30/08/2025
Ernest Rutherford
(1871 — 1937)
Ernest Rutherford, i lindur më 30 gusht 1871 në Spring Grove, një fshat i vogël në afërsi të Nelsonit në Zelandën e Re, është një nga figurat më të shquara dhe themelore në historinë e fizikës, dhe konsiderohet gjerësisht si “babai i fizikës bërthamore” për rolin e tij të jashtëzakonshëm në zhvillimin e kuptimit tonë për atomet dhe strukturën e tyre. Ai ishte pionier në studimin e radioaktivitetit dhe me punën e tij krijoi bazat për fizikën moderne atomike, duke transformuar njohuritë shkencore të kohës dhe duke i dhënë frymëzim një numri të madh shkencëtarësh që vijuan më tej këtë fushë.
Rutherford u rrit në një familje të thjeshtë bujqësore, ku puna dhe disiplina ishin thelbësore, dhe këto vlera ndikuan në përkushtimin e tij shkencor. Ai tregoi qysh herët aftësi të veçanta në mësime dhe me bursë studioi në Universitetin e Canterbury në Zelandën e Re, ku arriti rezultate të larta në matematikë dhe fizikë. Në kërkim të mundësive për zhvillim më të madh shkencor, ai shkoi në Angli ku u bashkua me shkencëtarë të shquar në Universitetin e Cambridge, fillimisht në kolegjin Cavendish, dhe ku u përqendrua në kërkime mbi radioaktivitetin dhe fizikën eksperimentale. Më vonë ai punoi edhe në Universitetin McGill në Kanada, ku realizoi disa nga zbulimet më të rëndësishme.
Një nga kontributet më thelbësore të Rutherford ishte ndarja dhe klasifikimi i tri llojeve të ndryshme të rrezatimit radioaktiv që emetohen nga substancat radioaktive: rrezatimi alfa, beta dhe gamma. Ai identifikoi se rrezatimi alfa përbëhet nga bërthama të heliumit të ngarkuara pozitivisht, rrezatimi beta nga elektrone me shpejtësi të lartë, dhe rrezatimi gamma që është një formë rrezatimi elektromagnetik me energji shumë të lartë. Ky klasifikim hapi rrugën për kuptimin e natyrës së radioaktivitetit dhe ndërveprimeve në bërthamën atomike, duke qenë bazë për studimet e mëtejshme.
Më 1908, Rutherford u nderua me Çmimin Nobel në Kimi për punën e tij të jashtëzakonshme mbi radioaktivitetin, duke e vendosur atë në radhët e shkencëtarëve më të respektuar ndërkombëtarisht. Megjithatë, kontributi më revolucionar i tij erdhi në vitin 1911 me eksperimentin e tij të famshëm të përhapjes së grimcave alfa, të kryer me bashkëpunëtorin e tij Hans Geiger dhe Ernest Marsden. Në këtë eksperiment, ata "bombarduan" një flete shumë të hollë ari me grimca alfa dhe vëzhguan shpërndarjen e tyre pas ndërveprimit me atomet e arit. Rezultatet ishin befasuese: shumica e grimcave kalonin drejt, por një pjesë e vogël kthehej prapa ose shpërndahej në kënde të mëdha. Ky rezultat ishte në kundërshtim me modelin atëherë ekzistues të atomit, i cili përshkruhej si një “top” i ngarkuar pozitivisht, ku elektronet ishin të shpërndara rastësisht brenda.
Nga ky eksperiment Rutherford nxori përfundimin se ngarkesa pozitive dhe shumica e masës së atomit janë përqendruar në një bërthamë të vogël dhe shumë të dendur në qendër të atomit, ndërsa elektronet rrotullohen rreth saj në një hapësirë relativisht të madhe bosh. Ky model atomik – i njohur si modeli bërthamor i atomit – ishte themeli i kuptimit modern të strukturës atomike dhe ndikoi në zhvillimet e mëvonshme të fizikës kuantike dhe bërthamore. Ky zbulim revolucionar ndryshoi përfundimisht kuptimin e natyrës së materies dhe mënyrës se si ndodhen pjesët përbërëse të atomit.
Përveç kësaj, Rutherford ishte ndër të parët që zhvilloi idenë e transformimit të elementeve, duke treguar se elementët mund të ndryshojnë duke pësuar reaksione bërthamore dhe duke u transformuar në elemente tjerë. Ai theksoi rëndësinë e forcave bërthamore që mbanin bashkë protonet dhe neutronet në bërthamë dhe bëri përpjekje për të kuptuar natyrën e këtyre forcave.
Një tjetër kontribut kyç i tij ishte propozimi dhe më vonë zbulimi i neutronit, një grimcë pa ngarkesë elektrike që së bashku me protonet formon bërthamën e atomit. Ky zbulim u bë nga studenti i tij James Chadwick në vitin 1932, por ideja u mbështet dhe frymëzua shumë nga Rutherford, duke çuar kështu në zhvillimin e mëtejshëm të fizikës bërthamore dhe kuptimit të izotopeve të elementeve.
Rutherford drejtoi dhe themeloi institucione të rëndësishme shkencore si Laboratori Cavendish në Cambridge dhe Institutin e Radiumit në Manchester, duke qenë mentor për shumë shkencëtarë të rinj që më vonë u bënë emra të njohur në fizikën bërthamore dhe fizikën moderne. Stili i tij i punës ishte i qartë, metodik dhe rigoroz, duke nxitur gjithmonë kërkimin eksperimental dhe të bazuar në prova të forta.
Në përgjithësi, kontributet e Ernest Rutherford në shkencë dhe fizikë ishin thelbësore dhe shumëdimensionale; ai jo vetëm që sqaroi strukturën atomike në një mënyrë të re dhe revolucionare, por edhe hapi rrugën për energjinë bërthamore, zhvillimet në teknologjitë e reja dhe për të kuptuar natyrën më të thellë të materies. Ai vdiq më 19 tetor 1937 në Cambridge, duke lënë pas një trashëgimi të jashtëzakonshme, e cila vazhdon të ndikojë thellësisht në shkencën bashkëkohore dhe në mënyrën se si ne e perceptojmë universin.
(Material i shkëputur nga libri me titlull: NGA RRËNJËT E SHKENCËS TE ZBULIMET MODERNE - Biografi të 100 fizikanëve të shquar, i autorëve Dr.sc. Sehad Kadiri dhe Dr.sc. Gëzim Hodolli)
