20/05/2025
LỘ TRÌNH HỖ TRỢ LÂU DÀI CHO TRẺ RỐI LOẠN PHỔ TỰ KỶ (Tự kỷ) 🚸🚸🚸🚸🚸🚸🚸🚸🚸🚸🚸🚸
Trong bối cảnh hiện nay, các chương trình can thiệp cho trẻ tự kỷ thường tập trung mạnh vào giai đoạn can thiệp sớm, đặc biệt trong độ tuổi 0–6.
Tuy nhiên, rối loạn phổ tự kỷ là một tình trạng phát triển kéo dài suốt đời và trẻ sẽ tiếp tục gặp những thách thức đáng kể khi bước vào các giai đoạn phát triển sau như tuổi học đường, vị thành niên và trưởng thành. Việc thiếu một lộ trình hỗ trợ có tính hệ thống, liên tục và thích ứng với từng giai đoạn phát triển dẫn đến nguy cơ trẻ bị bỏ rơi trong quá trình chuyển tiếp – từ mầm non sang tiểu học, từ học đường sang nghề nghiệp, hoặc từ vị trí “trẻ đặc biệt” sang “người trưởng thành có nhu cầu hỗ trợ”.
Do đó, cần thiết xây dựng một lộ trình can thiệp và hỗ trợ toàn diện cho người tự kỷ, kéo dài từ giai đoạn phát hiện sớm đến khi trưởng thành, bao gồm các nội dung: đánh giá – can thiệp sớm, hỗ trợ học đường, phát triển kỹ năng xã hội và học tập, định hướng nghề nghiệp và phát triển kỹ năng sống độc lập. Lộ trình này cần có sự phối hợp liên ngành giữa giáo dục, y tế, công tác xã hội và chính sách xã hội, với vai trò trung tâm của gia đình.
Dựa trên kinh nghiệm thực tiễn và các mô hình quốc tế về hỗ trợ cá nhân hóa, tôi đề xuất 5 giai đoạn can thiệp liên thông, mỗi giai đoạn có trọng tâm riêng nhưng cần được xây dựng trên nền tảng của giai đoạn trước đó:
1️⃣ Phát hiện – Đánh giá - Can thiệp sớm 0–3 tuổi)
Đây là giai đoạn “cửa sổ vàng” cho can thiệp. Nếu trẻ được phát hiện sớm các dấu hiệu nghi ngờ như chậm nói, tránh nhìn mắt, ít tương tác… và được đánh giá đúng, sẽ có cơ hội can thiệp từ sớm và hạn chế mức độ rối loạn về sau. Can thiệp trong giai đoạn này cần nhấn mạnh vào: phát triển kỹ năng giao tiếp nền tảng, gắn kết với người lớn, điều hòa cảm giác và hỗ trợ cha mẹ trở thành người can thiệp chính trong môi trường tự nhiên.
Nếu các dấu hiệu nghi ngờ được phát hiện sớm như:
✅ Trẻ chậm nói, không bập bẹ như bạn cùng tuổi,
✅ Tránh giao tiếp bằng mắt, không đáp lại khi gọi tên,
✅ Ít giao tiếp xã hội, không chỉ trỏ hay chia sẻ cảm xúc,
việc đánh giá đúng và kịp thời sẽ mở ra cơ hội rất lớn để giảm thiểu mức độ rối loạn trong tương lai.
Can thiệp trong giai đoạn này không cần đợi chẩn đoán chính thức, mà có thể bắt đầu ngay với những hỗ trợ thiết yếu, tập trung vào:
✅ Phát triển kỹ năng giao tiếp nền tảng: như chia sẻ chú ý, giao tiếp không lời, yêu cầu đơn giản.
✅ Tăng cường gắn kết với người lớn: giúp trẻ học cách tương tác qua chơi, ánh mắt, giọng nói.
✅ Hỗ trợ điều hòa cảm giác: vì nhiều trẻ nhạy cảm hoặc phản ứng bất thường với âm thanh, ánh sáng, vận động.
✅ Huấn luyện cha mẹ trở thành người can thiệp chính trong các tình huống hàng ngày – vì gia đình là môi trường học đầu tiên và hiệu quả nhất.
Việc can thiệp sớm có thể thay đổi đáng kể lộ trình phát triển của trẻ. Đó là lý do vì sao nhiều quốc gia hiện nay đã tích cực triển khai chương trình sàng lọc – can thiệp từ giai đoạn sơ sinh đến 3 tuổi.
2️⃣ Can thiệp chuyên sâu giai đoạn nền tảng (3–6 tuổi)
Đây là thời kỳ xây nền quan trọng cho sự phát triển về nhận thức, ngôn ngữ, hành vi và kỹ năng xã hội. Trẻ cần được can thiệp bài bản, nhất quán, sử dụng các phương pháp đã được kiểm chứng như ABA, ESDM, TEACCH, DIR/Floortime…, hoặc mô hình kết hợp. Mục tiêu trong giai đoạn này không chỉ là “dạy kỹ năng” mà còn là thiết lập cách học – cách thích nghi – và cách kết nối với thế giới xung quanh.
3️⃣ Hỗ trợ hòa nhập học đường và xây dựng kỹ năng học tập – xã hội (6–15 tuổi)
Khi trẻ tự kỷ bước vào bậc tiểu học và trung học, việc học không chỉ là kiến thức mà còn là hành trình phát triển toàn diện về hành vi và xã hội. Giai đoạn này cần có kế hoạch giáo dục cá nhân hóa (IEP) rõ ràng để giúp trẻ:
✅ Phát triển kỹ năng học tập: như đọc – viết, làm toán, chú ý, ghi nhớ…
✅ Hình thành hành vi phù hợp trong lớp học: như biết chờ lượt, tuân theo quy định, kiểm soát cảm xúc.
✅ Tăng cường kỹ năng xã hội: biết làm việc nhóm, giải quyết vấn đề, xây dựng quan hệ bạn bè.
Trẻ có thể học ở nhiều mô hình: lớp hòa nhập, bán hòa nhập, hoặc lớp chuyên biệt, tùy theo khả năng và mức độ cần hỗ trợ.
Sự phối hợp ba bên: gia đình – nhà trường – chuyên gia là điều kiện tiên quyết. Khi giáo viên hiểu trẻ, cha mẹ đồng hành sát sao và chuyên gia hỗ trợ đúng cách, trẻ có thể tiến bộ vượt bậc và cảm thấy hạnh phúc khi đi học.
4️⃣ Định hướng nghề nghiệp, phát triển kỹ năng sống độc lập (15–20 tuổi)
Ở tuổi thiếu niên, nhiều cha mẹ vẫn lo việc học, nhưng quên rằng: kỹ năng sống và nghề nghiệp mới là chìa khóa để con bước vào đời.
Giai đoạn này, trọng tâm nên chuyển từ “thi cử” sang “thực tiễn”:
✅ Định hướng nghề nghiệp: dựa trên điểm mạnh và sở thích – không phải ép theo kỳ vọng của người lớn.
✅ Rèn kỹ năng sống độc lập: như tự chăm sóc bản thân, sử dụng phương tiện giao thông, quản lý tiền bạc, giao tiếp trong môi trường xã hội.
✅ Tạo cơ hội trải nghiệm thực tế: qua các buổi học nghề, tham quan doanh nghiệp, thực tập có hỗ trợ…
Cha mẹ và nhà trường nên tạo “bước đệm mềm” để con không bị sốc khi rời khỏi môi trường học đường. Việc này cần bắt đầu từ sớm – không chờ đến năm cuối cấp mới nghĩ đến.
5️⃣ Giai đoạn chuyển tiếp sang cuộc sống trưởng thành và làm việc có hỗ trợ (từ 20 tuổi trở lên)
Khi trẻ tự kỷ bước vào tuổi trưởng thành, rất nhiều cha mẹ lo lắng: Con tôi sẽ làm gì? Sống ở đâu? Có ai giúp đỡ khi tôi không còn bên cạnh?
Thực tế cho thấy, nhiều người tự kỷ trưởng thành có khả năng sống độc lập hoặc bán độc lập, có thể làm việc và đóng góp cho xã hội – nếu được hỗ trợ đúng cách. Tuy nhiên, điều này không thể tự nhiên xảy ra. Cần có sự chuẩn bị từ sớm và hệ thống hỗ trợ dài hạn.
Cha mẹ và cộng đồng có thể hướng tới các hình thức hỗ trợ như:
✅ Việc làm có hỗ trợ: Người tự kỷ có thể làm tốt ở các công việc lặp lại, yêu cầu tập trung cao, nếu được bố trí đúng vị trí và có người hướng dẫn đồng hành.
✅ Doanh nghiệp thân thiện với người tự kỷ: Một số công ty chủ động tuyển dụng và tạo điều kiện làm việc linh hoạt cho người tự kỷ.
✅ Nhà ở bán độc lập: Mô hình sống cùng bạn bè hoặc sống gần gia đình, có nhân viên xã hội hỗ trợ một phần – giúp người tự kỷ duy trì cuộc sống an toàn và có kiểm soát.
✅ Chương trình sinh hoạt cộng đồng: Câu lạc bộ, trung tâm kỹ năng, lớp học nghề… giúp người tự kỷ trưởng thành được giao tiếp, học hỏi và duy trì sức khỏe tinh thần.
Điều quan trọng là bắt đầu chuẩn bị từ tuổi thiếu niên, không đợi đến khi con 20 tuổi mới nghĩ đến. Cha mẹ cần cùng con rèn luyện kỹ năng sống, làm quen môi trường xã hội, và tìm kiếm các mô hình hỗ trợ phù hợp càng sớm càng tốt.
🧑🧑🧒🧒🧑🧑🧒🧒🧑🧑🧒🧒🧑🧑🧒🧒🧑🧑🧒🧒🧑🧑🧒🧒🧑🧑🧒🧒🧑🧑🧒🧒🧑🧑🧒🧒🧑🧑🧒🧒🧑🧑🧒🧒
Lộ trình này cần được điều chỉnh linh hoạt theo mức độ phát triển, năng lực và sở thích của từng cá nhân. Không có hai trẻ nào giống nhau, vì vậy chương trình hỗ trợ cũng cần mang tính cá nhân hóa. Điều đặc biệt quan trọng là: cha mẹ luôn là trung tâm – là người hiểu con nhất, đồng hành sát sao nhất và có vai trò dẫn dắt xuyên suốt mọi giai đoạn.
Chúng ta cần chuyển từ quan niệm “can thiệp cho trẻ tự kỷ” sang “hỗ trợ người tự kỷ suốt đời”, đó là cách để xây dựng một xã hội bao dung và phát triển bền vững.
St
