy hiểm, thường để lại di chứng nặng nề, là gánh nặng về kinh tế, tinh thần của gia đình và xã hội. Chính vì vậy, việc hồi phục cho người bệnh là đặc biệt cần thiết.
Nguyên tắc phục hồi chức năng
Phục hồi chức năng (PHCN) phải được bắt đầu càng sớm càng tốt, ngay sau khi bệnh nhân bị liệt nửa người. Mỗi giai đoạn có những kỹ thuật và biện pháp cụ thể khác nhau. Bệnh nhân (BN) cần luyện tập từ đơn giản đến phức tạp, từ nhẹ đến nặng, đưa bệnh nhân ra khỏi giường càng sớm càng tốt. PHCN cần tiến hành lâu dài, tiếp tục tại nhà và dựa vào cộng đồng.
PHCN nhằm giúp bệnh nhân tự phục vụ cá nhân, giúp bệnh nhân tự di chuyển (kể cả với dụng cụ trợ giúp), thích nghi những di chứng còn lại, giúp đỡ bệnh nhân về nghề nghiệp.
Nguyên tắc PHCN: PHCN càng sớm càng tốt, ngay sau khi bị đột quỵ. Tuỳ tình trạng bệnh nhân để ưu tiên các phương pháp điều trị và PHCN hợp lý. Trong khi tiến hành vận chuyển và PHCN chú ý giữ tư thế cố định đầu để tránh nguy cơ tụt kẹt não.
Mục đích: Bên cạnh việc điều trị nội khoa tích cực đưa bệnh nhân thoát khỏi tình trạng phù não. PHCN giai đoạn này cũng rất cần thiết nhằm mục đích duy trì tầm vận động khớp, phòng loét điểm tỳ.
Kỹ thuật: Xoa bóp; tập vận động thụ động khớp; phòng loét điểm tỳ bằng cách thay đổi tư thế nằm, dùng tấm đệm mềm, đàn hồi, vệ sinh thân thể, chế độ dinh dưỡng hợp lý.
PHCN ở giai đoạn di chứng
Đối với BN phụ thuộc hoàn toàn
Mục đích phòng chống loét, phòng chống biến chứng co cứng cơ, teo cơ, cứng khớp, tập vận động và hoạt động tự phục vụ.
Các bước thực hiện:
Tư thế để chống mẫu co cứng cơ: Đặt BN nằm bên liệt ở phía ngoài, bên lành ở phía tường, bố trí các vật dụng trong phòng và khi có người thăm đều ở về phía bên liệt.
BN nằm nghiêng bên liệt: Tư thế thân mình nửa ngửa có gối chèn ở lưng, tay liệt khớp vai gấp 90 độ, khớp khuỷu duỗi, chân liệt duỗi, chân lành gấp 90 độ ở khớp háng và khớp gối.
Nằm nghiêng bên lành: Tay liệt gấp khớp vai 90 độ có gối đỡ, chân liệt khớp háng và khớp gối gấp cũng có gối đỡ phía dưới.
Nằm ngửa: Đầu có gối đỡ, quay sang bên liệt, vai và tay bên liệt có gối đỡ để đưa khớp vai ra trước, tay liệt có thể duỗi theo thân hoặc duỗi lên quá đầu.
Phòng và chống biến chứng do bất động
Thay đổi tư thế nằm: Với BN hôn mê tiến hành lăn trở ít nhất mỗi giờ một lần. Hàng ngày cần thay đổi tư thế nằm của BN từ nằm nghiêng, nằm sấp, nằm ngửa đến ngồi dậy và đứng lên. Tư thế ngồi và đứng rất quan trọng để giúp lưu thông tuần hoàn máu và bạch huyết. Trong trường hợp bệnh nhân không ngồi và đứng được thì sử dụng các loại giường hay bàn dốc với các góc độ khác nhau.
Tập thụ động: Có thể hướng dẫn người nhà hoặc nhân viên y tế trực tiếp tiến hành tập vận động thụ động cho BN bằng các động tác xoa bóp và tập theo tầm vận động của khớp.
Tập chủ động: Ngoại trừ BN hôn mê, còn lại đa số đều có thể tự tập với mức độ khác nhau. Việc tự tập cần được tiến hành càng sớm càng tốt, tùy theo tình trạng có thể là tự xoa bóp, tự vận động khớp bên lành, tự cử động khớp bên liệt, chi lành đỡ chi liệt vận động, tự lăn trở mình, tập thở. Cần khuyến khích BN tự mình hoặc có trợ giúp để ngồi dậy và thoát ly khỏi giường đi lại trong phòng càng sớm càng tốt.
Duy trì tầm vận động khớp.
Xoa bóp: Xoa bóp các chi thể từ ngọn chi đến gốc chi.
Duy trì tầm vận động thụ động các khớp bằng các bài tập cơ bản (như trong bài “Tập theo tầm vận động khớp”.
Hướng dẫn BN tự tập: Tập tay lành đỡ tay liệt, chân lành đỡ chân liệt.
Đối với BN phụ thuộc một phần
BN nên bắt đầu tập ngay càng sớm càng tốt và ngay sau khi bị đột quỵ hay chấn thương. Đôi khi BN cũng có thể bị tổn hại hay các yếu tố khác làm trở ngại việc bắt đầu tập ngay sau tai nạn. Không nên trì hoãn sự khởi đầu chương trình tập để tránh làm cho những phần cơ thể không bị liệt yếu dần đi vì không được dùng đến, cũng như tạo thái độ lệ thuộc, chán nản ở BN.
Giai đoạn nằm tại giường: Trong thời gian nằm trên giường BN cần chú ý tập thụ động để duy trì tầm hoạt động hoàn toàn của tay chân liệt hai lần mỗi ngày. Nếu BN liệt mềm đừng kéo dài xương khớp vai ra mạnh lắm. Khớp xương này dễ bị hư hại khi BN không có sức mạnh của cơ để bảo vệ nó.
Đặt tư thế đúng: Vị trí đúng ở trên giường rất quan trọng cho đến khi BN có thể tự mình chuyển động từ nơi này sang nơi khác.
Nếu BN có khả năng thay đổi vị trí của mình mà không cần ai giúp thì họ có thể tránh được chỗ da lở loét và duy trì được sức mạnh thân thể. Cần phải tập cho BN biết chuyển động như sau:
Nghiêng bên liệt: Lấy tay không liệt nắm cạnh giường bên liệt, rồi dùng chân không liệt để tự mình quay.
Nghiêng bên không liệt: Nắm vững cạnh giường bên ấy với tay không liệt. Trước khi quay BN phải đặt tay liệt lên bụng và dùng chân không liệt luồn dưới cổ chân liệt. Như vậy, chân không liệt sẽ giúp đỡ nâng sức nặng của chân liệt.
Ngồi dậy: BN có thể dùng một sợi dây cột ở cuối giường tự kéo mình lên đến vị thế ngồi. Một số BN có thể ngồi dậy trên giường bằng cách quay mình về phía bên không liệt và chống tay không liệt để nâng mình đến vị trí ngồi. Tuy nhiên chúng ta cần phải chú ý đặc biệt đến thăng bằng của người bệnh khi ngồi.
Giai đoạn đứng dậy: Khi BN có thể đi đến phòng điều trị, thì việc bắt đầu tập đứng, giữ thăng bằng là vấn đề quan trọng nhất.
BN ngồi trên một cái ghế vững chắc đặt giữa hai trụ song song. Nếu dùng xe lăn thì trước hết phải khóa hai bánh. Tập cho BN biết dùng tay không liệt để nắm chặt vào thanh cây để đứng lên và ngồi xuống.
Tập cho BN biết đứng và giữ thăng bằng với sức nặng thân thể chi phối đều lên cả hai chân. Ban đầu thì phải dùng tay không liệt nhưng khi đã có tiến bộ một ít, thì không nên dùng tay nữa.
Khi BN có sức mạnh và thăng bằng đầy đủ thì họ nên bắt đầu tập đi bộ trong hai trụ song song và dùng tay không liệt để giữ cho vững chắc. Từ giai đoạn này tiến tới việc đi bộ ngoài trụ song song với cây chống càng sớm càng tốt.
Nếu BN có chân liệt cứng trầm trọng thì đó là vấn đề đặc biệt. Thường thường khi BN đứng lên thì trước hết chân liệt sẽ co lại tại hông và gối. Đó là cử động không tự ý và đôi khi BN không tự biết là chân co rút lại. Đối với những BN này khi đứng lên thì nhớ phải đợi một chút rồi mới bước đi. Dần dần chân liệt sẽ giãn nghỉ và dang thẳng ra, rồi BN có thể bắt đầu bước đi một cách vững vàng.
Nhớ rằng liệt bán thân lúc nào cũng có khuynh hướng ngã về bên liệt. Khi bạn giúp một BN bước đi, lúc nào bạn cũng nên ở bên liệt của BN và chú ý cẩn thận.
Đi lên xuống thang lầu là một cách tập có hiệu quả để thêm sức mạnh và điều hòa cho thân liệt, rèn luyện hô hấp và tim mạch.
Đi lên cầu thang: BN nên bước bàn chân không liệt lên bậc tầng cấp trước và bàn chân liệt sau. Họ nắm chặt lan can với tay không liệt để cho vững chắc. Nếu thang lầu không có lan can thì BN nên cầm cây chống ở bàn tay không liệt. Chống cây lên bậc tầng cấp đồng thời với chân liệt bước lên.
Đi xuống cầu thang: Nếu BN muốn thì có thể đi thụt lùi xuống cầu thang như sau: Để bàn chân liệt xuống trước và bàn chân không liệt sau. Dùng lan can hay cây chống đồng thời với chân liệt. Sau khi BN đã có thêm sức mạnh và lòng tự tin thì họ có thể đi tiến xuống. Cách đi không thay đổi: Chân liệt xuống trước và chân không liệt xuống sau.
Động tác thường ngày
Đồng thời với tất cả các giai đoạn tập khác ta nên cho bệnh nhân tự làm các động tác thường ngày (hoạt động trị liệu). Cơ thể bị liệt bán thân mà vẫn ăn, mặc quần áo, viết chữ... với một cánh tay được. Nếu BN có cánh tay ưu thế bị liệt thì ban đầu họ sẽ làm những động tác này chậm và vụng về, nhưng rồi BN sẽ tiến bộ hơn khi đã kiên trì tập.
Với BN liệt bán thân nặng, BN sẽ có sự thay đổi tâm sinh lý một cách vô cớ. Họ có thể khóc hay cười mà không có lý do. BN thường có những hành động thiếu tự chủ. Tuy nhiên, không nên để ý đến những hành động lạ đó mà nên chờ cho BN có đủ thời gian tự trở lại sự bình thường.
