19/04/2024
Hôm nay có cặp vợ chồng người Nam Thông đến tìm thầy kê đơn. Người phụ nữ trung niên vừa tới cửa khu khám bệnh đã chào hỏi hết những cán bộ y tế xung quanh, rồi chu đáo hỏi han động viên các bệnh nhân khác.
"Hơn 11 năm rồi các bác ạ, K gan không phẫu thuật được, không can thiệp hoá xạ được, vậy mà tôi vẫn thường xuyên đến điểm danh với giáo sư Hầu đấy!"
Nghe tiếng bà từ bên ngoài, thầy tôi lắc đầu cười:
" Sắp thành chuyên gia K gan đến nơi rồi! Cửu bệnh thành lương y mà, nhiều người được tinh thần tích cực của bà ấy cứu sống đó! Ơ kìa! Chiến sĩ vào đây nhanh tôi bắt mạch xem nào!"
Người phụ nữ cười tít mắt ngồi xuống đưa tay cho thầy tôi kiểm tra. Nhìn tinh thần khoẻ khoắn, sắc mặt hồng nhuận của bà, tôi không hề cảm thấy bà đang là một bệnh nhân K.
" Đợt này nhà có chuyện vui hả?"
" Giáo sư bắt mạch không những biết bệnh mà còn biết nhà tôi có hỉ sự thật thần kỳ quá!" - Người phụ nữ như reo lên.
"Cách đây 2 tháng, mạch của cô ấy còn đang có tia khẩn uất, hôm nay như được trút bỏ ra vậy. Mạch đã hòa hoãn hơn, thả lỏng hơn nhiều, hơn nữa ở thốn trái có thể cảm nhận được nhịp độ như sóng hài âm. Nhưng thế chính của mạch vẫn là động - hoãn nhé!”
Thầy vừa nói vừa chỉ cho tôi bắt mạch, mạch bệnh thì tôi đã bắt nhiều, nhưng để chi tiết quan sát được cảm xúc người bệnh thì thực sự đôi khi tôi chưa để ý đến.
“Hỉ thì khí hòa mà chí đạt, vinh vệ thông lợi, nên khí hoãn nhé!” Thầy lại dẫn lời của “Tố vấn” vào để giải thích cho tôi rõ hơn. Tôi nhắm mắt, hít thở sâu để cố gắng tĩnh lại cảm nhận thế mạch người bệnh. Không hề dễ dàng! Gần đây áp lực nghiên cứu và guồng công việc như vũ bão của khu phòng bệnh khiến tôi tâm phù khí táo, thần chí luôn có các deadline lớn nhỏ bay lượn trong đầu, muốn đặt mình quay trở lại trạng thái thuần khiết hiện tại - chỉ có bản thân và mạch - thật khó. Mỗi lần như vậy, thầy lại lôi tôi xuống như lôi con diều đang chấp chới trên không trung.
“Con trai tôi cuối cùng đã chịu mang con dâu về cho tôi rồi! Từ lúc mẹ bị bệnh hiểm nghèo, bụng đầy nước, các bệnh viện lớn nhỏ đều lắc đầu, nên chỉ muốn tập trung chăm sóc mẹ, vì sợ không còn nhiều thời gian bên mẹ nữa. Hữu duyên tìm được giáo sư Hầu, tôi như cỏ khô được tưới nước xanh trở lại, nó mới chịu có bạn gái, nếu không, giáo sư ạ, đến nhắm mắt tôi cũng thấy tội lỗi vì mình mà lỡ mất đời con! Gia đình tôi nợ ông quá nhiều!”
Người phụ nữ vừa nói vừa rơm rớm nước mắt nhìn thầy đầy sự biết ơn và kính trọng. Tôi hiểu được ý nghĩa của công việc này, không chỉ đơn giản là chữa bệnh cứu người, mà còn cứu lấy cuộc sống, hạnh phúc của tất cả mọi thành viên trong một gia đình người bệnh. Đơn thuốc thầy kê cho người bệnh chỉ vỏn vẹn 1 tuần vì họ không có bảo hiểm bệnh nặng để thanh toán chi phí đắt đỏ ở Thượng Hải, sau khi uống hết thuốc họ có thể tự bốc thuốc ở các quầy thuốc tại địa phương, giá cả ổn hơn, thầy đều hỗ trợ khám miễn phí qua mạng cho họ. Bao năm nay thầy vẫn duy trì đều đặn như vậy với người bệnh dù công việc vô cùng bận rộn.
Xong việc, còn 30 phút cuối, tôi tranh thủ khấu hao thầy về kinh nghiệm điều trị tích dịch ổ bụng ở người bệnh ung thư. Thầy nhìn tôi nói:
“Tiến sĩ nhỏ, tôi tặng em hai câu này, em suy ngẫm và linh hoạt dùng cho người bệnh nhé. “Dương bất hoá tắc âm thành hình” “Huyết bất lợi tắc vi thuỷ”
Nói xong thầy cầm bút lại tiếp tục lật cuốn Thương hàn luận đang đọc dở.
Tôi lẩm nhẩm: “Dương bất hoá tắc âm thành hình, huyết bất lợi tắc vi thuỷ” . Đạo lý này nghe nhiều, đọc nhiều mà hôm nay tư duy để áp dụng vào ung thư tích dịch ổ bụng mới thấy không dễ tí nào. Là một bác sĩ, chúng ta không thể nói qua loa đại khái, mà phải tư duy thật kỹ, từ đó vạch ra được hướng để định hướng điều trị hiệu quả cho người bệnh.
Danh y Trương Cảnh Nhạc có nhắc: “ Dương động mà tán, nên hóa khí, âm tĩnh mà ngưng, nên thành hình.” Do vậy, ở đây âm và dương là chỉ trạng thái động - tĩnh, khí hóa - ngưng tụ, phân hóa - hợp thành… của sự vật, từ đó giải thích sự chuyển hóa lẫn nhau, phụ thuộc lẫn nhau của vật chất và năng lượng. Dương chủ động mà tán, có thể thúc đẩy khí hóa vạn vật, tức là dương có tác dụng khí hóa, thúc đẩy tạng phủ phát huy chức năng thường ngày. Và dương tính nóng nên có thể hóa âm thành khí. m tính ngưng liễm nên ngưng có thể thúc đẩy vạn vật tích tụ lại thành hình. Chính khí trong cơ thể vô hình, thuộc dương; tinh huyết tân dịch hữu hình, thuộc âm. Âm tinh và dương khí có thể chuyển hóa lẫn nhau, tinh huyết tân dịch muốn chuyển hóa thành khí, cần dựa vào tác dụng khí hóa của dương; còn khí muốn chuyển hóa thành tinh huyết tân dịch, thì không thể tách rời tác dụng thành hình của âm. Nếu quan sát kỹ, khi được đun sôi, hơi nước bốc lên gặp lạnh sẽ ngưng tụ thành giọt, từ hơi nước vô hình (dương) biến thành giọt nước hữu hình (âm) cần có 2 điều kiện: phải có khí (dương) và có âm hàn, nên chúng ta sẽ thấy nước thường bám nhiều ở vung nồi.
Ung thư cũng vậy, theo quan sát ở nhiều ca lâm sàng thì tôi cho rằng những người có thể chất dương hư sẽ dễ dàng sinh u cục, bởi dương khí không đủ sẽ không có năng lực chống lại sự thành hình của âm tà. Do đó tà khí đi vào tam âm, nơi dương khí yếu ớt nhất để ngưng tụ thành hình, gây u cục. Từ góc độ tế bào học, thì chức năng phân hóa, chết đi của tế bào tương đương với “dương hóa khí”, mà sự nhân lên về số lượng, tăng trưởng về kích thước sẽ tương đương với “âm thành hình”, mà sự phát triển dị thường, nhân lên mất kiểm soát, rối loạn phân hóa hay ngừng chết tế bào đều là các đặc trưng cơ bản thường gặp ở ung thư, bệnh máu trắng. Từ đó có thể nhìn ra, bản chất của ung thư trong Đông y chính là dương khí bất túc, âm hàn tích tụ.
Tiếp đó, “Huyết bất lợi tắc vi thủy” đây là câu nói của thánh y Trương Trọng Cảnh để cho thấy rằng điều trị “thủy” không thể tách rời trị “huyết”. Tôi có tìm hiểu thêm về “Huyết luận chứng” thì thấy cũng nhắc tới huyết tích lâu ngày, sẽ có thể hóa thành đàm thủy, như vậy quá trình vận hành của thủy dịch trong cơ thể sẽ có mối liên quan mật thiết đến trạng thái của huyết. “Huyết bất lợi” nghĩa là ứ huyết trở lạc, huyết vận hành không thông lợi. Trong lâm sàng, bệnh nhân ung thư trải qua quá trình hóa trị làm hư hao dương khí, khiến chức năng ôn ấm kém, hàn sẽ dễ ngưng trệ lại ở kinh mạch gây nên hiện tượng ứ huyết trở trệ; quá trình xạ trị gây tổn hại tân dịch, huyết dịch sẽ ở trạng thái đặc, khó vận hành; hoặc tổn thương do dao phẫu thuật tác động cũng gây tắc trở huyết mạch, cuối cùng hình thành sản phẩm bệnh lý: ứ huyết. “Huyết bất lợi tắc vi thủy” nghĩa là do huyết ứ không thông sẽ cản trở sự vận chuyển của khí cơ, mạch đạo, ảnh hưởng đến sự phân bố tân dịch, dẫn đến thủy dịch tích đọng. Do đó, để xử lý vấn đề tích dịch ổ bụng cho người bệnh ung thư, cần tập trung xử lý ở 3 điểm: dương, khí, huyết. Vậy chúng ta rút ra được 3 pháp trị chính đó là Ôn dương lợi thủy, hành khí lợi thủy, hoạt huyết lợi thủy.
THỨ NHẤT ÔN DƯƠNG LỢI THỦY
Tùy theo tình hình phát triển bệnh lý và giai đoạn điều trị kết hợp với phẫu thuật, hóa trị, xạ trị, miễn dịch… của người bệnh mà đánh giá tình hình dương khí trong cơ thể, đặc biệt khi bệnh vào giai đoạn cuối, dương khí tổn hại nặng nề, khí huyết tân dịch khuy hư, ngũ tạng suy yếu, tỳ thận kém, âm dương đều thương tổn… Thận có tác dụng làm ôn ấm toàn bộ tạng phủ cơ thể, cổ động dương khí, thúc đẩy khí huyết sinh hóa và vận hành. Tỳ chủ vận hóa hỗ trợ thận dương chưng hóa, ôn ấm và phân bố thủy dịch. Nếu tỳ thận dương hư, cơ thể không ấm, khí huyết vận hành tắc trở, thủy ẩm tích tụ, chảy vào ổ bụng gây nên các biểu hiện: bụng căng trướng, thích ấm thích xoa ấn, ăn kém, sợ lạnh, người mệt mỏi, lưỡi nhạt rêu trắng, mạch trầm tế… Đối với trường hợp này có thể ôn dương hành khí, kiêm lợi thủy, tùy thới quen và kinh nghiệm cá nhân để chọn phương dược, tôi thích dùng Linh quế truật cam thang gia giảm, thêm tục đoạn, đỗ trọng, can khương, ngô thù, bổ cốt chỉ… để tăng cường ôn bổ, thêm đại phúc bì, ý dĩ, xa tiền thảo… để tăng lợi thủy, và thêm các vị có tính lưu thông cao như uất kim, kê huyết đằng, khương hoàng… Đặc biệt chú ý, để ra được phương dược hiệu quả, chính xác cần biện thật kỹ mối tương quan của dương khí và lượng thủy dịch tích trong ổ bụng là bao nhiêu, không thể lúc dương khí đang rất yếu mà lại dùng quá nhiều vị lợi thủy, sẽ khiến tình trạng bệnh trở nên trầm trọng hơn.
THỨ HAI HÀNH KHÍ LỢI THỦY
Khí là vật chất cấu thành và duy trì hoạt động sống của cơ thể, có tác dụng thúc đẩy tinh huyết tân dịch hình thành và vận chuyển phân bố khắp nơi. Nếu như khí trệ uất bế lại, thì lực thúc đẩy này cũng trở nên kém đi, huyết dịch không thể vận chuyển thuận lợi nuôi dưỡng tạng phủ, kinh lạc, dễ dẫn đến hoạt động sinh lý của tạng phủ, kinh lạc bị suy yếu đi. Bệnh nhân ung thư giai đoạn cuối đa phần sẽ có các vấn đề hư thực thác tạp, tỳ vị vận hóa kém, can sơ tiết kém, khí cơ thăng giáng bất thường. Ở đây, chúng ta cần chú ý đến chức năng của can đởm, can khí uất kết thì thiếu dương khó xoay chuyển được, tam tiêu chi khí sẽ bị kẹt lại, không lưu thông, dẫn đến thủy ẩm tích đọng lại ở ổ bụng. Giai đoạn này sẽ thấy có những triệu chứng của can khí uất kết, tỳ hư thất vận như mệt mỏi, ăn kém, bụng chướng đầy, đau tức ở mạn sườn, đại tiện bất thường, lưỡi có rêu trắng hoặc trơn nước, mạch trầm huyền tế. Lúc này, điều cần làm là sơ lợi khí cơ, xoay được trục thiếu dương để thông trung tiêu. Xin chia sẻ phương dược mà tôi đã kéo được rất nhiều người bệnh ung thư giai đoạn cuối bụng trướng tích dịch quay trở về ổn định và đang duy trì cuộc sống bình thường, đó chính là Sài hồ sơ can tán/Tiểu sài hồ thang kết hợp với Tam nhân thang. Đó là phương cơ bản, tất nhiên với thể trạng, giai đoạn và loại ung thư khác nhau sẽ phải biện chứng gia giảm cho phù hợp, ví dụ như nếu ho suyễn, tức ngực, đoản khí… tức là phế khí tuyên giáng kém thì có thể gia thêm qua lâu bì, tô tử, chỉ xác, khổ hạnh nhân để lý khí khoan hung, tuyên giáng phế khí; nếu bụng căng chướng nặng, buồn nôn hoặc nôn mửa có thể thêm toàn phúc hoa, mai khôi hoa, phật thủ… để tăng cường thư can giáng vị; hoặc nếu đau bụng, sờ thấy lạnh bụng dưới, tay chân cũng lạnh, đi ngoài phân lỏng… thì thêm can khương, ô dược, phụ tử chế để ôn bổ dương khí, giúp thủy dịch tan nhanh hơn…
THỨ BA HOẠT HUYẾT LỢI THỦY
Thông thường tiến trình ung thư phát triển rất nhanh, đặc biệt các loại ung thư đường tiêu hóa, quan sát kỹ ta sẽ thấy đa phần huyết dịch trong người họ đều bị ứ trệ nặng nề, sắc mặt tối sạm hoặc mặt dưới lưỡi mạch máu căng đen rõ rệt đều là biểu hiện của phần nhiều bệnh nhân giai đoạn cuối. Làm cho huyết dịch được vận hành trở lại, tức là hoạt huyết hóa ứ chính là cách để hệ thống giao thông trong cơ thể thuận lợi, dương khí có thể đi khắp các cơ quan tổ chức, từ đó phục hồi lại trạng thái vận hành bình thường của thủy dịch. Đặc điểm cơ bản của các bệnh nhân có thể dùng pháp hoạt huyết hóa ứ là sắc mặt tối sạm, móng tay móng chân tím tối, đau bụng cố định một chỗ, đau liên tục, không thích ấn chạm vào, lưỡi tím tối hoặc tím nhạt, có điểm ứ huyết, mạch huyền trầm hoặc sáp trầm. Dùng đương quy bạch thược tán làm phương cơ bản để dưỡng huyết điều can, kiện tỳ lợi thấp (gồm đương quy, bạch thược, xuyên khung, bạch linh, bạch truật, trạch tả… ), tùy theo biện chứng thể trạng người bệnh mà gia giảm uất kim, khương hoàng, nhũ hương, một dược để gia tăng lưu thông, hành khí hoạt huyết; đồng thời lợi thủy hóa ứ bằng ích mẫu thảo, ngưu tất, vương bất lưu hành… Nhưng đặc biệt chú ý, do ung thư giai đoạn cuối thường xuất hiện triệu chứng xuất huyết nên cần thận trọng khi dùng các vị phá huyết như tam lăng, nga truật, thủy điệt, xuyên sơn giáp…
Nhờ câu nói này của thầy mà tôi bỏ nguyên buổi chiều ra để hệ thống lại tư duy điều trị. Tất nhiên, với đối tượng bệnh lý phức tạp, biến hóa liên tục như bệnh nhân ung thư giai đoạn cuối, đây chưa phải là toàn bộ mà chỉ là phần mà thầy cho rằng sẽ là chìa khóa để xử lý vấn đề, từ chìa khóa này với mỗi bác sĩ, mỗi người bệnh, tùy vùng miền và thói quen dùng thuốc khác nhau sẽ cho ra vô vàn những phương thuốc hiệu quả. Mong rằng chút chia sẻ này sẽ giúp ích cho những anh chị em bác sĩ đang quan tâm đến mảng ung thư, hoặc những ai đang có người thân bị ung thư cần hiểu về cơ chế, tư duy dùng thảo dược trong điều trị ung thư. Ung thư cũng như bao căn bệnh khác, không có bài thuốc chung đánh trăm trận trăm thắng, mà chỉ có người thầy thuốc đang dùng hết trái tim, khối óc để cố gắng đưa ra cho người bệnh tấm bản đồ chiến dịch của riêng mình.
— Bác sĩ Thương Yêu —
