03/12/2025
🤔DÁN NHÃN TÂM LÝ: SỢ CHI VẬY❓
Gần đây có quan điểm cho rằng dùng từ ngữ trị liệu làm con người nhạt đi, “Mọi người bây giờ chẳng còn cá tính nữa, vì ai cũng bận dùng ngôn ngữ trị liệu để định nghĩa bản thân.” Đại ý là, thay vì là một người có tính cách phức tạp, thú vị, hay hoài nghi, thì chúng ta lại tự "nhốt" mình vào những cái hộp như "rối loạn lo âu", "trầm cảm", hay "ADHD".
Là những người làm nghề sức khỏe tâm thần, và cũng là những người sống chung với ADHD, tự kỷ, trầm cảm và lo âu, team Cát Thái xin phép có một góc nhìn khác – dựa trên bằng chứng (evidence-based) chứ không chỉ là cảm nhận chủ quan.
1️⃣ Biết gọi tên vấn đề không làm bạn "mất chất", đó là Mental Health Literacy (Hiểu biết/kiến thức về sức khỏe tâm thần)
Việc giới trẻ ngày nay sử dụng thành thạo các thuật ngữ tâm lý không phải là dấu hiệu của sự "đồng nhất hóa" hay bắt chước. Theo các nghiên cứu của APA (Hiệp hội Tâm lý học Hoa Kỳ), đây là sự gia tăng của Mental Health Literacy.
Khi một người nói "Tôi đang bị overstimulated (quá tải kích thích)" thay vì cáu gắt vô cớ, đó không phải là mất cá tính. Đó là sự trưởng thành về cảm xúc (emotional maturity). Họ nhận diện được trạng thái của mình để điều chỉnh, thay vì để cảm xúc điều khiển hành vi một cách hỗn loạn.
2️⃣ Nhân cách con người "cứng" hơn bạn nghĩ: Hãy nhìn vào Big Five
Lo lắng rằng các chẩn đoán tâm lý sẽ "xóa sổ" cá tính là một nỗi lo hơi thừa thãi nếu chúng ta nhìn vào mô hình nhân cách Big Five (5 yếu tố lớn). Nhân cách là một cấu trúc tương đối ổn định bao gồm: Cởi mở (Openness), Tận tâm (Conscientiousness), Hướng ngoại (Extraversion), Dễ chịu (Agreeableness), và Bất ổn cảm xúc (Neuroticism).
Một chẩn đoán ADHD hay Tự kỷ không thay thế được cấu trúc này. Nó chỉ cung cấp thêm thông tin về cách não bộ bạn vận hành. Bạn vẫn là bạn, chỉ là bây giờ bạn có thêm "bản hướng dẫn sử dụng" cho chính mình mà thôi.
3️⃣ "Ngày xưa" có thực sự thú vị hơn? Hay đó là Rosy Retrospection?
Nhiều người vin vào cớ "ngày xưa không ai dùng từ ngữ trị liệu mà vẫn sống tốt, vẫn cá tính". Khoan đã, đây chính là Rosy Retrospection (Thiên kiến hoài cổ) – xu hướng nhớ về quá khứ một cách tích cực hơn thực tế.
Thực ra, ngày xưa những người mà chúng ta gọi là "có cá tính lập dị", "khó tính", hay "u sầu" có thể đã phải vật lộn trong im lặng với những nỗi đau không tên. Patrick Corrigan (2012) trong một phân tích tổng hợp (meta-analysis) đã chỉ ra rằng: Việc gọi tên và hiểu đúng về các trải nghiệm tâm lý giúp giảm kỳ thị và tăng khả năng phục hồi.
Sự "thú vị" hay "bí ẩn" của quá khứ đôi khi được đánh đổi bằng sự đau khổ không được gọi tên. Tôi thà chọn một thế hệ biết rõ mình là ai, đau ở đâu, hơn là một thế hệ "bí ẩn" nhưng đầy tổn thương dồn nén.
4️⃣Cá tính nằm ở đâu?
Cá tính không nằm ở việc bạn có hay không có một nhãn dán tâm lý. Cá tính nằm ở cách bạn chọn sống, cách bạn yêu thương, cách bạn theo đuổi đam mê và cách bạn đứng dậy sau vấp ngã – dù bạn có đang mang chẩn đoán nào đi chăng nữa.
Việc hiểu mình là người có não bộ Neurodivergent (đa dạng thần kinh) hay một rối loạn tâm thần, vấn đề tâm lý nào đó không làm chúng ta giảm đi giá trị của bản thân mình. Nó giúp ta là “chính mình” một cách hiệu quả hơn, bao dung hơn với bản thân và với cả những người xung quanh.
🥰 Lời kết:
Có lẽ, điều đáng lo ngại không phải là việc con người đang dần "mất cá tính" vì hiểu biết quá nhiều về tâm lý học.
Điều đáng lo hơn là những lập luận thiếu cơ sở khoa học, dựa trên cảm tính chủ quan, lại đang được chia sẻ như những chân lý sâu sắc về con người.
P.S.‼️Bài viết này nhằm mục đích chia sẻ kiến thức và góc nhìn chuyên môn, không thay thế cho việc chẩn đoán y khoa. Nếu bạn đang cảm thấy bối rối với những cảm xúc của bản thân, hoặc cần một đánh giá chính xác thay vì những suy đoán trên mạng, hãy tìm đến các cơ sở y tế uy tín hoặc chuyên gia sức khỏe tâm thần để được hỗ trợ bài bản nhé.
Đừng chỉ lặng lẽ thả tim (đó là dấu hiệu của người hướng nội đấy 😉). Hãy Share bài viết này để giải cứu những ai đang 'hoang mang' như chú mèo trong ảnh, và Comment cho mình biết: Từ ngữ tâm lý nào bạn thấy đang bị dùng sai nhiều nhất? 👇
- - - - - - - - - -
Nội dung/Content: Team Cát Thái
Hình ảnh/Image: Team Cát Thái
Ghi chú về hình ảnh: chầm zn là ngôn ngữ mạng của trầm cảm.
Tài liệu tham khảo:
1. Về Mental Health Literacy (Nghiên cứu APA):
Jorm, A. F. (2012). Mental health literacy: Empowering the community to take action for better mental health. American Psychologist, 67(3), 231–243.
(Đây là bài báo đăng trên tạp chí chính thức của APA, khẳng định việc hiểu biết về sức khỏe tâm thần là một kỹ năng sống quan trọng chứ không phải trào lưu).
2. Về việc gọi tên trải nghiệm giúp giảm kỳ thị (Corrigan, 2012):
Corrigan, P. W., Morris, S. B., Michaels, P. J., Rafacz, J. D., & Rüsch, N. (2012). Challenging the public stigma of mental illness: A meta-analysis of outcome studies. Psychiatric Services, 63(10), 963-973.
(Nghiên cứu này là bằng chứng mạnh mẽ cho thấy giáo dục và gọi tên chính xác vấn đề là cách hiệu quả để giảm sự kỳ thị của công chúng).
3. Về Mô hình Nhân cách Big Five (Five-Factor Model):
Costa, P. T., Jr., & McCrae, R. R. (1992). Revised NEO Personality Inventory (NEO-PI-R) and NEO Five-Factor Inventory (NEO-FFI) professional manual. Psychological Assessment Resources.
(Tài liệu gốc về cấu trúc 5 yếu tố nhân cách, chứng minh nhân cách là cấu trúc ổn định).
4. Về Thiên kiến Hoài cổ (Rosy Retrospection):
Mitchell, T. R., Thompson, L., Peterson, E., & Cronk, R. (1997). Temporal adjustments in the evaluation of events: The "rosy view". Journal of Experimental Social Psychology, 33(4), 421–448.
(Giải thích cơ chế tâm lý tại sao chúng ta luôn nhớ về quá khứ đẹp đẽ hơn thực tế).
