02/10/2024
🆘 NHẠI LỜI Ở TRẺ: LIỆU CHÚNG TA CÓ NÊN “DẬP TẮT”?
TẠI SAO SỰ NHẠI LỜI LẠI THƯỜNG GẶP Ở TRẺ TỰ KỶ?
Bởi vì trẻ tự kỷ thường là những cá nhân xử lý ngôn ngữ theo cụm (gestalt language processors).
Mời bạn tiếp tục đọc đến cuối bài viết để hiểu rõ thêm về khái niệm này.
Một đôi lần bạn có thể bắt gặp cụm từ “nhại lời” (echolalia) trên các diễn đàn, hay thấy những câu hỏi như “Con em cứ nhại lại mấy câu trong bộ phim hoạt hình trên TV, làm sao để con hết hả bác? ”, hoặc “Con em suốt ngày cứ lặp lại nói như vẹt, em có nên bảo con ngừng lặp lại không?” Vậy thì nhại lời là gì? Chúng ta đã hiểu đúng và đủ hết về nhại lời hay chưa? Và chúng ta có nên “dập tắt” việc nhại lời của trẻ hay không?
NHẠI LỜI LÀ GÌ?
Nhại lời là sự lặp lại thông điệp, từ ngữ, lời nói nghe được từ 1 người hoặc 1 nguồn âm thanh/thông tin nào đó. Nhại lời có thể được gọi với những cách gọi thông thường khác như nói vẹt (parroting) hoặc nói vọng lại (echoing).
ĐÚNG HAY SAI?
• Nhại lời chỉ xảy ra ở trẻ tự kỷ. SAI.
• Nhại lời có xảy ra ở trẻ phát triển điển hình/bình thường. ĐÚNG.
Nhại lời là 1 phần của sự phát triển ngôn ngữ điển hình. Nhại lời là 1 trong những phương thức trẻ học ngôn ngữ. Ở trẻ phát triển điển hình, nhại lời thường chấm dứt vào khoảng 30 tháng tuổi (2.5 tuổi). Trẻ tự kỷ hay trẻ có các rối loạn khác có thể vẫn tiếp tục nhại lời khi trẻ đã trên 30 tháng tuổi.
NHẠI LỜI THÌ CÓ GÌ TỐT?
• Trẻ nhại lời thường là có mục đích.
• Việc nhại lời ở trẻ mang tính chức năng (vd: giao tiếp, điều hòa, v.v…)
• Trẻ nhại lời bắt đầu có ngôn ngữ có lời và có những kỹ năng tiền ngôn ngữ nhất định.
PHÂN LOẠI NHẠI LỜI
• Nhại lời tức thì – trẻ nhại lại lời nói, thông tin vừa nghe được ngay lập tức hoặc trong vòng 2 lượt hội thoại.
• Nhại lời trì hoãn – trẻ nhại lại lời nói, thông tin nghe được sau khi ít nhất 2 lượt hội thoại đã diễn ra. Nhại lời trì hoãn có thể diễn ra sau vài phút, vài giờ, vài ngày, vài tuần hay thậm chí thời gian lâu hơn.
Các lời nói, thông tin được trẻ lặp lại có thể:
• Được giữ nguyên bản: trẻ lặp lại chính xác lời nói, thông tin nghe được (vd: Người lớn: Con uống nước không? Trẻ: Con uống nước không?)
• Được biến đổi: trẻ biến đổi thông tin khi nhại lời (vd: Mẹ: Chúng ta đi ra ngoài chơi. Trẻ: Chúng ta đi ra đó.)
CHỨC NĂNG CỦA VIỆC NHẠI LỜI: bao gồm các chức năng trong 1 số lĩnh vực khác nhau như giao tiếp, điều hòa cảm giác, nhận thức.
- Các CHỨC NĂNG GIAO TIẾP của việc nhại lời có thể bao gồm yêu cầu, phản đối, gọi tên, kêu gọi sự chú ý, cung cấp thông tin, hoàn thành lượt giao tiếp bằng lời của trẻ, chỉ dẫn cho người khác, v.v…
- ĐIỀU HÒA CẢM GIÁC: trẻ có thể sử dụng việc nhại lời như 1 cách xoa dịu hoặc điều hòa bản thân trong các tình huống căng thẳng, nhiều áp lực hoặc quá tải về mặt cảm giác/giác quan với trẻ.
* Lưu ý: trẻ có thể sử dụng việc nhại lời cho nhiều chức năng cùng 1 lúc.
TẠI SAO SỰ NHẠI LỜI THƯỜNG GẶP Ở TRẺ TỰ KỶ?
Bởi vì trẻ tự kỷ thường là những cá nhân xử lý ngôn ngữ theo cụm (gestalt language processors). Việc hiểu khái niệm này sẽ giúp chúng ta hình dung rõ ràng sự phát triển ngôn ngữ của trẻ.
# Sự phát triển ngôn ngữ bắt đầu với các ĐƠN VỊ CỦA NGÔN NGỮ.
- Một số trẻ xử lý ngôn ngữ theo cách phân tích (analytic processors), thường các trẻ này phát triển/học ngôn ngữ với đơn vị nhỏ là: TỪ. Đó cũng là cách mà chúng ta thường nghĩ đến khi nói về sự phát triển ngôn ngữ ở trẻ.
- Một số trẻ xử lý ngôn ngữ theo dạng cụm (gestalt processors), nên đơn vị khi học ngôn ngữ của trẻ lớn hơn: CỤM. Trẻ học ngôn ngữ theo dạng này thường xử lý thông tin theo dạng cụm, trước khi có thể phân tích ngôn ngữ ở đơn vị nhỏ hơn (TỪ).
Ví dụ: trẻ xử lý ngôn ngữ theo dạng cụm có thể hiểu nguyên câu “Con uống nước không?” là để chỉ hành động “uống” ở giai đoạn đầu, chứ chưa thể phân tích ra để hiểu “Con” là đại diện cho trẻ/người, “uống” là để chỉ hành động uống, “nước” là đồ uống, và “không” là từ để hỏi.
💁VẬY THÌ CHÚNG TA CÓ NÊN “DẬP TẮT” SỰ NHẠI LỜI Ở TRẺ?
Như đã đề cập ở trên, viêc nhại lời ở trẻ thường là có mục đích, đặc biệt là về mặt giao tiếp. Chúng ta KHÔNG NÊN “DẬP TẮT” sự nhại lời của con, mà thay vào đó hãy tìm hiểu, quan sát sự nhại lời của con để có cách phát triển giao tiếp hay các kỹ năng khác cho con.
👄MỘT SỐ LỜI KHUYÊN ĐỂ HỖ TRỢ TRẺ NHẠI LỜI
• Xác định các chức năng trong việc nhại lời của con. Lưu ý: trẻ có thể nhại lời 1 câu nói để biểu thị nhiều chức năng khác nhau (vừa giao tiếp vừa điều hòa cảm giác).
• Quan sát các tín hiệu không lời từ con: khi con nói: Uống nước không? Con có gật, lắc đầu hay không? Biểu hiện cơ thể con thế nào?
• Quan sát sự thay đổi về môi trường, đối tượng, áp lực giao tiếp lên trẻ: trẻ hay nhại lời khi người lớn hỏi dồn dập? Trẻ nhại lời khi trong phòng quá ồn? Khi trẻ căng thẳng?
• Hạn chế câu hỏi, làm mẫu giao tiếp, miêu tả bằng từ ngữ cho trẻ.
• Cho trẻ thời gian để phản hồi.
• Dùng ngôn ngữ trực tiếp, cụ thể với trẻ. Điều này không có nghĩa là miêu tả bằng 1 cụm từ rập khuôn, mà người giao tiếp có thể thay đổi cách trả lời phù hợp với khả năng của trẻ.
(vd: khi trả lời biểu thị đồng ý, đừng chỉ đơn giản nói “Phải”/”Okay” cho mọi yêu cầu của trẻ. Có thể đa dạng hóa với những từ khác như: “Đúng rồi”, “Chắc chắn” để giúp trẻ phát triển kỹ năng linh hoạt trong ngôn ngữ.)
• Giải thích các lời ẩn dụ, thành ngữ, tục ngữ, trò đùa.
• Thực hành các kỹ năng giao tiếp/hội thoại với trẻ.
Lưu ý: các lời khuyên trong bài viết không thay thế cho việc đánh giá và can thiệp cho trẻ nhại lời hay trẻ tự kỷ, trẻ có các rối loạn phát triển. Phụ huynh nên tìm kiếm các chuyên viên, cơ sở trị liệu có uy tín và đáng tin cậy để trẻ nhận được sự hỗ trợ tốt nhất.
Người viết và tổng hợp: Thành Cerreto, M.S., CCC-SLP
